ЧIаххуврачIа байрандалий

e_12Ларгсса бигьалагай гьантрал кьинирдай Ставрополлал крайрай байран дия. Гьар шинах ирглий дувайсса «День Ставрополья». ЧIаххуврал байрандалувух гьуртту хьун гьан бунну жугу, Дагъусттаннал прессалул зузалт, Миллатирттал дянивсса арардал министерствалул зузалтращал архIал.

Качар ХIусайнаева
Жул делегациялул хъунамагу ур мура министерствалул цалчинма хъиривчу Зикрулла Илиясов. Да­гъусттаннал Журналистурал союзрал хъунама, «ХIакьикьат» кказитрал хъунама редактор Аьли Камалов ва ванал хъиривчу Шамсият Султанмурадова, «Дагестанская правда» кказитрал хъунама редактор Бурлият Токболатова, «Дагестан» РГВК-лул хъунама МухIаммадбаг АхIмадов цала кино ласай группалущал ва на. Жулгу, жу тIайла бувкналгу мурад бия, чIаххуврал байрандалувух гьурттугу хьуну, тийхсса жулва инсантуращал хьунабакьаву, тайннал дакIния щин хIачIаву. Тийх хъанахъимуния зухьгу бусаву. Ставрополлайнсса ххуллугу дакIгу, яругу ххари буллалисса бия. Чачунгу тунтну щюллисса, саргъунну ххярхсса, цIинцIлил урттуцIа марцIсса лачIал хъуру, дазу-зума дакъа тIитIи даркьусса. Битавсса, ххуллун ххют дуллалисса мурхьру, бянив бияннин пар-пар тIий кIяла бувсса. Лагмара марцIшиву, узданшиву, рахIатшиву, паракьатшиву. Гьарца кьини ча-бунугу ца аьратталсса хавар ба­къасса Дагъусттанная архний, дуниял ххишала дахханану, рахIатну, паракьатну чIалай дур.
Аьли Камалов та кьинигу, танияр хьхьичIгу ванал буттал шяраву Ссугърахь хьусса КТО-раясса аьратталсса хавардаясса хъювуссулшиву кьюлтI дан, ашкара къадан хIарачатрай ур. Ахир дакъасса зангру дур ваначIан най гьарца чулуха. Дагъусттанная ят буцан жуща архсса ххуллийгума хъанай бакъар.
КIюрххила Ставрополь шагьрулул хъун майданив жуннагу вардишсса куццуй крайрал байрандалул уттарашин дур. Яла агьамми тамашалул ишру хьун най бия генерал А. Ермоловлул цIанийсса бульварданий ва Лениннул цIанийсса майдандалий. «Твоими, Ставрополь, глазами, глядит Россия на Кавказ» тIисса театрданул тамашалул журалийнусса программалийну дайдирхьуну дия байрандалул кьини. Мадарасса программарду дия танийва Лермонтов ивну ивкIсса кIанттурдан хасъсса программардан. Ставрополлал яла лавгмунин ва ялун бучIантIимунин, спортран, культуралун, промышленностьран ва мукунна цайминнунгу хасъсса выставкарду, концертру. Тяхъашиву, музыка, азарда журалул чIюлушиннарду. Площадьрая нанисса хъун кIичIиравух щалагу утташиврийх ва крайрай яхъана­хъисса инсантурал багьу-бизулун, тарихран хас бувсса павильонну, тIивтIусса майданну бур. Цала миллатрал яннардугу ларххун, яла чивух машгьурми пишардал, яла цIанихми инсантурал, давурттал суратру, лишанну лархъун дур. Бивру Дагъус­ттанналмур майдандалучIангу. Ттунмаяв мукун чIалачIисса къакIула, амма яла чIявуми халкь гиккун бавтIун чIалай бия. Аьйгу дакъая. Шикку вайминнал мяъшарданий дирхьумунил ялун диялсса нахIу-нацIугу дия. «Как вкусно!» тIий бакъухъ, бувцIу ххункIру, торт- пирогру касакирттай ласлай, оьрчIан буллай, нех дирхьуну най бия халкь. Байрандалий, гьай-гьайкьай, хъуни къуллугъчиталгу бия. Амма жучIава кунма автоматирттал ва полициялул барулул вив лавсун бакъаяча, халкьуннавух укунма инсантал кунма бия. Врио губернатор Владимиров Владимир Владимировичлул чIаравгума я ярагъ, я къаралчитал, я битавсса арамтуннал ккуран чIалай дакъая. Жугу гъан хьуру, байран барча чарду. Ставрополлай чIярусса шиннардий жула Представительствалул каялувшиву дуллай ивкIсса Аьбдулла Оьмаровлул тийхсса хъуниминнащал цIакьсса дахIаву дия. ЦIанакул танал кIанай авцIусса МахIаммад Рашидовгу, танал ххуллу бугьан хIарачатрай, хъунаманая дарсру ласлай ия. Жул делегациялул хъуними губернаторнал приемрайн оьвкуну лавгунни. Жу тIурча шагьрулул дязаннивсса хъун библиотекалувун лавгру Ставрополлал журналистуращал хьунабакьин. Му акциялул сиптачигу ур жул танийвасса дус, коллега, Аьра­сатнал Журналистурал союзрал секретарь, цIанихсса журналист Василий Балдицын. Мукунма бувкIун бия гиккун цIанасса Ставрополлал Журналистурал союзрал хъунмур Валентина Лезвинагу. Ихтилат, туну, Ккавкказнавусса тагьардания. Га тагьар Аьрасатнал прессалуву ккаккан дуллалаврил журардая, цаппарасса СМИ-рдал зузалтрал миллатирттал дянив дичлачаврия бия. Жува укунгу-тукунгу цачIу, чIаххуврайсса халкь нахIу-хIалимну, бавкьуну бакъа бакI къабуккантIиссару. Жунма цамур ххуллу бакъассар. Жулла дянивсса арардугу жура дузал дуллан аьркинссару тIий бия.
Ставрополлай цIана Дагъус­ттаннал халкь чIявусса бур. Гьарцагу Аьрасатнал гражданиннал кунна, ганалми ихтиярдугу дурурччуну дикIан аьркинни. Амма Дагъусттаннал агьулданунгу кIулну бикIан аьркинни цивппа цайми миллатирттал дянив яхъанай бушиву. Гьантта ивкIсса кIанттун лав­хьхьуну бикIан аьркиншиву. Муния бия ихтилат.
— Миллатирттал дянивсса арарду гьар кIанайгу чIурусса дур хIакьину. Амма жущату дакI тIайлану, аьчухну учин бюхъанссар: жул крайрайсса прессалуву тачIавгу Да­гъусттаннал халкьуннайн къаршисса материал къадуркссар, я дуккан къабю­хъайссар. Жула дянив дичлачими, ссивцIу гьаз буллалими, жула дянивсса рагьаврих ялугьлагьими жула дазурдал кьатIух бур. Мунийн бувну жувагу мугъаятну, личIлулну бикIан аьркинну. Шивах ца чачан, ягу дагъусттанчу дянив рагьну, оьруснащал ивну, къалмакъал хьуну духьурча, щалва Аьрасатнавух чялав-чялав гьаз шай, ай, Ккавкказ цIараву бур тIисса. Зимизрая пил бувну халкь гьалак буккан бай. Жула, журналистурал бурж — жула халкьуннал дянивсса арарду цIакь давур, нахIу-хIалимшиву ххи давур. Укунсса бия жул дянивсса ихтилат.
Га кьини жу биянсса кIанттурду ялагу чIявуя. Жул программа чIурусса дия. Мукун бунагу жуйн ахттайнссаннуйн оьвкунни цала ресторандалувун лазгиял миллатраясса Ферзулла АхIмадовлул. Ванал идарагу дур Ставрополлал дязаннив. ЧIалай бур каши кьудратсса душиву.
— Ниттил маз кIулхьунссархха вин? – цIухлай бура ванахь.
— Чара бакъа! — тIий ур ва.
— «Лезги газет» кказитрангуния кумаг байхьунссар?
— Кказитрангу бара, театрданунгу бара кумаг. Амма миллатрал политикалул иширттавух, личIи- личIисса ккураннал давурттавух хIала къауххара. Ттул гьарнащалсса, хъуни къуллугъчитуращалссагу, ара архну нахIусса дуссар. Му ттул принципри. Муниву бигьашиву дур…
Ахттайнссаннуя махъ гуку­нна шагьрулул дязаннивсса ца чIалъаьлувусса жулла республикалул Представительствалувун лавгру. Ссят мукьунний гикку жух ялугьлай Ставрополлай дуклакисса, яхъанахъисса жулва жагьилтал буссия. БатIаву дачин дурну ия Ставрополлайсса медициналул ВУЗ-рал преподаватель, «Толеранс» жяматий­сса организациялул каялувчи Абсалиттин Мурзаев. ХьхьичIмукъуву ганал бувсунни Дагъусттаннал жагьилтуран цайми регионнай хьунадакьлакьисса захIматшивурттая. Цалва идаралул цайми мукуннасса организациярттащалсса дахIаврия, хIала-гьурттушиврия. Ставрополлай чIявусса бур Дагъусттанная бувкIсса оьрчIру дуклан бухлай, тIий ур ва. Циван? Цанчирча, масалдаран, МахIачкъалалив Медучилищалувун так 30 инсан кьамул уллай ухьурча, Кисловодскалий 90 кьамул уллай ур. Шанс шийх ххишаласса дур.
— Дагъусттан Ухссавнил Ккав­кказнаву яла гьарта-гьарзамур субъект дур. Мукунна Ставрополлал крайгу. Жула дянив дусшиву, ка-кумаг бакъа дузал хьун къашай­ссару. Жула дянивсса арардацIун дархIунур дусса хъунмурчIин Ккавкказнавусса тагьар. Жулва жагьилтурал дянивсса конфликтирдая гъалгъа тIиний, на пикрирдай ура, ванил багьана цири, тIий. ХьхьичIва-хьхьичI — пикри багьлай бур, баххана хъанахъисса оьрмулущал Дагъусттангу щалла дунияллул иширттавух хIала бухлай бур. Чил аьдатру, багьу-бизу жувухва хIала бухлай бур. Глобализациялуя мурахас хьун бюхълай бакъар. Жагьилтал кулпатрава, цалла миналия арх бувцукун, цалла аьдатирттая арх буцлай бур. Менталитет даххана хъанай дур. Хъуниминнал ялув бацIаву, мяърипат, тарбия чан хъанай дур. Ххишалдаран, цIусса оьрмулул законная, чил оьрмулул эбратрая жулвами оьрчIру буру­ччин хъанай бакъар. Телевизор кулпатралгу, тарбиялулгу ишир­ттавух хIала бухлай бур. Нитти-буттахъалгу, оьрчIалгу дянив конфликтру гьарза хъанай дур. Жулла аьдатру бухзаманнул вахIшисса лишаннуну чIалачIи дуллай дур. Махъун къабагьан хIарачатрай бур. Гамур чулуха, пикри бан бур, ци сававну, цукунни жуламигу, чилмигу жагьилтурал дянивсса конфликтру гьаз хъанахъисса. Жулла аьдатру, жува цайминнаха къалащаву, жулла дин сававнуривкьай, юхссагу, цинявппагу жагьилтуран вардишсса, лайкьсса, аьдатсса бяст-ччал, лидершиву, хьхьичIун личаву сававнурив? Ттун ччива зува, жагьилтурал, дуллуну ми суаллансса жаваб, — увкуна Мурзаевлул. –Зуйри тти бурж, дунияллул халкьуннал жула чулухунмайсса бургаву даххана дуван. Жулла сий гьаз дан. Жулва буттахъая дирсса, жува миллатруну бурувччусса буттахъал адав, инсап, исламрал марцIшиву дуруччин. Чил миллатраву, чил аьрщарай яхъанай бухьувкун, хIурматрай кьамул дуван кIанттул аьдатгу, хасиятгу, тIалабшингу. Зува бакI буккан буллалисса аьрщаралгу, зува кьамул бувсса халкьунналгу хIурмат-изат бикIан. Кьянкьану ацIан уллан аьркинну жула юрт бутIлатIима, жулва миллатрайн аьй ласласима, жунма ва кIану хIарам буллалима.
Жуйра аьй лякъин ччимигу чансса бакъар. Миккугу жува ссавурданий, мяърипатрай, эбратранну щурун аьркинссару. Жула чIарав бацIанмигу, жулла мяърипатран кьимат бищунмигу чан бакъассар. Бусурманнал янналул жура, хиджаб, му вахIшишиврул лишанни, къадагъа дишин аьркинссар тIий бувксса чIумал, жула Президентнал баян буннихха, му мукун бакъар, куну. Аьрасатнал машгьурсса динчи митрополит А. Лонгин увккунни: «Хиджаб – это древнебиблейский обычай. Покрытие волос — строгое требование христианства тоже», — тIий. Зу — хIакьинусса студентътал, гьунттий политикалувун, элмулувун нанисса хъунисса каширдал инсанталлу. Жул, оьрмулул бугьараминнал, хIарачатгу зул тарбия, зу ххуймур, тIайламур ххуллийн буккан бан хIарачат бусса бикIан аьркинни.
(Гихунмайгу буссар)

Прессалул биялагу хIакьину ххигу ххишалассагу бур. Цуксса хIайпнугу, жуярасса негатив ххишала тIалавну дур. Жуйнна ххют рутанмур анавархъиндарай, уригу бувну, хьхьичIун ласай. На тIалав буллай икIара шиккусса бикIу, Дагъусттаннайсса бикIу журналистурахь, жула язими, хьхьичIунми, эбратранну щурущими студентътурая — мигу чансса бакъархха — чичлачияра зула кказитирттай, ккаккан буллалияра телепередачарттавух. Бусласияра жул ххуймуниягу. Жува ца хIукуматрал агьлу бухьувкун, россиянтал бухьувкун, тIий.
Яла Мурзаевлул тIалав бунни оьрчIахь бусияра зула дакIниймур, зунна хьунадакьлакьисса захIматшивурттая, конфликтирттая куну. ОьрчIру сикъаслай пахъ багьну щябивкIсса чIумалгу хъярч бунни «Жувания шиккун марцI тIайлами бавтIун бур. Оказывается, надо было собрать плохих мальчиков», куну. Яла махъ лавсунни ца жагьилнал, Руслан ХIамзатов, шамилчинсса ВУЗ Ставрополлай къуртал буллалисса къумукь оьрчI.
— Ца жагьилтурал форумрай, студент хIисаврай, навагу гьуртту хьусса чIумал, ттунгу пикри хьуна, циванни жулламур, дагъусттаннал студетътуралмур, ккуран Ставрополлай, жува дуклай, яхъанай, зий бусса кIанай къадатIин? Ттун му ишираву ттула чIарав ацIансса къауккансса ххива. Амма лявкъунни чIарав бацIанмигу, кумаг банмигу, кьюкьри гьарза данмигу. Му иш дузал буллай ттунмагу ца ххюннахлу щурун багьунни. Микку хъунмасса барчаллагь учин ччай ура ттула ттаттал кIану бугьлагьисса узданчу Муса Мусиевичлухь (Муса ХIажимирзаев жула лаккучу, гьунчIукьатIиричури). Отставкалийсса авиациялул полковниксса ванал ттун хъинну кумаг бунни устав хIадур дан, гьарца юридий документ хIадур бан. 2010-ку шинал сакин хьуссар Ставрополлайсса Дагъусттан жагьилтурал ккуран. Тания шихуннай чIярусса мероприятияртту дурссар. ЧIявусса агьамсса иширттавух гьуртту хьуссар жулва оьрчIру. Селигердай Аьрасатнал федерациялул президент Владимир Путиннущалгума хьунабавкьуссар жулва оьрчIру. Цал на уссияв ва ккурандалул каялувчину. Утти цама цIакьсса оьрчI уссар. Ванан кумагрангу 3 сопредседатель ур. Вайннан дуллансса давугу чан дакъар, — буслай ур ва.
Руслан ХIамзатов, шанма ВУЗ ххювардай бувккусса оьрчI, хIакьину даву дакъа, зунсса кIану бакъа ушиву бувсунни Мурзаевлул. Микку гьаз хьунни, Дагъусттаннал хъунама зунсса квалификация дусса, дакIгу, ниятгу марцIсса жагьилсса инсантурах луглай ляхълай акъара тIисса чIумал, циванни укунсса жагьилтал даву дакъа личIлачIисса, тIалав бакъасса тIисса ихтилат. «Ванахха жуна шавхьсса, цIу заманнул тIалавшиннарду кIулсса, хIадурнасса къуллугъчи!» тIий ур Мурзаев. Икьрал хьунни ххуллу тIитIин кумаг бан, Дагъусттаннан хайрданунну зунсса оьрчIан.
(Гихунмайгу буссар)

Качар ХIусайнаева