Бусалардавун багьсса Брест къалалул къучагътурая

fifa_12010 шинал ноябрь зурул байбихьулий «Брестская крепость» тIисса Аьрасатнал ва Белоруссиянал цалчинсса цачIусса кинофильм прокатрай дуккайхту, му ххал дунни миллион тамашачитурал. Брест къала буруччаврил тема гьар мудангу агьамшиву дусса тема дур.
1941 шинал июнь зурул 22-нния байбивхьуну сентябрь зуруйн бияннин Брест къала буручлай оьруснал, совет халкьуннал ккаккан дурссар ляличIисса къучагъшиву. Немецнан пикри бивкIссар дяъви байбивхьуну цалчинсса кьинира ссят 12 хьуннин ласун Брест шагьрулул къала, амма жулва саллатIнал цаппара кьюкьри, махъва-махъсса саллатIнал жан дулуннин, ссуттилнин къала буручлай, кьянкьану бавцIуну бивкIссар. Брест къала буручлай совет аьралуннайн хъунмасса гуж багьссар, чIявусса саллатI ва хIаписартал ливтIуссар, амма жулва аьралуннал Баргълагавал Европанал аьралуннаща ккаккан дан къабювхъусса къучагъшиву ккаккан дурссар.
Брест къала буруччавриву гьуртту хьуссар 6-мур ва 42-мур битултрал дивизиярттал, 17-мур дазул отрядрал подразделенияртту, мукунма НКВД-лул аьралуннал 132-мур личIисса батальондалул подразделенияртту, аьмну – 3,5 азара инсан.
Брест къала буручлачиминнавух бивкIссар 30-нния ливчу­сса миллатирттал агьлу. Къалалул хъун дакъасса гарнизон цукссагу гуж ххишаласса душманнайн данди бавцIуну бивкIссар. Къала буручлай бивкIминнава так цаппараннаща бювхъуссар душманнал шалклува личин. 1965 шинал 8-мур майрай бувксса СССР-нул Верховный Советрал Президиумрал хIукмулийн бувну, Брестуллал къалалун дуллуссар «Къала-виричу» тIисса бусравсса цIа ва мунищала Лениннул орден ва «Мусил цIуку» медаль.
«Брест къала» фильм­рал сценарий чивчуну бур белоруснал драматург Александр Дударевлул. Экрандалий тамашачитуран чIалай дур Ватан дуручлай кьянкьану бавцIусса саллатIнал ва командиртурал къучагъшиву. Брест къала буручлай бивкIминнаясса «Бессмертный гарнизон» тIисса кино хьхьичIрагу, 1956 шинал, дурк­ссия. Му дия режиссер Захар Аграненкол ва Эдуард Тиссэл Константин Симоновлул сценарийлийн бувну ларсъсса сурат. Му ларсун дия Брест къала буручлай бивкIминнал къучагъшиву чичу Сергей Смирновлул ашкара дурну махъ. Таний къала буручлай бивкIмигу сагъну бия, тамашачиталгу жагьил­сса оьрмулуву дяъвилий талай бивкIми бия.
2010 шинал «Брест къала» кинофильм ларсъсса режиссер – постановщик Александр Коттлул, му ласланнин личIлулну ххал дурну «Бессмертный гарнизон».
ЧIявусса тамашачитуран ва суратрай дакI даркьунни. Брест къала буруччавриясса «Брест, Крепостные герои» тIисса Алексей Пивоваровлул документально-публицистический фильмгу дурк­ссия 2010 шинал сентябрь зурул ахирданий НТВ каналданий.
Вай кIирагу сурат цачIу дихьлай гъалгъатIун захIматри, цанчирча ца дур художественный фильм, ца – телевизионный. ЧIалачIимур ца бур – кIиягу автор цимивагу зуруй ххал дуллай бивкIун бур архивру, ихтилат бувну бур бардултращал, бакъар вай суратирттаву совет историографиялул мифру ва штамп­ру, ккаккан бувну бур Брест къалалуву мяйжаннугу хъанай бивкIмур.
«Брестская крепость» ва «Бессмертный гарнизондалувусса» эпизодирттаву тIайламур, хIакьмур чIалай бур. Асар хъанахъисса кIанттурду кинораву чIявусса бур. Масала, лейтенант Андрей Кижеватовлул каялувшиннаралу талай бивкIсса погранзаставалул аьралитурал виричушиву. Цува Андрей Кижеватовлулгу ХIукуматрал дазу дуручлай жан дуллай ур.
ДакIнийн багьлай бур 1968 шинал НКВД-КГБ-лул дазул аьралуннал тарихрая бусласисса юбилейран хасну бувксса ца изданиялувасса махъру: «Аслантал кунма талай, совет пограничниктурал хъатукссарагу аьрщи итакъадаркьуссар душманнан. Жандалия ка гьаз дурну талай диркIссар дазул заставартту, царагу душманнал канийн къаларгссар». 1965 шинал, щалвагу билаятран Брест къала буручлай бивкIминная бавну махъ, Андрей Кижеватовлун дуллуссар Совет Союзрал Виричунал цIа.
«Брест. Крепостные стены» тIисса Андрей Пивоваровлул фильмрал анонс ккаккан дуллай, НТВ телекомпаниялул цимилагу кIицI лавгунни, шиву уттинин телевизор ккаклакиминнан къакIулну бивкIсса чIявусса зат­ру ккаккантIишиву.
КIул бувну бур Брест къала буручлай, жандалия ка гьаз дурну талай бивкIшиву 38 миллатрал аьралитал.
ЯтIул Аьралуннал аьралитурал ва командиртурал, чIяву миллатру бусса билаятрал арсурваврал, дяъви байбивхьусса кьинилия та Хъуннасса Ххувшаву ласуннин ккаккан дурну дур хIат-хIисав дакъасса чувшиву. Миннаву 275 аьраличу Чачаннава ва Ингушнавасса ивкIун ур. Ми циняв чачан-ингуш ба­къар, миннаву бур ЧИАССР-нний (Чечено-Ингушская Автономная Советская Социалистичес­кая республика) ялапар хъанай бивкIсса цайми миллатирттал агьулданияссагу 46 инсан – 37 оьрус, 2 адыгей, 2 жугьутI, 2 татар, 1 австриец, 1 армян, 1 къумукь. ТIайлассар, вай документру яхьуну бакъар, ва хIакьмур аьч буллалисса сияхI дурну дур Чачаннал ва Ингушнал тарихрал, мазрал ва литературалул научно-исследовательский институтрал хъунаманал хъиривчу Х. Ошаевлул. Шикку кIицI бан багьлай бур, ва сияхIрайсса цинявппа Брест къала буручлай бивкIми бакъашиву, сияхIраву бушиву Брестрал чIарав бивкIсса 6-мур ва 42-мур битултрал дивизияр­ттавасса ва цайми подразделениярттавасса аьралиталгу.
Х. Ошаевлул дурсса хъиривлаявурттайн бувну, Брест къала буручлай жан дуллусса чачан миллатрал арс МахIаммад Узуевлун махъ дуллуну дур Аьрасатнал Виричунал цIа.
Х. Ошаевлул мукунма чивчуну бур Брест къала буручлай бивкIсса Чачаннавасса ва Ингушнавасса аьралитурая­сса «Слово о полку Чечено-Ингушском» тIисса лу.
Махъсса ппурттуву кIул хьунни Брест къала буручлай ивкIшиву 400 Чачаннавасса аьраличу. Хъиривлаявуртту дуллай, цIунилва-цIунил архивру ххилтIу буллай, цIу-цIусса цIарду ялун личлай дур. ХIакьинусса кьини, райвоенкоматирттал архиврттава кIул хьунни 1942 шинайннин Чачаннава так ца Надтеречный райондалия аьрайн увцусса 1841 инсаннал цIа. Миннава 71 аьраличу ур Брест къала буручлай ивкIсса. Миннавасса цагу – Аьбдул-Кахир Шабуев Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан увну ивкIун ур. Итум-къала тIисса чIирисса зунттал шярава Брест къалалухлу талай ивкIун ур 11 инсан. Миннавасса ца – Валид Юсуев цала гьалмахчу Рогозиннущал душманнал шалклува ливчуну бур. Амма щаву дирну му ясир агьну ур. Так 1945 шинал немецнал лагерьданува итххявххун ур.
Брест къала буручлай бивкI­сса дагъусттанлувтурая бувсун бур ДГУ-рал профессор Аьли-МахIаммад Бабаевлул «Стойкость и доблесть защитников Брестской крепости» тIисса, 2009 шинал июнь зурул 16-нний «Дагестанская правда» кказитрай дурксса макьалалуву. Ва чичлай ур: «Великая Отечественная война Советского Союза 1941-1945. Краткая история» тIисса 1984 шинал Москавуллал аьрали издательствалул итабавкьусса луттираву Брест къала буручлай талай бивкIминнавух жула дагъусттанчу, хъунама сержант, ЧIарадиял райондалиясса Даниял Аьбдуллаевлул цIагу дур», — тIий. Мура макьалалуву му буслай ур сержант Макьсуд-Гирей Шихалиевлул (командир отделения 84 стрелкового полка 6 дивизии Западного особого военного округа), Аслан Макьсудович Сурхайхановлул, Сальгериев ХIасаннул къучагъшиврия.
Чачаннал ва Дагъусттаннал мисаллайн бувну, жунма чIалай бур Ккавкказнаву вирттаврал культ душиву.
КIира шинал хьхьичI, Ингушетиянал Президент Юнус-бек Евкуровлул сипталий, тIивтIунни Аьрасатнал цIаний дакI марцIну къуллугъ буллай бивкIсса ингушнал аьпа уттава буллалисса гьайкал. Мармарчарил гьайкаллай цIурцIуну дур полный георгиевский кавалертал хьусса, Добровольческий Кавказский конный туземный дивизиялуву къучагъну талай ивкIсса 27 ингушнал цIа. Шиккура дацIан дурну дур мува дивизиялул бурттигьалтрансса гьайкал. ЛичIину чирчуну дур Совет Союзрал Вирттал хьусса ва му цIа дулун ккаккан бувсса Чачан-Ингушнавасса къучагътурал цIарду. ЛичIисса гьайкал дур махъва-махънин Брестуллал къала буручлай ивкIсса хъунама лейтенант Умат-Гирей Бархановлун. Брест къала буручлай бивкIминная гъалгъа тIутIиний, къабувсун къабучIир микку гьур­тту хьусса Аьрасатнавасса немецнал къучагъшиврия.
«Брестрал къала-виричу» гьайкалданий лякъинтIиссар Поволжьелиясса немецнал Вячеслав Мейердул цIа. ЯтIул Аьра­луннаву талай ивкIсса немец Генрих Гофман ясир агьувкун, Гитлердул аьралуннал му парча-тика увссар. Брест къалалуву мукунма талай бивкIссар 125-мур битулт­рал полкрал командир, майор А. Дулькейт, рядовойтал Э. Кроль, Н. Кюнг, Г. Киллинг, Э. Миллер, военврач В. Вебер.
Ца укунсса ишгу, ЯтIул Аьра­луннал летчиктурал къучагъшиврия бусласисса. Ца эскадрилиялуву къуллугъ буллай ивкIун ур кIия немец. Капитан Н.Ф. Гастелло (совет прессалул ва белорусри тIий чичлай бивкIссар) ва лейтенант А.А. Дингес. ЛичIи-личIину багьну бур вайннал кьадар. Н. Гастелло Совет халкьуннан къучагъшиврул эбратну хьуну ур, Дингес тIурча, фашистуращал талай бивкIсса цаймигу немец куна, ивкIуну ур. 1941 шинал ва Ураллал аьрали округрал ВВС-вун гьан уллали­ссар куну, захIматрал фронтрайн тIайла увккун, тикку къия хьуну ивкIуну ур.
ЦIанасса чIумул цIу-цIусса лажинтру тIитIлай дур жулва тарихраву Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилуву жулва халкьуннал ккаккан дурсса къучагъшиврия бусласисса. Ми дакIний битаву жулва буржри.
Николай Алексеев
ХIадур бувссар
А. Аьбдуллаевал