Монблан зунттуйнсса лаккучунал аьрххи

gor_8Монблан тIисса зунтту бур Франциянал ва Италиянал дазуй. Му Альпы зунттурдавасса ца зунтту хъанай бур. Мунил лахъшиву дур 4810 метра. Хъиннува лахъсса бакъанугу – учиннуча жулва Эльбрусраяр лагьри – ва бур хъинну лахъан захIматсса зунтту. Ванийн лахъан захIматшиврул категория дур Эльбрус зунттул категориялуяр ларайсса.

Вана ва зунттуйн лахъан лавгун ур уттигъанну жула лаккучу, ГьунчIукьатIрал шяравасса, Зиябуттин ХIажимирзаев. Шиккува бусан, Зиябуттин махъсса шинал дянив лавхъссия Европанаву яла лахъсса 5642 метралул лахъшиврийсса Эльбрус зунттуйн, ва ганил хъиривгу Африканаву яла лахъсса 5895 метра дусса Килиманджаро тIисса зунттуйн.
Июль зурул 5-нний «Свисс» тIисса авиакомпаниялул самолетрай увкIуна Зиябуттин ХIажимирзаев Швейцариянал Женева тIисса шагьрулийн, гиччагу чIиви машиналий щяивкIун – Франциянал Шамони тIисса шагьрулийн. Женевалияту Шамонилийн дия 100 км. Швейцариянал ва Франциянал хIукуматирттал дянивсса дазу ритлатийни, щилчIав ина ацIан уллай акъара, вихь цучIав цикIуй цIухлайгу акъар. Ххишала бакъа ххуйсса ххуллу, караматсса лагмарасса чIалачIин. Кайп! Ликказан дурну дур отельданий.
Монблан зунттуйн лахъан бувкIсса вайннаяту цачIун хьуну бур 5 инсан усса группа. КIия Москавлиясса, миннавагу – ца душ, ца Самара шагьрулиясса, ца Израиль хIукуматрал гражданин, цувагу хьхьичIва Москавлив яхъанай ивкIсса ва Зиябуттин. Оьрмулул 26 шинава 50 шинайн бияннинсса. Вайннал гидну ия Москавливсса «7 зунттул бакI» («Клуб 7 вершин») тIисса клубрал вакил. Вава клубрал дия сакингу дурну вайннал зун­ттуйнсса лахъаву.
Шиккува чичинну ца-кIива махъ вайннал гиднаясса. Ванан цIа дия Денис Провалов, 45 шинал оьрмулувусса. МахIаттал хьун бучIир ванал цала оьрмулуву дурсса давурттая. Ва лавхъун ур дунияллий яла лахъсса Эверест тIисса 8848 метралул лахъсса зунттуйн, увчIун ур дунияллий яла куртIсса Крубера-Воронья тIисса нуххул чIанулун, цурдагу 2170 метралул океандалул аьщуяр яларайсса. Ва нуххул чIанулун бучIангу сакин бувну бивкIун бур личIи-личIисса хIукуматирттаясса (международная) экспедиция 25 инсан усса. Денис Проваловгу му экспедициялул хъунаману ивкIун ур. Ва хъанай ур дунияллий увагу усса ца инсан аьрщарай яла лахъмур зунттуйнгу лавхъсса, яла куртIсса нуххул чIанулунгу увчIсса. Мунал цIа «Гиннесслул рекордирттал лу­ттирай» чирчуну дур. Денис хъанай ур спелеотехникалул дунияллул чемпион, лыжардай бигьаврилгу мастер, боксрай уккаврилгу мастер. Ва ур дарс дихьлай цIадурксса Москавливсса физкультуралул университетраву, хъанай ур аьралуннан аьркинмур щаллу даврил хьхьичIунсса эксперт. Ванал цайми-цаймигу хьхьичIуннайшивуртту дур, вай гьарзат шикку чичлан къахьунссар. Укуна ургарча, Денис Провалов ур хъинну ххуйсса, авкьусса инсан, цайнгу вихшала дан бучIисса.
Цалчинмур кьини жулва альпинистал, зунттул трамвайрай щябивкIун, лавгун бур Бревант тIисса 1900 метралул лахъсса кIанттайн. Гичча вай, страховкардугу дархIуну, ххяллайх ялавай бувчIун бур Мер-де-Глас тIисса кьурумикIирайн. Цаппара ссятру дурну дур, ччех къабикIан ччаннайсса уссай муххал хъицIивгу бусса затругу (кошки) дархIуну, тренировкарду дуллай. Ва кьурумикI, цуппагу тачIав бакъассайсса, бур 1500 метралул лахъшиврийн бияннин бувчIун най зунттал мицIаяту байбивхьуну. Ва махIатталсса иш хъанай бур, цанчирча, Дагъусттаннай укунсса кьурумикI 3000 метралул ялавайгу къабикIай чувчIав. Ванил буслай бур Монблан зунтту жулва Дагъус­ттаннал зунттаяр оьсса, захIматсса, кьянкьасса бушиву. Шиккува бусан, ва кьини хьуну дия дурагу дусса ца кьини Зиябуттингу, ванащалсса группагу Франциянал зунттаву бунува баргъ бивтун бивкIсса. Яла, гьантта бувккуну, гьавалул тагьар ялу-ялун оькки хъанай дия.
КIилчинмур кьини вай, зунттуй вардиш хьун, лавхъун бур канат дархIусса ххуллийх Эгюий Дю Миди тIисса кIанттуйн, 3842 мет­ралул лахъсса. 1955 шинал бувсса ва ххуллу хъанай бур лувату кIийн бияннин дунияллий яла лахъимур канат дархIусса ххуллуну. Эгюий Дю Миди бур хъинну караматсса, инсан махIаттал ансса кIану. Ши­кку, тIайланма ххяллул мицIлий, зунчал дянив, бур бувну лагмава ургайсса площадка. ЧIаравва бур музей ва сувенирду даххайсса ттучан. Шичча дур инсан хIайран ансса чIалачIин Шамони шагьрулийнгу ва мунил лагма-ялттусса кIанттурдайнгу. Шиччава бур ца ялагу канат дархIусса ххуллу най, цуппагу Италиянал чулинмай. Шикку дия унгу-унгусса микIирал ва марххалттанул дуниял. Ва дия вана вин дикIайкунсса кIи. Зиябу­ттин гьалмахтуращал архIал, цала зунттавун лаххайсса снаряжение цукун дурив ккаккан, гайннущал ишла хьуншиврул, цал бувчIун бур 200 метралий хъинну кIюласса, кIива ччан бишин бакъа кIану бакъасса, зунттал хъачIрайх ялавай. Ва хъачIрал кIивагу чулухату бия хъинну зунххисса муруллив микIирал ва марххалттанул бавкьусса. Ва, мяйжаннугу, хъинну нигьачIийсса кIану бия, хъинну мугъаятну ачин багьлай бия. Мунияту вай бия циняв куннацIун кув хьхьуттардий бавхIуну, страховка дан, цинявннал каруннахь микIирал рикIругу дия, ци-бунугу хьурчагу, ишла дан. БувчIсса кIанай тамансса тинмай-шинмай занайгу бивкIун, тренировка дан, вай гава кIюласса нигьачIийсса хъачIрайх махъунмай лавхъун бур. Лахълай-бучIлай кIира-шанна ссят хьуну дур, цирдагу буллалисса марххалттаниву, гужсса мурчавух ва даркьусса ттуруллавух. Яла кIава канат дархIусса ххуллийх махъунмай Шамонилийн бувчIун бур.
Шамилчинмур кьини дайдирхьуну дур цуппа Монблан зунттуйн лахълахъаву. Шамони шагьрулия дачIи ссятрал ххуллу бусса Сен-Жерве тIисса кIанттай вай щябивкIун бур бакIлавай бачайсса трамвайрай, ва ца ссят ва дачIиннува бивну бур Нид Эгле («Барзул кюру») тIисса, 2372 мет­ралул лахъсса, кIанттайн. Шичча бавчуну бур лавай, най дуна дайдирхьуну дур хъинну ттяч диркIсса лахъазан. ДачIи ссят хьуну дур атилсса марххала буллай вай най буна, яла мяйжаннугусса марххала буллан бивкIун бур. Лагмавагу биялсса марххалтту бур никирайн биллалисса. Гьарцаннал хъачIрахгу бур кIусса рюкзакру, 15 ккило ххишалагу дусса. Гивугу гьарца зунттаву аьркинсса затру, янналия дайдирхьуну, альпинистурал кьай-кьуйлийн дияннин. Щалва ххуллу бия бакIлавайсса, цуппагу мар­ххалттавух, дякъивух ва мурчавух. Ххюра ссятуксса хIал хьувкун, вай бивну бур цалчинмур лагерьданийн, циннагу цIа дусса Тет-Русс. Ванил лахъшиву дия 3167 метра.
Гьантта бивкIун бур альпинистал гьантта бикIан бувсса приютраву. Ва приютраву бия цачIун хьуну ттуршуннайн бивсса альпинистал Монблан зунттуйн лахъан ччисса. Амма хъирив кьининин гьавалул тагьар архIала зия хьуна – ттуруллив щапI куну даркьуну дия, зат къачIалай, марххалттанул бюран, гужсса марч, дяркъу. Мунияту, кIюрххил кIилчинмур лагерьданул чулинмай ххуллийн бувккун бур так Зиябуттин хIаласса группагу, ва ца-кIира ссятравату Украиннаясса (Донецкалия ва Киевраясса) группагу. ЧIалачIисса куццуй, цукунчIавсса политикалуща дахчин хъанай дакъар инсантуран цачIунгу хьуну, цалва дакIнийсса мурадру щаллу бан. Чил хIукуматирттал вакилтал, гьава ххуйну бакъахьувкун, гиккува ливчIун бур, гьава ххуй хьуннин ялугьлай. КIилчинмур лагерьданийн бияннин вайннан цал ритан диркIун дур пашмансса цIа ларгсса Гранд-кулуар. Ва хъинну нигьачIийсса кулуар хъанай дур, язугъсса ишру шикку чIун-чIумуй шайсса бур. Так вай махъсса 9 шинал дянив ва Гранд-кулуарданий ивкIуну ур 27 инсан, цимигу ттурша инсаннайн щавурду дирну дур. Марххалттанул занчругу, хъунисса чарттал бюкьру багьавугу шикку муданмасса ишру хъанай бур. Кулуар риртун махъ, вай бавчуну бур ссукIа дурургсса, 600 метралул лахъсса, ххяллари хьусса зунттал хъачIрайх лавхъун най, цурдагу микIирал ва марххалттанул даркьусса. Ва бакIлавай лахълай бивкIун бур 2 группа хьуну шан-шама инсан усса. КIивагу гру­ппалуву циняв бия куннацIун кув хьхьуттардий бавхIуну, страховка хIисаврай, ччех къабикIан, гайра муххал хъицIивгу бусса затругу дархIуну, ва, чара бакъа, гьарцаннал бакIрай каскардугу. Мура куццуй хIадурна гьарцаннал каруннахь дия микIирал рикIругу, сант дакъасса иш хьурчагу, кумагран ишла дан. Ххишала бакъа мугъаятну лахълан багьлай бия микIирал даркьусса ххяллайх, цанчирча, личIлул бакъа, пикри къабувну бивзсса шаттирал ина бюхъара бакIъялавай утан чарттайх, ххяллайх. Ххишалдаран, цинявннал хъачIурдий гайва куклу бакъасса рюкзакругу бур. ТIайлассар, яла нигьачIийсса кIанттурдай дур ххяллай цIакь дур­сса муххал тросру, карабиндалул кумаграй гай тросирдацIун вилвамур хьхьа бахчин бан хъанай бур, агьну ачирча ганил ацIан уван.
Ххюра ссят ххишалагу ларгун махъ группа лавхъун бур Дом де Гюте тIисса приютрайн. Дом де Гюте тIисса приют бур 3830 метралул лахъшиврий ва цуппагу бур бувну уттигъанну. Шиккун цукунчIавсса ххуллу бакъахьувкун, ва приют бувну бур гьарца аьркинсса затру вертолетирттай дичлай. Приютраву ур зий 7 инсан, вахта хIисаврай. Цаппара гьантри лавгукун, вертолетрай кIай баххана бансса инсантал бивчуну приютрайн, кIикку бивкIми кIара вертолетрай тIайла буклай бур бигьалаган ялавай. Приютраву бигьалагансса тагьар оьккину дакъар. Бур альпинистурал снаряжение дишайсса къатта, бур за дукайсса къатта, бур бигьалагайсса ва уттубишайсса къатта. Токгу бур, телефоннугу чIун-чIумуй зий дур. Приютрал вив оьккину бакъар. А кьатIув… Так ва Зиябуттин хIаласса группа тикку бусса 2 гьантлул дянив метра ххишалассагу марххалттанул бувну бур, оьсса марч ялу-ялун гужлан хъанай бия, дяркъу дия дагьайкунсса. Ва ттуруллив, ттуруллив, ттуруллив…
Хьхьунил ссят кIинний Дом де Гюте приютрава группа бачин аьркинссия зунттул мицIлийн лахъан. Амма оьккисса гьавалул тагьар, хаснура ца зат къачIалачIисса ттуруллив сававну, ххуллийн буккан хьуну бакъар. Ссят 5-нний кIюрххицIун мура тагьар. Кьини зия хьуну дур, цанчирча, кIюрххил 5 ссят хьуну махъ зунттул мицIлийн лахълахъаву дайдишин къабучIиссар, гьава хъиннува зия хьуну, авара хьун бюхъай­ссар. Кьини шиккура приютрай ларгун дур, хъирив кьини гьавалул тагьар ххуй хьунхьуви тIий. Ва кьини шиккун Монблан зунттуйн лахъан ца ялагу Аьрасатнавасса группа лавхъун бур цалчинмур лагерьдания. Шиккуна лавхъун ур вара кьини Зиябуттин усса группалул кIилчинсса гид Андрей Романовгу, цувагу хъинну ххуйсса, авкьусса адамина. Ца гиднащал зунттуйн лахълан ххюя инсан усса группалун хъинну нигьачIиссар, цаннан цичIав апатI хьурча, ца гид аьркинссар ганащал ялавай учIан, ливчIми альпинистал вама гиднащал лавай бачин. Цинявгу ва лахъшиврий цачIун хьуну бур гидтуращал архIал, 21 инсан Монблан зунттуйн лахъан хIадурсса, цивппагу циняв оьрус мазрай гъалгъа тIутIисса. Шиккува бусан, вай оьрус мазрай гъалгъа тIутIисса 21 инсан акъа, ми кIивагу гьантлул дянив Дом де Гютелийн цукIуй гьаз хьуну акъар. Ттуршуннийн бивсса чил хIукуматирттал альпинистал вай гьантрай ливчIун бур Тет Русс тIисса цалчинмур лагерьданийва, ххишала бакъа оьккисса гьавалувух Гранд-кулуаргу, ссукIа дурургсса 600 метралул лахъсса ххяллу дусса зунттул хъачIгу лахъан нигьачIийну чIалай.
Хъиривмур хьхьуну ссят 2-нний гьава гава куццуй сант дакъа бивкIун бур. Утти вай бачирча лавай, бачин багьлай бур кIюрххицIун ссят 5-ннияр чIал къавхьуну. Ахиргу, ссят 4-нний, чани хьун хьхьичI, гидтурал команда дуркIун дур хIадур хьун. Анавархъиндарай кьацI-мацIгу увкуну ва гьарца аьркинсса снаряжениягу ларххун, ссят 5-ннил дачIинний бавчуну бур Монблан зунттуйн лахълай.
Дайдихьулий най бивкIун бур хъинну кIюласса кIанттайх («карнизрайх») ччаннай ччан бизлай, кияхунмай хьун къабучIину бивкIун бур занчру буну, урчIахунмай хьурча – муруллив, цуппагу Италиянал чул. Яла дайдирхьуну дур тик диркIсса лахъазан. Хъинну захIматну бия лавай гьаз хъанан. Оьсса гьавалул цила даву дуллай дия. Оьккисса дяркъу, гужсса марч, бянивссаннийн бияннинсса марххала. ЧIун-чIумуй хьхьичIун дагьлай дур марххал­ттанул хъякру, гивун агьарча уккан къашайссар. Мукунсса кIанттай хъинну мугъаятну бачин багьлай бур. Лавай гьаз хъанахъиссаксса, цал цавай, яла гайми баххана хъанай бур наниминнал бакIрай, цанчирча, мудан хьхьичI бачин хъинну захIматну бур – багьлай бур, хъирив наниминнан бигьашиврун, куртIсса марххалттаву ща бутлан, шару бизлай. Цуппагу бигьинсса ссихI чансса лахъсса зунттаву, дякъил ва мурчал къабитлай цивппагу. Бусса гужрацIа хъанай бия инсантал.
Ва куццуй, 4-5 ссятрай, багь­тIатIирайнгу багьлай, цукун дунугу ва тик диркIсса лахъазан лархъун дур. Бивну бур зунттул дяликIулийн. Лахъшиву 4300 метралуяр чансса лахъну. Диртун дур 500 метра тIайланнасса лахъшиврул, микссара зунттул мицIлийн биянгу лирчIун дур. Ва захIматсса гьавалул тагьарданухгу, тик диркIсса лахъазаннахгу къабурувгун, циняв бия кьаст лархIуну мицIлийн бияннин лавай бачин. Амма… Ттуруллив цIунилгу щапI куну дирхьуну дур, цичIав къачIалай. Укунмагу оьсса марч ва дяркъу ялу-ялун гуж хъанан диркIун дур. КутIасса мутталий маслихIатгу бувну, гидтурал хIукму бувну бур, зунттуйн лахълахъавугу дяличIан дурну, ялавай бучIлан. Хъуннасса нигьачIаву дия най буна ялавай къабучIларча, ттуруллавух махъунмайсса ххуллугу бяйкьуну, шиккува зунттаву личIансса. Ва хIукмулуву ца хIисав цамургу дия. КIулсса зат бия, махъра-махъсса шантту-мукьттуршра метра мицIлийн бияннин хьхьичI ххишала дакъа кIюласса микIирал ва марххал­ттанул даркьусса зунттул хъачIрайх лавай ачин багьайшиву. Укун гужсса мурчавух лавай лахълай бачирча, му кIюласса зунттул хъачIрай акъагьну ацIан къахьун най бия, хъачIрал кIивагу чулух тIурча – муруллив. Циняв дакI дурккун бивкIнугу, кIаксса гъаннугу бивну, мицIлийн къалавхъна ливчIун тIий, гидтурал хIукму тIайласса бия ва мунищал циняв рязий хьуна. АпатIрал хьунийн бачин аьркиншиву дакъая. Цинявннан ххуйну кIула гьарца шинал Монблан зунттуй 50-100 альпинист ивчIайшиву. Ва ххуллух Монбландалул ссавур дан­ссар, кIанийн лахъансса чIун уттигу дучIанссар. (Шикку кIицI бан, так ва махъсса зуруй, Зиябуттин тичча зана хьуну махъ, Интернетрал баян бавурттайн бувну, Монблан зунттуй цимигу апатI хьуну бур, миннулгу 12-12 инсан оьрмулуцIа увну ур).
ДакIний личIаншиврул, цачIусса сурат рищун аьркинни, амма, сурат рищуншиврул, тамансса хIал хьуна Аьрасатнал ттугъ аьркинсса куццуй канил бугьан къахъанай, мурчал гужшиврул ттугъ бия канища итххяхлай. Цинявннал янна дия микIирал даркьуну. Ялавай бувчIун нанийни, гидтурал хIукму тIайласса бивкIшиву чIалан бивкIунни: хъунма хIал лавгун бакъанугу, бишлашисса бюрандалувух лавай най бивкIсса шаттирду бахьлавгун, махъунмайсса ххуллу къалякъин­ссия.
Дом де Гюте приютрачIан бияннин ялавайгу бувчIун, дачIи ссят­райсса бигьалавгун бур. Яла бучIан багьлай бия, кIива гьантлул хьхьичI бакIлавай лархъсса, тик диркIсса, 600 метралул лахъшиву дусса, ххялларисса микIирал ва марххалттанил даркьусса зунттал хъачIрайх ялавай. Яла гара нигьачIийсса Гранд-кулуаргу риртун дур, цаппара хIаллава Тет-Руссрайн бивну бур. Чансса бигьагулавгун, гиччагу ялавай Нид Эгле тIисса кIанттайсса трамвайрал станциялийн бияннин. Ва кьини, захIматсса шартIирдах къабурувгун, Зиябуттиннул группалул риртун дур цал тIайланна бакIларай 500 метра, яла – 2000 метра тIайланна яларай. Оьккину бувххун бур циняв. Махъва-махъсса трамвайрай щябикIан бивну бур ва цIан лакьиннин Шамони шагьрулийн. Цалла чIалачIингу низамрайн дурцуну, циняв бавтIун бур хьхьувай ресторандалуву Монблан зунттуйн лахъаву кIицI лаган. Гидтурал, хасънува Денис Проваловлул, тIимунийн бувну, ххюягу группалувуссаннал ва нюжмардий хъинну хъуннасса даву дурну дур, цинявннал цивппа дугърисса, яхI бусса арамтал бушиву ккаккан бувну бур ва, гьавалул тагьар чан­ссарагу ххуйсса диркIссания, зунттул мицIлийн лахъан хIадурну бивкIун бур. КIиягу гиднал куну бур: «Зу зуятува пахру бан аьркинссар», — куну.
Ресторандалувагу бувккун, хьхьувайсса Шамонилийх гайз бувну бур. Ва шагьрулул бия циняв ххишала бакъа рязи буллай. Лап ххуйсса иш-тагьар, аьнтIикIасса лагмарасса чIалачIинну, хIайран уллалисса тIабиаьт. Ва бур хъинну тамаша бансса шагьру, Франциянавусса Альпы зунттал яла цIа дурксса курорт, щалагу дунияллул альпинизмалул хIакьсса хъуншагьру. Чарльз Диккенслул увкуну бур Шамонилия, укун ххаллилсса цичIав чувчIав дунияллий дикIан къабюхъайссар, куну. Шамони шагьрулия чIявусса чичлан хьун­ссар, амма мукъурттийну тиккусса караматшивуртту дурчIин дан къабюхъанссар. Шамони шагьрулул тIингу-тIааьнгу бувчIин цува инсан тиккун гьан аьркинни.
Хъирив кьини, ххуллун кьини, Зиябуттин гьалмахтуращал лавгун ур Женевалийн, гиччагу личIи-личIисса рейсирдай цалва-цалва шаппайн. Ванийну Зиябуттиннул Монбландалийнсса аьрххи къуртал хъанай бур. Цалсса къуртал хъанай бур…
5-12 июль, 2014 шин
Шамони-Женева-Москав-МахIачкъала
С. Мусаев