Жунна ссавур дан аьркинни

sdgof_10ЦIуссалаккуй хьусса дяъвилул инсантурайн, гайннал ужа­гъирттайн ва хъус-кьинилийн биян бувсса щавщилул лахъаву цукун дуллай бурив, лихъачултран кумаг цукун хъанай бурив кIул бан уттигъанну жу хьунабавкьуру Дагъусттан Республикалул Халкьуннал Мажлисрал председательнал заместитель Каммаев Арсен Оьмарил арснащал.

-Арсен, дяъвилул биян бувсса зараллу лахъансса арцу итадакьинтIиссар гьарцагу хъус-кьини дяъвилухьхьун дирирсса инсаннан куну баян бунни Аьрасатнал хIукуматрал вакилтурал. Ми арцу дуллай бурив, дуллан тIий бурив, юхссагу му ирглийсса оьванма буллусса махърив, тагьар цукунсса дур?
-Дяъвилул биян бувсса заралданул лагал кIул дан, кумаг бан аьркинсса инсантуралгу, лахъаву дан аьркинсса хъуслилгу ккал дан, сияхIрайн ласун, ва цинявппа му иширацIун бавхIусса масъалардалсса буллан Дагъусттан Республикалул паччахIлугърал комиссия сакин бувну буссар.
Му комиссиялул ЦIусса­лаккуй, цинярда дяъвилул цIа­рахьхьун дирирсса щархъавух бувккун, ххал бувссар дяъвилул биян бувсса зарал. Му заралданул лагругу кIул дурну, аьркинсса документругу щаллу бувну Москавлив гьан бувссар. Москавлия бувкIун буссия Аьра­сатнал ХIукуматрал комиссия жура дурсса даву тIайлану дурив ккаккан, жура тIалав дуллалисса арцунсса зарал бивну бурив ягу бакъарив ккаккан. Москавуллал комиссия жура дурсса жямирдай рязий хьунни ва жура тIалав дуллалисса арцу дулун ккаккан дунни.
-Ци чIалачIи буври комиссиялул?
-Комиссиялул чIалачIи бунни 1000 къатта бомбардал ва ттупал ххит бувну, бухва лаган бувну бушиву ва бакьин бан шайсса даражалий бакъашиву, 2000 къатта бур капиталнайну, ягу дянивну бакьин бувну заллухъру ялапар хъанан бюхъансса. Хъунмасса зарал бивну бур газрал хозяйствалун, токIран, ххуллурдан, щинал ххуллурдан, хъу-лухччинун, ризкьи-кьинилун, агьалинал хъуслин, кьай-кьуйлин, ливтIуну бур инсантал. Вайннухгу гьарзадрах багьа булун аьркинни, вай цIуницIа ччаннай дацIан дан аьркинни. ЦIана цалсса дяъвилул биян бувсса заралданун Дагъусттаннал хIукуматрал чулуха 25 азарда къуруш кулпат­ран хIисаврай дуллан ккаккан бувну буссар. ЧIал къархьуну Аьрасатнавасса арцугу дачин­ссар.
-Дяъвилуву, апатIраву яла къия дияйми, яла аьзият шайми мюрщи оьрчIру бикIай. Ва ххуллухгу хъунмур къия мюрщултрай дия. Ми бия яла язухъну ливчIми. Цукунсса дур цIана ЦIуссалакрал оьрчIал тагьар, зун бивкIрив щархъаву школарду?
-Райондалийсса ряхва школданун хъунисса зараллу бивунни. Яла хъунмур зарал Гьамиящиял шяравусса школалийн бивунни. КIива школа башттан лекьа-пIякьу хьуну бур, Аьхъаравсса школа ччувччуну бур, Новолак­райсса ца школа лекьа-пIякьу хьуну бур. Анаварсса мутталий тIаннул щитирттая батIайсса школа бацIан бувну, оьрчIру дарсирдайн занази бан багьлай бур. Ряхвагу зарал бивсса школарду октябрь зурул бачIи хьуннийн чара бакъа капиталнайну цIулаган бан аьркинссар. Новолакрайсса ца школагу, Чапаевкалийсса школагу ччяни бакьин бан бюхъансса тагьарданий бур. Миккун кIира сменалий бюхъайссаксса ччяни оьрчIру занази бансса чаранну ляхълай буссар. 800 оьрчI Новостройрайсса школданий дарсирайн занази бантIиссар. Миккун циняв шяраваллава дуклаки оьрчIру биян буллан Дагтрансуправлениялул автобус буллунни. ХIасил, оьрчIал дар­сру къаличIан шайсса хIарачатру буллай буссар.
Школардалсса баврицIун мадарасса даву щириркIуну дуссар дяъвилул хIахI щусса шяраваллаву кIинттулнинсса хIадуршинна дуллай. Райондалий циняв идарартту зий буссар. ТокI бакьин бувну райондалул циняр щархъаву чани буссар. Газрал бургъурдугу бакьин буллай буссар, амма газралмур тагьар захIматну дур, бюхъай кIи дучIаннин газ бакьин бан къахьунгу. Мунияту райондалийн балоннайсса газ ххилаххи бувну буссар, кIинттул инсантурал ужагъру гъили буллан тIама, хъуручI тIалав буллай буссар. Дяъвилул хъунмасса щавщи биян бувунни райондалул транспортрайнгу. Тамансса машинартту ччувччуну, ккуллардал ккутIа-вярчIари бувну зия хьунни, цаппара машинартту, дяъвикартурал бувцуну лавгсса ишругу хьунни. Мунияту район транспортрал щаллу даврил масъалагу буссар хIукуматрал я-итталу. Райондалул больницалун кIива машина буллуссар, мукунма буллуссар машинартту милицанан ва собесран.
-Больница зун бивкI­ссарив?
-КIулсса куццуй, ЦIусса­лакрал райбольницалул хIаят лекьа-пIякьу дурну дур, дакьин дан къахьунсса журалий. Лахъай азардал корпус бюхъай бакьин бан бюхъангу. ЦIанасса мутталий зузи бувну буссар поликлиника. Му зий буссар бытовой комбинатрал къатраву. Аьркинссаксса даруртту бур, дакъамур анаварну щаллу дуллай бур, мунил чулухунмай буруккин бакъар. Больница тIурча зун бувар. Вай гьантрай хIукму бантIиссар мунин сагъну лирчIсса хIаят дакьин дан дурив ягу цIусса буллан бурив. Мунин аьркинсса 100 койкалунсса кьай-кьуй хIадурну дуссар. Вай гьарзадрал хъирив бизлай, вай щаллу дан кумаг буллай тамансса инсантал буссар. Цумур идаралий, цума къуллугъчиначIан гьарчагу, анаварсса мутталий гьаз був­сса масъала щаллу бан цинявннал хIарачат бай, барчаллагь хьуннав цинявннан. На ляличIинува кIицI бавияв Амуттинов Амучи Михайловичлул буллалисса бази хъиривсса хIарачат. Амучи Амуттинов хIукуматрал чулуха ЦIуссалакрал масъалартту щаллу буллан ккаккан увсса жаваблуври. Мунал хъунмасса захIмат ва хIарачат бивхьунни дяъвилул лиян дурмур анаварсса мутталий дакьин дан, ччаннай дацIан дан. Республикалул хъуниминнал хьхьичI кьянкьану масъала бишай ва му щаллу бувансса чаранну лякъай Амучи Амуттиновлул. Дяъви хьусса гьантрайгу Амучи гийх ЦIуссаккулув штабрал хъунаману уссия. Гийхгу дяъвилул цIараву сивсуну ва кьянкьану штабрай каялувшиву дунни мунал. «Илчи» кказитрайчин на Амуттинов Амучихь щала ЦIуссалакрал жяматрал чулухату хъунмасса барчаллагь учин ччай ура.
-Цинявннан кIулли чIяву-чIявусса инсантурал ва идарарттал, хаснува жула лакрал, республикалиягу, респуб­ликалул кьатIатугу дяъвилул щавщи бивминнан тамансса кумаг бувшиву ва буллайнма бушиву. Амма лихъачалтращал гъалгъа булларча, ми кумагран дукIлакIимур гайнначIан къадиллалисса кунна чIалачIисса тагьар дур?
-ТIайламур бусан, хаснува цалчинсса гьантрай, кумагран дукIлакIисса хъуслин кьянкьасса низамрайсса хIисав дачин дурну дакъая. КьюлтI къабанна, ми кумаграл сияхI дуллай, жям дуллай минния бутIа-бачIу буллай дакI ва кару къамарцIссагу инсантал хIала бувххун бия. ТIайласса хIисав-ккал дачин дурну да­къая. Инсантурал оькьинилий авадан хьун ччиссагу бивкIун бия. Гийхсса дяъвилулсса буллай, кумагиртталсса буллан, ми аьркинначIан диян дуллан ка хъирив лаллай дакъая. ЦIана му масъала низамрайн бувцуну бу­ссар, райондалул администрация гьарца дукIлакIимунил хIисав-ккал дурну, ми аьркиннайх дачIлай буссар. Минная кьянкьану дурмунил жаваб тIалав дайссар. Бур цаппара инсантал циксса тIайлану бутIа-бачIу булларчагу, цуксса хъунмасса бутIа цанма бириярчагу таманалмур хъунману чIалай, рязий бакъа­ссагу. Ми тачIав рязий къашай­сса хасиятрал заллухърур, ми гьарца кIанттайгу чан къашай. Кумаг хъунмасса най бунугу, цинявннал гьарца тIалавшинна щаллу дансса, цинявннан диял хьунсса хъус жучIара дакъар. Мугу бувчIин аьркинни. Дяъвилухьхьун биривсса, думуницIа хьуну ливчIсса, ца гьантлул мутталий ачIа-кIачIана ливчIсса инсаннайгу аьй цукун данссар, миннайсса къия ва оькьини жунна чIалай дур. Амма ссавур дан аьркинни. Оькьини дуркминнал тIалавшинна щаллу дан респуб­ликалул ПаччахIлугърал совет, ХIукумат, Халкьуннал Мажлис шайсса хIарачат буллай буссар. Мури хIакьину яла хъунмур масъала.
Кумагирттая гъалгъа багьувкун, на барчаллагь учин ччай ура цащава бюхъайсса кумаг бувну, чIарав бавцIусса цинявппа лакрахь. Цу ци тIурчагу, лакрал ккаккан бувссар ва ишираву жува оькьини дурккукун цачIу бацIангу кIулсса, цаннал ца бувгьусса миллат бушиву. Хъуни-хъунисса кумагру бувунни Аьрасатнавасса лакрал ишбажаранчитурал. Масала, Къюллул ЦIувкIратусса Москавлив ялапар хъанахъисса ишбажаранчи МахIарамов Аьбдуллул кIива миллион цIусса арцунсса кумаг бунни. Хъунисса кумагру бунни Петербургливсса НицIавкIратусса Исмяиллул, ПаччахIлугърал Думалул депутат МахIаммадов Станиславлул, ЦIалакъяниясса Маммаев Мяммал, Донецк шагьрулийсса, Ростоврайсса лакрал. Ростоврайсса Абачараев Заурдул ва тамансса цаймигу духIин дусса лакрал арамтурал. Райондалий цIусса связь дишин бакIрайн лавсунни жула лакрал генерал ПирмахIаммадовлул, мунинсса харжлугъ Москавливсса лакрал дулунну кунни. Хъунмасса барчаллагь зун. Зу муданмагу чIарав бацIан бюхълай личIаннав!
-ЦIуссалаккуйсса тагьардания ина бувсунни. Ссайн дирну дур Новостройрайсса давуртту?
-Дяъвилул хIасул дурсса тагьар сававну Новостройрай­сса давурттугу анавар дуккан дурссар.
Октябрь зурул ахирданийнин Новостройрайсса цинярда щархъавун газ буцинтIиссар, щин сайки дурцуну дуссар. Ва шинал ахирданийнин ттинин бувминнуцIун цIуну шанттуршва къатта бувну, инсантурахьхьун булун аьркинссар. Ми бувансса арцу тIалав дуллай буссар, тIалав дуван хьунсса умуд бур. Азарва кулпат бур ЦIуссалаккуй къатри лекьа-пIякьу хьуну ливчIсса, ми хъанахъиссар 3-4 азара инсан. Новостройрай миннан кIи рутансса шартIру чара бакъа дузал дан аьркинссар. Новостройрай школа зий буссар. ОьрчIру, нукIува увкусса куццуй, автобусрай буцайссар дарсирдайн.
-Чачаннал чулуха дуркIсса кьюкьрал чапххун савав хьуну, ЦIуссалаккуй чачан- аьккиял ва лак­рал дянив дагьну дур. Вил пикрилий, цукунсса дикIанссар вания тихуннайсса лакрал ва чачан-аьккиял дянивсса ара?
-ЦIуссалаккуйсса агьалинава сайки 25% чачан-аьккиял буссия. Лак ва аькки нахIуну, бавкьуну ялапар хъанай буссия. Дяъвилул ми кIивагу миллатрал дянивун энад бувтунни. Мунин, гьай-гьай, сававрттугу дур. Цалчин, чапхунчитал чачаннал аьрщарая бучIаву, чIявуми дяъвикартал чачаннал миллатраясса бикIаву. КIилчин, Ичкериянал хIукуматрал чулуха, парламентрал чулуха, Масхадовлул чулуха оьри-хъинни, бучIир-къабучIир, рязира-къарязира, хъина-къахъина тIисса чIитI, калима къабаяву, ливтIусса инсантурах, Щурагь къатта пIякь учин бувну ливтIуминнахвагу бусурман аьдатрай жижара къабаву. Укунсса ишру хьувкун захIматри дакI тIайла дан, захIматри сси лялиян бан. Амма муданма дяъвигу, муданма зид ва энадгу къабикIайссар, чIун-дакIнин малхIанни, гьарзад цила кIанайн багьантIиссар. Цаппара бучIибакъулт сававну щаллусса миллатрай аьй-бювкьу дуллан къабучIиссар. Амма уссу, арс ивкIунан му бувчIин бан бигьа бакъар. Чапхунчитуран кумаг буллалиссагу бия чачан-аьккияву тIий бур. БивкIун бур мукунссагу. Му хъуннасса хаиншивур щалва Дагъусттаннайн дурсса. Ми душмантурал кумагчитал кIул бувну, бувгьуну, миннан кьянкьасса танмихI буван аьркинссар. Амма тIайланма учин, жуламиннавагу бивкIун бур ччарча душмантурал кумагчитал, ччарчагу хъямалашинначитал. Цибанну туну, вацIлуву чакъал чан къашай­ссар, учайхха. ЧIявучинминнал тIурча ккаккан бувссар лакраву талангу кIулсса, нигь дакъасса, виртталсса чиваркI бушиву. Ва ишираву лакрал сий мадара лахъ хьуссар.
Ихтилат бувссар
ХIасан КIуруховлул
№41 «Илчи» , 1999 ш.