Ца суратрал тарихрая

sdgof_7Суратрай (куяха урчIахунмай) щябивкIун: Жамалуттин Аминтаев, Юсуп-ХIажи Къажлаев, Камил Шахшаев, ХIажиаьли Апайчиев; бавцIуну: Аьбиди Лаччуев (ХIайдаев), Ккуркки БарихIажиев, Аьбдуллагь Ахккуев; дянив тIакIлуву щяивкIун — Сяид Габиев.

1905 шинал гъинттул Санкт-Петербургуллал университетраву дуклакисса студент Сяид Габиев ппу ивкIуну увкIун ур Гъумукун. Жижара бан бувкIсса шяравучутурал ихтилатирттава Сяидлун бавну бур Гъази-Гъумучиял округрал каялувчи Шигровский халкьуннай зулму буллай ур, тIисса хаварду. Бусласаврийн бувну, ганал яттил ттурзандалува ку ягу газулува бярч бувгьуну, багьагу къабуллуну, цала хъамаллуран биххайсса бивкIун бур. КIанттул кьадиначIату аьрз­ри зевххуну, лулттурасри ласлай, цала кумагчи Злобиннущал цанма ччисса куццуй диван буллай, тIайлабакъа танмихIру кьукьлай, мархь-хьхьури цахьхьунна ларсун ивкIун ур. Щурагьсса генерал-губернатор Вольскийн аьрза бан лавгсса Юсуп-ХIажи Къажлаевгу Гъумучату лихъан увну ур. Шигровскийл Вольскийнгу дагьия дулайсса диркIун дур, мунийн бувну ганалгу аьрзирай увкIма махъунай тIайла уккайсса ивкIун ур.
Сяидлул, цаппарасса шяравучуталгу бавтIун, маслихIат бувну бур цащалва Ттуплислив Ккавкказуллал найп граф Воронцов-ДашковлучIан гьан, цала хIукму щинчIав ашкара къабан дюъгу дирхьуну.
Габиевлущал Гъумуча бувккун бур Аьбиди Лаччуев (ХIайдаев), Ккуркки БарихIажиев, Аьбдуллагь Ахккуев, Юсуп Оьмаров, ХIажиаьли Апайчиев. Щурагь вайннащал архIал ивзун ур Юсуп-ХIажи Къажлаев. Ттуплислив ливккун бур тийх цува заллу­сса къатри ва дуссукъатта бусса шяравучуначIа, заргал Камил ШахшаевлучIа. Тийх ялапар хъанай ивкIсса Жамалуттин Аминтаев графначIан буххансса ниятрай бувкIсса ватанлувтурай махIаттал хьуну ур.
«ГрафначIан бигьа-бигьанма буххан къашайссар, зурул хьхьичIра цIа чичин аьркинссар,» — куну бур танал.
«За бакъар, жува лак бакъарув, ци-бунугу банну», — куну бур Сяидлул. КIюрххил цинявппа лавгун бур графнал резиденциялучIан. Икьрал дурну дур цивппа ниттил маз бакъа къакIулсса, цIансса зунттал халкьбумишан дурну, Габиев дилмажну увгьуссар учин. Амма гай цивппа тIурча цинявппа бивкIун бур та заманалун лархьхьуну ларайсса кIулшиву дусса, Аьрасатнаву ва кьатIаллил билаятир­ттай чIявусса кIани-кIанттурдайх бувксса инсантал. Графнал лагма-ялттуминнан кIулну лякъирчагу тIий, Аминтаев цащала къаувцуну ур. Графнал резиденциялуву Сяид гъан хьуну ур дежурствалийсса къуллугъчиначIан.
— Хъунасса графнал нюжмар кьинирдай бакъа кьамул къабайссар, кьамул бансса инсантурал сияхI тIурча лахъисса дур, — куну бур танал.
Га диркIун дур хамис кьини. Граф, мяйжаннугу, къаувкIун ур. Нюжмар кьини лавгун бур цIан-чаннавува. УрчIра ссятравун цинявппа чаш бувккун бур. «Най ур, тIар… », — тIисса щурщурдугу гьаз хьуну бур. Балчаннул ччаннал чIу архниява баллан бивкIун бур. Граф най ивкIун ур хъунмасса хIурматрай, цаппарасса аьравал­ттал вив лавсун. Мукуна хIурматрай хьунагу авкьуну ур, ганачIан буххан ирглий бавцIуми тамансса манзилданий тий-шийнмайгу бувну. Цинявннах лагмава анаварну ягу бивтун, къатравун увххун ур. Ганал хъирив бувххун бур къаралгу. Гайннала хъирив авчусса Габиев
— Ина чунна? – куну, къаралданувасса цаннал ацIан увну ур.
— Багъишла ити, анаварсса иширай най ура, Дагъусттаннаясса инсантал бувкIун бур.
— Му ци анаварсса ишри?
— Вай бувкIун бур Гъази-Гъу­мучиял округрая. КIий округ­рал каялувчинайн къаршисса бунт сукку хьун най дусса дур, — дахьва Габиевлул зумату буккайхту:
— Ина цура?
— На дилмажну увгьусса студент ура. Гайннаща я оьрус мазрай, я гуржири мазрай бувчIин бан хъанай бакъар.
Къаралчи чIавахьулттивух кьатIув бавцIусса зунтталчутурал ккучундалухгу урувгун, ссихI-ччитIгу къадурккун акъа хьуну ур. КIира ссятрава дежурный увккун лахъну:
— Дагъусттаннаясса агьлу бу­ххияра! – куну бур.
Графнал кабинетрал бухкIулу лахълай бунува цинявннал цал баллай-къабаллай: «Бисмиллагьи рахIмани рахIим», — куну, яла ссалам буллуну бур.
— Зу ттучIан ци иширай бувкIру? – куну, графнал цIуххайхту, Габиевлулгу суал таржума бувну бур.
Юсуп –ХIажи Къажлаев айивхьуну ур лакку мазрай цала архсса ва жапасса аьрххилул мурадрая буслай. Габиевма — таржума буллай. Графнал кумагчинал чирчуну дур гьарцаннал цIа-фамилияртту ва аьрзри. Юсуп-ХIажинал бувсун бур губернатор ВольскийчIансса цалва аьрххилия ва муния мукьах цалва бакIрачIан бувкIмуния. Бувцуну бур Шигровскийл рахIму бакъашивриясса цаймигу мисаллу.
— Шаппай зана хьуну, халкь паракьат бувара, на зул мурад ччясса чIумул мутталий чулийн буккан банна,- куну бур графнал иминсса чIуний.
Лакку мазрай графнахагу зукьлай, Аллагьнахагу дуаьрттай, делегация лавгун бур. Габиевлул мигу таржума бувну бур.
КIичIираву гайннах Жамалу­ттин ялугьлай ивкIун ур. Мичча цинявппа лавгун бур му агьамсса лахIза абад баншиврул сурат рищун.
Цаппара гьантрай ватанлув­турачIа хъамалугу хьуну гай зана хьуну бур махъунмай. Щурагь дургьуну дур аьрава. Лаващату ливчуну лахъазанттуйн лавхъун нанийни щиннив хIисав хьуну дур цалла хьунийн нанисса азихъращалсса ва халкьуннащалсса ца­ппара аьравартту.
— Бурги, Бурги! Жула Шигровский лихъа увккун най унуккар! – вев куну бур Аьбдуллагь Ахккуевлул. Ваймигу бурувгсса — мяйжаннугу га ивкIун ур кулпатращал ва дустуращал ивзун нанисса Шигровский.
Аьравалтту цачIун дияйхту Юсуп-ХIажи Къажлаевлул лахъну начальникнайн оьвкуну бур:
— Господин Шигровский, чунай ххуллухъин? Ачу пикникрайн! – куну.
Шигровскийл ссихI къадурккун, дучри анавар буккан бувну бур.
«Судьба семьи в судьбе рес­публики, в судьбе страны» тIисса
МахIаммадхан
Къажлаевлул
докладрава хIадур бувссар
Зулайхат Тахакьаевал
Сурат Къажлаевхъал
архиврава