Дагъусттаннал терапевтътал хьхьичIххуттай

fifa_2Кказитрал хьхьичIмур номерданий ДНМОТ-лул (Дагестанское научное медицинское общество терапевтов) председатель, медициналул элмурдал доктор, профессор, Дагъусттаннал Медициналул академиялул госпитальный терапиялул кафедралул заведующий, I-ма проректор, Дагъусттаннал Медициналул академиялул дуккаврилмур даврил проректор Маммаев Сулайман Нураттиннул арснащалсса ихтилат хьуссия уттигъанну республикалий хьусса Дагъусттаннал терапевтътурал цалчинсса съездрал хIакъиравусса.

Ва номерданий буллай буру ванащалсса гихунмаймур ихтилат.

— Сулайман Нураттинович, инава зузисса давурттава винна яла ххирамур, яла дакIнил ларсмур цумур дур?
— Яла ттучIанна гъанмур даву дур къашайшалтращалмур даву. Хъинну ххирар ттулва къашайшалт, амма, цуксса хIайпнугу, миннансса чIун ттунна ччийкун диял дан къашай, конференциярду, семинарду, заседаниярду тIий, зунсса цIусса кад­рарду хIадур баву, личIи-личIисса хьунабакьавуртту тIий. Мукун, ттунна яла ххирамур даву чансса ссуссукьу хъанай дур.
— Дагъусттаннал паччахI­лугърал медициналул академиялувун бухлахими муданмагу къачанни, амма миннал дуккаврил даража, мива дурккуну буклакиминнал кIулшивуртту къаличIийну итталун да­гьан­сса дур. Ци учин бюхъанссар ва кIанттул хIакъираву?
— Мяйжаннугу, дуклан бухлахиминнал сияхI хъунна хъанай, миннал дуккаврил даражамур лагь хъанай бур. КъачIявусса бур миннаву мяйжаннугу цивппа хIакинтал хьунну тIий, цалва хушрай дуклан бувхссагу. Гьарцагу кулпатраву, гьарцагу нитти-буттан ччай бикIай цалва оьрчIая хIакин хьуну, амма ца му ччишиву къагьассар. Инсаннан цанма дакIнийхтуну ччай бикIан аьркинссар ва пишараву зун. ХIакиннал пиша му призванияр. ХIакиннал пиша язи бугьлагьинан дакIний бикIан аьркинссар ва оьрмулухунсса дуккаву душиву, нахIакьдан бакъар хIакиннайн «вечный студент» учайсса. ВУЗ къуртал баврийну, дуккаву къуртал къахъанахъиссарча, му дахьрар дайдихьлахьисса. ХIакиннал пиша — му виричушивур, му цаятура ка ларсун, оьрмул оьрмулухун буллалисса захIматри.
ДГМА-лул 6-мур курсирайн бивну махъгума студентътал мукIру шай цивппа нитти-буттан ччай буну тIий бувхшиву шивун дуклан, лавсшиву диплом, амма ва пишарай зун най бакъашиву. Мунияту 6 шинай цивппагу инжит хъанай, преподавательталгу инжит къабуллайна, жагьилтурал пикри буван аьркинни цивппа чун най буссарив. Шай ишру 1-мур сентябрьданийва анатомиялул кафедралий ттаркIру, ххюту-ка ккаккайхту, студентътал хIал бивну багьсса, оьтту ккаккайхтува цаятува цивппа лавгсса. Му ппурттуву миннан бувчIай цивппа укунсса пишараву зун хIадурну бакъашиву. БувчIин буллан бикIару миннан уттигу къачIалшиву пикри баххана бан. КутIасса экскурсиялий буцару ми академиялул музейрдавух. Жагьилтуран цалва язи бугьан нанисса пишарая кIулну бикIан, гьарца шинал мартрай, апрельданий дувару «День открытых дверей», школардайн дулару баян бавуртту, лавайми классирттал оьрчIру кIул бувару академиялувун дуклан кьамул баврил шартIирдащал, буцару ми анатомиялул музейрдавун. Укунсса Кьинирду шинай кIиллагума дуллан аьркиншиву дусса ххай ура.
Яла кIулшиву дулаврил системалуву цивурагу дахханашивур­тту дуван дур, чил билаятирттал кIулшиву дулаврил системалувагу язими кIанттурду лавсун.
— Ина каялувчисса «Гепар» центр республикалийсса частныйсса цайми медициналул центрдаяр ссал личIийссар? Миву зунсса зузалт ци кьяйдалийн бувну язи бувгьуссар, ци учин бюхъанссар инава каялувшиву дуллалисса коллективрая?
— «Гепар» медициналул центр тIитIинсса пикри хьуна ттун 2000-ку шиннардий Москавлия докто­рантурагу къуртал бувну зана хьусса чIумал. Москавлия увкIун махъ Дагъусттаннай дакъасса цIусса ци-дунугу дуван ччан бивкIуна, мукун тIивтIуссия ва центр. Мукун «Гепар» центрданул агьаммур ххуллу, направление хьуссар ттиликIрал (печень) диагностикалуцIун, ттиликIрал личIи-личIисса азардацIун бавхIусса. Ва бур ттиликIрал азардал уттизаманнул диагностикалул лаборатория. Жул клиникалий дуссар Аьрасатнал ва чил билаятирттал клиникардай думур, республикалия ти-шинмай къавхьуна, ттиликIрал диагностикагу, гихуннайсса хъиншавугу дуллан хьунсса. ЖучIан чIаххувсса респуб­ликардаягу бучIай къашайшалт. Цаппарасса захIматшивуртту дунугу, вай шиннардил дянив цикссагу къашайшалт хъин буварду.
Хъинну ххуйсса аппарат бур биопсия къадурна диагноз дишин бюхъайсса, цилгу ккаккан байсса процесс цуксса архну ягу гъанну буссарив циррозрая. Махъсса шиннардий хьхьичIунну ишла дуллай буру генетический анализругу, цаягу хъарсса хъин хъанахъаврил чIумул лахъишиву. Генетикалул ляличIишиннардих, хасшиннардих бурувгун, гьарца къашайшалан цанна-цаннасса, яни индивидуальныйсса, лечение ккаккан дувайссар. КутIану учин, жул клиникалий дуссар ттиликIрал диагностикалул ва ттиликIрал азарду хъин даврил дунияллул билаятирттал лагрулий­сса стандартру, хаснура гепатитрал. Ялу-ялун цIу-цIусса препаратру, кьяйдарду буклай бур, медицина ца кIанай дарцIуну дакъар, Американаву, Европанаву ишла буллалисса препаратру жучIавагу ишла буллай бур.
Махъсса шиннардий гепатологиялуву «жирная печень» тIисса калимагу дурккун дур, чурххал бувцIусса инсантурал дянив хьунадакьайсса. Мукунсса инсантурал ттиликI хъунна хъанай дачайссар ва циррозрал 10 процент лякъай мукунсса инсантурачIа. ХIанттихун багьну бакъанагу ми инсантал, миннал ттиликI дикIай хIачIлачIисса инсантурал куннасса. Стеадогепатит — неалькогольный стеадогепатит (алькогольный ва неалькогольный гепатит) тIий буру. Вайгу хъанай дур цIусса чIумул къашайшивуртту. Дагъусттанналмур кухнилия, ичIаллил дукрардая арх хьуну, инсантурачIа «макдоналдсру», «фастфудру» сийлий бушиву бур ва азарданул багьана. Миннул ахирданийгу, ялунссаннун чанну къуццу буллалисса куццуйсса оьрмулул даражагу — инсан уч хьуну най ур. Дукралуву аьркинну дур чан дуван колорияртту гьарзасса продукты, животный жир, углеводру, иникьаллуя дурмур, нахIу-нацIушивуртту. Гьарза дуван аьркинни ахъулсса, ахънилсса, клетчатка, ва яла-яла чIявусса къуццу тIутIаву, спортрахун багьаву аьркинну дур. Диеталул, спортрахун багьаврил чурх куклу буллалиссар, цIуллу-сагъшиву цIакь дуллалиссар. Амма, хIатта дуки-хIачIия аьркинсса кьаралданий духьурчагума, чIявусса къуццу буллалаву, яни физическая активность, дакъа иш бачин най бакъар.
Коллективрая тIурчаннив, хьхьичIва телефондалул занглийну, кIулминнайхчIин даврийн кьамул буллай бивкIхьурча, цIана му замана гьансса чIун дуркIун чIалай дур. Ца медициналуву бакъа, ци аралуву духьурчагу. Хъинну чIявусса поликлиникарду бур цIанасса чIумал, кадрарду язи бугьавугу му хъинну захIматсса даву дур. Жу жучIава зун буцарду хъинну цалла даву кIулсса, грамотнайсса пишакартал, ва журалул аппаратирттай за къакIулсса инсантураща зунгу къабюхъайссар. Генетикалул анализирттай бикIу, «холтерданий», махъсса цимурцаннуй бикIу бур медициналул элмурдал кандидатътал, школалул парталухава жунма кIулну бивкIсса, дуккаврих ва даврих гъира бусса жагьилсса пишакартал, чIявумийгу жулва лак бур. Лакравурив, терапевтътал бикIу, стоматологтал, хирургтал, акушер-гинекологтал бикIу, махъсса цайми бикIу, яла гужми хIакинтал бивкIссар ва бу­ссар. ЦIана центрданий зузиминнава чIявуминнал диссертацияртту дурурччуссар ттулла каялувшиннаралу.
Клиникалул агьаммур ххуллу ттиликIрацIун бавхIусса бунугу, яни уклон гепатологиялул духьурчагу, шикку цайми-цайми хIакинталгу зий буссар, лорнайн, урологнайн бияннин. Масалдаран, къюкIлицIун бавхIусса масъаларттащал бувкIминнаща бюхъантIиссар жулва кардиологтал Хасаев АхIмад Щейховичлул ва Загълиев Сажид ХIасановичлул консультацияртту ласун. Вай хIакинтурал хъунмасса бутIа бихьлай бур, ттун ххуйсса кумаг буллай бур зунсса кадрарду хIадур бавривугу. «Гепар» хъанахъиссар ххуйсса лабораториялул базану, цувгу зунсса кадрарду хIадур буллалаврил дязаннуну хъанахъи­сса. Ва хъанай бур цал архIал элмулул ва практикалул базагу, лечебный центргу.
— Медициналул бучIан­тIимур вин цукун чIалай бур: хIукуматралми медициналул идарарттахь ягу инсантал цивппа заллуссаннухь?
— Медициналул бучIантIимур, ттул пикрилий, бикIантIиссар «государственно-частное партнерствалухь», яни паччахIлугъралми идарарттахь ва частныйминнухь. ПаччахIлугъралми медициналул идарарттаща цимурцаннулсса буван къабюхъантIиссар, мукунма финансированиялулссагу. Ца медициналуву бакъагу, гьарцагу аралуву дикIан аьркинссар конкуренция. Мунил паччахIлугъралми бикIу, цивппа заллуми бикIу клиникарду хIура буккан къабитлатиссар, ми цалва ялув бавцIуну бикIантIиссар, цалнияр цал хьхьичIунмай, лавай хъанай най. Мунияту дучIантIисса чIумуву ттун хъинну ххуйну зий чIалай дур хIукуматралми ва цивппа заллусса поликлиникардалми сетьру. Цинявнналвагу цачIу шаймур буллан аьркинссар шайссаксса чансса къашайшалт медициналул кумаграл хъирив республикалул дазул кьатIув букланшиврул, уттизаманнул багьайсса даражалийсса диагнозгу, гихуннайсса хъин хъанахъавугу жулла республикалийра щаллу дуван. Мукунсса хIарачат буллайгу бур ДР-лул ЦIуллу-сагъшиву дуру­ччаврил министерствагу, чIявуми азарханардал хъуними хIакинталгу. СМИ-рдалгу шайссаксса чIявуну буслан аьркинни республикалий му чулуха дуллалисса хъин-хъинсса давурттаяту.
— Сулайман Нураттинович, ина суставиртталми цIуцIавурттахагу зий ура. Миннул къашавайми жулла республикалий гьарзасса бурив, ци тагьар дур?
— Ми цIуцIавуртту ялу-ялун «жагьил» хъанай дур, миннул къашаваймигу чан хъанай бакъар. Ревматоидный артрит, артроз ва цаймигу цIуцIавуртту хьхьичIра ца шачIанттуя гамунийн лахълай, чан-чанну тIий, хьхьарамур даруврая байбивхьуну, ялу-ялун гужми ишла буллай хъин дуллай бивкIхьурча, цIана най дунара гужсса дарурттайну хъин дуллай буру. Ми цIуцIавурттугу ччяни ялун лирчуссаксса хъин дуллангу бигьану бур. Хъин давурив вай азардан хъанахъиссар му цIуцIаву гихуннай дачаву, яни процесс, бацIан баву. Медицина цуксса хьхьичIуннай най духьурчагу, суставирттал къашавайшивуртту щаллуну хъин дуван бюхълай бакъар, так ремиссия (яни къашайшалал тагьар хъиннура оькки хьун къаритаву, му цаласса цала буллансса тагьарданий итаву) хьун дарча дакъа, противорецедивный мероприятияртту дарча дакъа.
Инсан цалва чурххах цува, цалла организмалух цува личIлулну вичIилий икIан аьркинни. КIюрххил шания изайхту, кару-ччанну, миннул ттаркIру кIуларгун, сукку дуван захIматну духьурча, каруннил, ччаннал кIиссурттал бакIру дяхълай, някI лаглай духьурча, най уна хIакинначIан ачин аьркинссар инсан, «самолечение» къадуллай. Ми азарду щаллуну хъирив лавну кIул дурнугу дакъар, миннул къашавай лап жагьилмигу бикIай. ЧIун ларгун, лахъи дуккан дитарча, инвалидизациялийнгума уцлай ур миннул инсан.
Ревматология — му анаварсса шаттирдай хьхьичIуннай нанисса направление дур, буклай бур цIу-цIусса хъин-хъинсса препаратру, цалгу цIуцIаву цилла дайдихьулийра дацIан дуллалисса.
Цаппарасса къашайшалт ччяни ччаннай бацIан буван бю­хъай, чIявуминнан тIурча оьрмул оьрмулухун хъин хъанан багьай. Ревматологиялулми къашайшалт, цуксса хIайпнугу, чIявуну инвалидностьрайн буклай бур. Мукунсса къашайшалтран хIукуматрал кумаг буллан аьркинни, ми уквасса дарурттал щаллу буллай, амма ва масъала хъинну захIматсса, щаллу бан бигьа бакъасса бур. Мукунсса препаратру цивппагу, генная инженерия гьануну бувсса, хъинну ххирассагу бур. Агарда ми уква ласунсса каши диркIссания жучIа, хъинну ххарину ласувияв, жуяр ххарину къашайшалтгу бикIанссия.
— Сулайман Нураттинович, вилва душвараягу буси чан-кьанну, ми ссаха зий буссарив. Ччивав мигу вила шаттирдайх лавгун, бигьа бакъасса, амма бусравсса хIакиннал пиша язи бувгьуну?
— Хъунма-хъунмур душ дуклай бур Москавлив (1-мур курс) Экономикалул лаваймур школалучIасса медиакоммуникациярдал факультетрай. Му дуклан бухлахисса чIумалгу цIанихсса телеведущая, журналист Светлана Сорокинал кьамул дурну дакIнихмур экзамен, рязийну бия мунил лахъсса балл бивхьунни цинма тIий. ЦIана «Вечерний Ургант» передачалий практикалий бур, рязийну, ххарину бур дуккаврия. Дянивмур душнил 9-мур класс къуртал бунни. Му бур хIакин хьунсса хиялданий, умуд бур ттулва шаттирдайх бачинссар тIисса. ЧIанма-чIивимунилгу 2-мур класс бувккунни. На хъярчирай учара: ца журналист хьунссар, ца хIакин, нава кунма, цагу — экономист — ттулва кулпат кунма куну. Цалссарив му пианинолий тIуркIу буллай, балайрду тIий бур.
— Барчаллагь, Сулайман Нураттинович, вилла чIун дакъашиврух къаурувгун, ихтилат бувсса.
— Винмагу барчаллагь. ХIалу дирирну дуна, жулва буккултрахь тавакъю бавияв «Илчи» кказит ккалаккияра куну, хаснува «ЦIуллу-сагъшиврунсса маслихIатру» руб­рика. ЧIа тIий ура цинявннаннагу цIуллу-сагъшиву.

Ихтилат Бадрижамал Аьлиевал