Дагъусттаннаясса бушиву пахрулий бусара

osto_7Уттигъанну жучIанма жула чIаххуврайсса республикардаясса хъамал бувкIсса ца хьунабакьаврий Аьрасатнал халкьуннал арстистка Фаина Графченкол увкуна хIакьину жува хъинну къулагъас дуван багьайсса, дакIнивух ва оьтту-ттурчIавух итабакьин аьркин­сса ххаллилсса махъру: «Буру­ччияра Ккавкказ! Буруччияра зулва мазру, аьдатру, тарих! ХIакьину ттул чIявусса уссур­ссу яхъанахъисса Украиннаву кунмасса лухIи бала ялун къабияншиврул, ца заккана, ца кулпат хьунуяхъанахъияра.

Зул дусшивури Ккавкказуллайн тамахIсса дунияллул сообществалул хьхьичIун бугьансса ярагъ», — куну. Ялун буруган, хIакьину чIявуну тикрал бувай­сса, гьарнал зума-ккарччулусса махъру бунугу, ккалаккисса шеърирду, учайсса махъ гьарца базу-базулувун кьутIин бувай­сса, мукъул усттарсса Фаина Федоровнал зумату вай калимарду ляличIину дюхханну ва кьутIинну баллай дия.
Мяйжаннугу, 45 шинал хьхьичI Расул ХIамзатовлул «Мой Дагестан» тIисса лу був­ккуния тинмай цилва оьрму унгу-унгуну Ккавкказуллащал бавхIусса Фаина Графченкол дакI кIилчинсса Ватанну хьусса Дагъусттаннай хIакьину хъанахъисса иширттал паракьатну дитлай дакъар.
Чув, ци батIавурттай ва шадлугъирттай батIирчагу, махъ лахъан ихтияр дуллусса Фаина Федоровнал «Буруччияра жулва Дагъусттан, Ккавкказ! Жулла аьрщарайн тамахIкарсса ламмамтурал оьванмагу буру­ччара!» тIисса бюхттулсса ва леххаврийсса чIунилва Ватандалул цIаний ччимур къучагъшиву дан цIаравун ххяххан гьуз биян бувайсса асарду хIасул шай.
ЧIярусса шиннардил хьхьичI цила лас, гьунар бусса шаэр ва таржумачи Станислав Сущевскийщал так бивну, ца ягу бивтун, «Мой Дагестан» луттирай тIийкун, вайксса чIявусса миллатру, мазру, культурарду яхъанахъисса Дагъусттангу ккав­ккун, Москавлив зана хьунсса пикри бивкIун бур.
Фаина Графченко бувсса дворянтурал тухумрал бур авадансса тарих. Ванил нину бувну бур Аьрасатнал паччахIлугърай революциялул марч гьаз хьувкун Петербурграя Дянивмур Азиянавун цалва кулпатгу ххяп бувну бувцуну увкIсса аваданчунал кулпатраву. Фаинал ниттил ппу дуклай ивкIун ур Къазаннал университетраву. Либерал –социалтуращал хIала увхсса чIумал, ванал нитти-буттал, цала арс авазасса иширттахун къаагьан, тIайла увккун ур Варшавалийн ветврач хьун. Цилва лякьлул оьрчI бакъасса ванал буттарссу Анна Чирихинал ва увцуну ур Саратоврайн. Гикку ганил бивкIун бур художествалул литейный завод. Ва заводрай дурсса муххал затру — авурсса чугундалул периларду, решеткарду, балконну цIанагу дусса дур Петербургуллал бухзаманнул кIичIиртту чIюлу буллай. Саратоврая арх бакъасса кIанай Фаина Федоровнал ттаттал тIивтIуну бур дунгъузрал дикIуя продукция итадакьайсса хъун бакъасса завод. Шикку зузисса зузалтран сакин дурну диркIун дур ххуйсса шартIру, бивкIун бур вайннал оьрчIру занансса детсадгума. Ва заводраясса продукция Польшанавун, Украиннавун тIайла дуккайсса диркIун дур. Ва диркIун дур Аьрасатнаву капитализмрал строй тIутIайх дичавайсса чIун. Ялув кIицI лавгсса куццуй, большевиктуралмур бияла ххув хъанан бивкIукун Дянивмур Азиянавун ивзун ур. Фаина Федоровнал бусаврийн бувну, ниттил бу­ттал цащала ласун бювхъусса хъусливух яла хъуннамур хъус нотардал бувцIусса буттукьа бивкIун бур. КутIану бусан, Дянивмур Азиянаву 1936 шин дучIаннин ветврачну зузисса Фаина Федоровнал ттатта ши­кку яла сий дусса, хIурмат бусса, хъатлия хъатлийн утлай яуллалисса инсан ивкIун ур. Зувилку шиннардий дахьра ччаннай дацIлацIисса Совет хIукуматрай чил кьадарду ккуччу бувну ялун личлачими бивкIун бур лавмартсса мазкартал. Вайннал мазраща вагу къаитххяв­ххун ур. Советътурал ккаккан бувсса дуснакьгу лавхъун, зана хьуну, Сталин ивкIуну шанма гьантлува цува ивкIлакIийнигу: «Сталин тIайлассия циняв цакуцну ялапар хъанан ккаккан бувавриву», — тIий ия тIар. Ци хъус-кьинилул заллухъру цивппа бивкIун, гьарзатрацIа барчагу, та хIукуматрайн сси-къащи кулпатраву дуну, я ниттия , я буттая цикIуй хилипсса бавну бакъара тIий бур ттул ихтилатчи.
Фаина Федоровнал ппугу интеллигентныйсса, дуркку­сса, итххявхсса кулпатравасса ивкIун ур. Ва ивкIун ур опералул балайчи. Вайннал кулпатраву Фаина бакъасса ялагу шанма душ бивкIун бур. Ванил цила бусаврийну, кулпатраву душварал тарбиялух хъуннасса къулагъас диркIун дур. Ниттил вай тарбия бувну бур дворянтурал зумуну, адаминал хIурмат лахъну, хаснува цала буттал бусрав-сий, мунал цIа дурур­ччуну. Укун тарбия бувсса цан вайра вай хасиятру Дагъусттаннайгу ляркъуну, зунттал билаят, шиккусса халкьру ххира шаврий махIатталшиву дакъассар, тIий бур Фаина Графченко.
— Фаина Федоровнай, инава тIийкун, 45 шинал хьхьичI бувкIун бур зул кулпат Дагъусттаннайн. Москавлив нани ххуллийхва Ккавкказнавунгу бивну тихун гьансса кьасттирай бувкIун буру. Цукун, ци сававну, ссал ясир бувну ливчIунав зу таний шикку? Мукунсса кьадарданул чичрулия пашман хьусса чIунгу хьуссарив оьрмулул лахъазаннуя махъунмай буруглагийни?
— Мяйжаннугу, 1969 шинал на ва ттул лас Станислав Сущевский бувкIссару Дагъусттаннайн. Муниннин хьхьичI жу ялапар хъанай бивкIссару Башкирнал хъуншагьрулий Уфалий. Таний Уфа бикIайва хъинну кIулшивуртту дулаврил чулуха, революция хьуннин Къазан кунма, сий дусса, итххявхсса шагьру. Цанчирча Хъунма­сса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилул чIумал тиккун бизан бувну бия Совет хIукуматрал яла аькьилсса, гьунар ххисса, итххявхсса халкь. Аьлимтал, шаэртал, чичулт – циняв тиккун бавтIсса кунмасса иш бикIайва. Тай итххявхсса халкьуннал тарбия бувсса, дуккин бувсса студентътал бияв жулмур никгу. Станислав Сущевскийл ва на къуртал бувссар Башкирнал паччахIлугърал университет. Га цувама тарихчия. Ганал кулпатва, нину ва ппугу, бия тарихчитал. Ганал ппу Павел Сущевский икIайва хъинну луттирду ххирасса, хъунмасса библиотекалул заллу, библиофил. Станислав Павлович цувагу икIайва бувсмур хъинну дакIний личIайсса, ххишала бакъа чIявусса затру кIулсса, дурккусса инсан. Ххирая шеърирду чичлан, ми таржума буллан. Мукун, ганал цIа цалнияр цал машгьур хъанай, ганайн оьвкуна Москавлив «Литературная Россия» кказитрал редакциялийн зун. Муниннин хьхьичI ганал таржума бувссия чIявусса шаэртурал произведенияртту, миннувух башкирнал шаэр Рафаэл Сафиннул «Белый снег» тIисса лугу. Ванал таржумартту дурккусса Совет Союзрал Чичултрал союзрал правлениялул хъунама Тихонов хъярч-махсаралий тIий ивкIссар: « Гьалмахтал, дунияллийн ув­ккунни гьунар бусса, ххаллилсса таржумачи ва шаэр! Рищара зангру! Жунма къабагьанссар ванал цIанийсса кучарду, идарарду тIитIланмагу. Цанчирча жучIава Москавлив буну тIий Сущевский вал ва Сущевскийл цIанийсса кучагу», — тIий. Укун бивщусса кьиматрал Станислав гьаз увна, дакI дуруна, бюхттул увуна. Наварив хIакьинусса кьинигу хIайп тIий бикIара ца затрай, нава гьар кьини ганахь «ина гений ура» тIий къабикIаву. ХIалу дирирну дунура, лакрал хъаннихьгу тикрал буллай бура, зула ласурваврахь «зуру яла ххуйми, лайкьми» тIисса махъру учара, мукунсса мукъурттий мяш машару куну.
КутIа бан, кьинирдал ца кьини, Москавливгу бачин хIадур хъанай, буза батIлатIисса кьинирдай, Станислав Павлович, шаппагу луттирдаха кIану ба­къанма, чIаравсса библиотекалувагу луттирду ласун лагайсса жу, лавсун увкIуна Р. ХIамзатовлул «Мой Дагестан» тIисса луттирал цалчинмур лу. Ттухь лу буккигу куну, цаппара хIаллава: «Жаваб дула, наниссарувкьай жува Дагъусттаннайн ягу къананиссарув?» — куну цIувххуна. Ссят ва дачIиннува учав: «Наниссару», — куну. Дагъусттаннайнгу бивну, Москавлив зана хьун пикрилий бивкIсса жу махIаттал-хIайран бувунну, вайксса миллатру яхъанахъисса ца мурцIу, кюру лявкъуну ясир хьуру. Ахиргу ливчIру Дагъусттаннал халкьуннах, шиккусса аьдатирттах, тарихрах ччаву хьуну. Зий бивкIру, жущава шаймур буллай бивкIру. Чув, ци хIукуматрай, ци шагьрулий хьурчагу Дагъусттан лахъа-хъун буллай бивкIра. Ттул пишакаршиврийн «мастер художественного слова» учайссар. Ва Совет билаятрай дакъа яла чувкIуй дакъасса пишакаршивури. Совет хIукумат ца яла луттирду ккалаккисса хIукумат диркIукун, шеърилугърачIан халкь гъан бансса, шеърирдайну халкь чантI учин бансса мурадрай буккан бувсса. На дуклан бухлахийни мивун уххан ччисса ухьунссия азараксса инсан. Кьамул увну ия уягу 12 инсан, миннавух бивкIра нагу.
Дагъусттаннайн бувкIун махъ зий бивкIра Даггосфилармониялий ва Москонцертрайгу. Шеърилугърал концертру дулайссия сайки щалла Союзрай. Москонцертрал чулуха М. Цветаевал ягу ялагу щил-бунугу шеърирдал концерт дулайсса бивкIнугу, Даггосфилормониялий зий бушиву кIул хьувкун, Дагъус­ттаннал шаэртурал шеърирдугу буккин тавакъю бувайва. Лавай бивзун, гурну хъатру ришлай кьамул бувайва Дагъусттаннаясса, шиккусса халкьуннаясса, тарихраясса шеърирду.
Дагъусттаннай миналул шаврия такIуйвагу пашман хьуну бакъара. Шиккусса халкь, вайннал хасиятру, вайннал дугъришиву, бюхттулшиву, Ватандалухсса ччаву, нитти-буттахсса, хъуна-чIивинахсса ургъил-аякьа – вай гьарзат дия жун тIааьнсса, дакIнин тIалавсса.
— Тания шиннай чIярусса шинну ларгун дур. Циксса дахханашивуртту хьуну дур танийсса ва хIакьинусса Дагъусттаннал дяниву? Цуксса чан ягу ххи хьуну дур адабиятрахсса, луттирду ккалаккаврихсса, магьирлугърахсса къула­гъас, ургъил?
— Жулва оьрмува ца кIанай бавцIусса бакъархха, мунияту дахханашивурттугу къархьусса арарагу дакъар Дагъусттаннайгу. ХIакьину халкьуннал багьу-бизу, оьрмурдува баххана хьуну бур. Даххана хьуну дур миннал тIалавшиннардугу. Буцинна ца мисал. Таний ттун хъинну ххирассия МахIачкъалаллал дязаннийсса № 2 базаллуву маша буллан. Тай цалва ахъаву, багъирдаву ххяххан дурмур дахлай бивкIсса машачитурал ва хIакьинусса перекупщиктурал дяниву хъуннасса тапаватшиву дур. Тайннал укра ялунгу дишайсса диркIхьурча, хIакьинусса машачитал-перекупщиктал бур ккаччив кунма ххяхлан махъунмай бакъасса, оьхIалсса, ссибивзунмасса. Амма хIакьинугу аьмну Дагъусттаннай халкь ххуйсса бур. На шикку личIаврил цалчинмур багьанагу ва бухьунссар. Таний, щалва билаятрай кунма, дуккаврих хъинну гъира бусса, чIявуми оьрус учительтурал дарсру дирхьусса, зунттал щархъавасса оьрчIругу билаятрал ччимур вузравун дуклан буххан хIарачат бусса бикIайва. Архсса щархъава бувкIмигу гана га шагьрулул дязаннив хъуни хъанай бивкIсса кунма хъинну духIин-дуциндарал, мяърипат­рал, тарбиялул лащу-щаллусса, цала буттал, тухумрал, щарнил цIа кьюкьин-кьадар къадуван личIлулсса бикIайва. ЦIана тIурча цамур тагьар дур.
ХIакьину Дагъусттаннайсса культуралия ва ванил цIанасса тагьардания къабусланна, цанчирча ва масъалалул хIакъираву ттуву чIявусса пикрирду салкьи хьуну бур. Культуралул шин му хъуншагьрулул майданнив ца концертру ва цаймигу тяхъашивуртту дуваву дакъар. Му халкьуннал ирсирайсса аьдатру, халкьуннал творчество цIудуккан дурну, ялун нанисса никираву миннухсса ччаву, гъира-шавкь чантI учин давур. Ми жулла ялун нанисса никиранни аьркинсса. Миннал дянивури ми бусрав дан аьркинсса. Дагъусттаннал мяйжаннугусса лажин, хасият чIалачIи дуван аьркинсса.
— Барчаллагь, Фаина Федоровнай! ЦIуллушиву дулуннав вихьхьун ванияр гихунмайгу Дагъус­ттан, Ккавкказ бюхттул буллансса!
Ихтилат бувссар
Залму АьбдурахIмановаЛ