ЧIарадиял зунттавусса лакрал «жазира»

x_13Оьрмулул хъуниминнан кIулхьурчагу, жагьилминнан хаварвагу бакъахьунссар лакрал 9 «жазира» бушиврия Дагъусттаннал цайми районнайгу: Бархъал, Хъюл, ЦIалакъян, Уручул – Ахъушиял райондалий; Дюкъул ва Ялув ЧIатIлухъи – Рутуллал райондалий; Шал – ЧIарадиял райондалий; Шадун – Дахадаевуллал райондалий; Советское – МахIарамккантуллал райондалий.

Вай шяраваллал агьулданул бур цалва лугъат, аьдатру, багьу-бизу – гьарзатрайгу асар хъанай дур кIива миллатрал хасиятру. Цайми миллатирттал дянив ялапар хъанай бухьурчагу, цинявннал мархха цар – лак. Цукун ялапар хъанай бурвав гай? Ци буруккинтту бурвав гайннал? Цайми миллатирттал дянив къума-цIан буллайвагу бакъарвав?
Лакрая батIулсса лакращал дусшиву ва дахIаву цIакь даву мурадрай, Лакрал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул сипталийну, хъинсса аьдатрал гьану бивзунни 3 шинал хьхьичI — ирглий гьарца шяраваллил агьалинащалсса хьунабакьавур­тту сакин дан. Дайгу-дирхьуна му хъинсса аьдат 2011 шинал Лаккуя яла архсса Рутуллал райондалийсса Дюкъуллал ва Ялув ЧIатIлухъиял шяраваллавун лагаврия. Лахъисса жиг-жиг бавтIсса ххуллу – сайки 9 ссятрал манзилданийсса, «къюнарттах» ларчIсса гъарал. Амма ми цимурца хъамаритан дансса байран — лакрах мякь бувксса лакрал дазу дакъасса ххаришиву. ХIакьинугу дакIниву гъилинма бур тай асарду.
Хъиривмур аьрххи хьуссар Ахъушиял райондалийсса Бархъаллал шяравун, ларгсса шинал – Уручрав ва ЦIалакъянив. ЧIаххуврайва бухьувкун лакра­чIан, яла хъуннасса гъаншиву вай шяраваллал агьулданул духьунссар. Гьарца шинал Лак­рал райондалул магьирлугърал зузалт лагайссар Бархъаллал кьини кIицI дуллалисса байрандалул савлугъ дан.
Вана яржа бивунни хIакьи­нусса Гъумучиял оьрмулуву ца биялсса бутIа бугьлагьисса Шаллал шяраваллийнгу. Ларг­сса нюжмар кьини бахIарду тихунссагу ссапар.
Вай хьунабакьавурттал сиптачи, Лакрал райондалул оьрчIащалсса ва жагьилтуращалсса даврил ва туризмалул отделданул хъунама МахIаммад Гадаев бакIчисса делегациялувух бия: райондалул Магьирлугърал управлениялул каялувчи Идрис ЛухIуев, Хъурхърал шяраваллил администрациялул бакIчи Муртазааьли Раджабов, Щардал шяраваллил администрациялул бакIчи Мирослав Ибрагьимов, «Ххяххабаргъ» кказитрал редактор Мусалав Мусалаев, администрациялул пишакартал – Надир ХIасанов, Амин Чутуев,ТIагьир АхIмадов, магьирлугърал зузалт – АьлихIажи Щамххалов, Арсен Ханов, Мариян Жамалуттинова, Рамазан Раджабов, телевидениялул зузалт – Дамадан Щамххалов, Асият ЛухIуева, Аьбдул АхIмадов; Гъумучиял шяраваллил депутат Амир Исяев. Делегация бакъассагу, цайнува цивппа бувкIун бия Гъумук ялапар хъанахъисса цаймигу.
Чунмай аьрххилий бачирчагу, бакIраву хIасул хьусса асарду бикIай ххуллуцIун бавхIусса. Бизарсса, лахъисса ххуллийх бухха-базу хьувкун, ссан аьркинссия, ххишала къагьанна тIурчагу, цамур аьрххилий бачиннин жапасса ххуллурдугу хъамабивтун, цайми тIааьнсса суратру хьхьичI дацIлай, махъаллил хьун къашай. Шалив гьансса пикрилия ттухьва бусайхтугу, хьхьичIра-хьхьичI итталух занан диркIуна Ялув ЧIатIлухъиял шяравун бухлахийни, миллатрал янналуву цIу-ччатIущал жува хьунабакьин бувксса агьлу. Ххаришиврул макь дайгьин хъанай бакъая тай. Ххуллу тIурча дакIнийн багьуна Шалив нанийни. Аьрххирдай занайнма бухьурчагу, вардиш хьун тIий бакъара навагу вай ххуллурдайн. Маршруткалуву цумур чулийнмай бургарчагу дакIнивун ццах багьлай бия – киямур чулийнмай бургарча – ххяли дур ялун дагьавай, урчIамур чулийнмай бургарчарив – маршрутка 5 сантиметралул тийнмай хьурча, неххавун багьанссар! Къумашиву ххуллул, машинартту цаннийн ца хьунакъабакьин Аллагьнайн лабизлай бачайхьунссар ва ххуллийх ссапарданий наними. Ца бахтти Юсуп цалла даврил сант кIулсса шофер ушиву. ХьхьичIми аьрххирдайгу ванащаллу лавгсса.
Ххуллийх хьунадаркьусса шяравалу дурагу ца дия – райцентр ЦIуриб, вайми шяраваллурду тIурча – зунттал хъархъаллай, ца хъатуксса кIанттай. «Жувания вайннах бурувгун алжаннаву бу­сса буру», — тIий бивкIру куннахь кув. Навания лакраяр кьянатсса кIанттурдай ялапар хъанахъи­сса халкь цаймигу бушиврийн мукIру шара гьарцагу архсса зунттал райондалийн аьрххи багьтари. Зунттурду бакъасса, кьан, ар хьунакъадакьлакьикун, вайннал хъуния дучIаймур чув ххяххан дайривав тIиссагу бия пикрирду хIасул хъанай. Ца манзил битайхту неххал зуманицI ца хъатуксса хъу ххал шайхту, «Гана хъу», — куну, «Чув дур?» — тIий, ваймигу чIавахьулттичIан ххявххунни, жува хъуру дакъасса билаятрайн бакIрайн багьсса кунма. НигьачIисса бушиву бакъа ххуллу цуппа чачун бакьин бувсса бия. Хъуннасса байрандалийн кунма бувккун бия Шаллал агьлу Лакрал райондалиясса хъамал хьунабакьин. «Ва жул шяраваллил тарихраву цимирагу ттуршукулий ялугьлай бивкIсса агьамсса ишри», — тIий бия.
Шагьрурдаягу бувкIун бия чIявусса агьлу.
Хъамал хьунабакьин бувкIун бия ЧIарадиял райондалул администрациялул бакIчинал хъиривчу, цувагу Шаллал куяв, тамансса шинну ва шяраваллил школалул директорну зий дурсса Аьбдуразакь Аьбдуразакьов бакIчисса хъунмасса делегация: райондалул Депутатътурал Собраниялул хъунама Сапиюлла Юсупов; депутат КьурбанмахIаммадов Давуд; чIаххувсса шяраваллал администрациярттал бакIчитал; райондалул идарарттал хъуними; МирзахIажи Маммадаев, Шаллал шяраваллил бакIчи; Тажуттин Сяидов, ДР-лул лайкь хьусса учитель, захIматрал ветеран; ХIажихIасан Оьмаров, Къизилюртуллал район, Ветерантурал советрал хъунама; Мустапа Къашкъаев, отставкалийсса полковник; Рамазан НухIов, МВД-лул ветеран; Назим АьбдурахIманов, Шаллал СПК-лул хъунама; Абакар Ибрагьимов, инженер — строитель; Исмяил Ибрагьимов, Автодорожный институтрал директорнал хъиривчу.
Хъамал хьунабакьлакьисса шадлугъ тIитIлай, райондалул администрациялул бакIчинал хъиривчу Аьбдуразакь Аьбдуразакьовлул кIицI лавгуна цува хъинну ххарину ва пахрулий ушиву Лакрал райондалиясса хъамал кьамул буллай ушиврия.
— Дагъусттаннай дур 52 район, 33 миллат. Яла ххуйми арарду яруссаннал диркIссар ва дуссар лакращал, лакращал яла цIакьсса дусшиву дуссар ЧIарадиял райондалул Шаллал шяраваллийхчил.
Лакрал ва яруссаннал миллатру хъачIрай хъачI дирхьуну талайгу, захIмат буллайгу бивкIссар Дагъусттаннал бакIрачIан оьсса кьинирду дуркIсса чIумал. ХIакьинусса хьунабакьаврийну хъиннура цIакь хьунтIиссар ппухълунная жуйнна дирсса уссушиврийсса ва дусшиврийсса арарду…
Хъирив шяраваллил бакIчи МирзахIажи Маммадаевлул бувсуна бусалардайн ва тарихрал гьайкаллайн бувну Шаллал шяраваллил авадансса тарихрая. Шяравалу хьуну дусса дур 3 тухумрая, ташурдайну ми тухумругу хIала бувххун бусса бур. ХьхьичIра шяраву диркIун бур 300 тIюва. ХIакьину — 70 тIюва. Клуб бур 1936 шинал бувсса, школа бур тIабиаьт ххуйний бивхьусса. Билаятрайн душман ххяххайхту ватан дуручлан лавгун ур 101 шаличу, миннава 12 ивкIун ур аьралуннал хIаписар. Зана хьуну ур 52. ХIакьинусса кьининийн ливчIун ур увагу ца ветеран – Караев Ибрагьим. Къанавртту дуклан лавгсса 75 инсаннавагу 5 зана къавхьуну ур. Райондалул агьали дуккин бавриву агьамсса кIану шаллал бувгьуну бур. Гъумук педучилище къуртал бувсса учительтал зий бивкIун бур райондалул чIявусса школарттай, мукунма школарттал директорталнугу. ОНО-рал хъунаману — Сяидов Зайнулаьбид. Шалив школа тIивтIуну бур 1941 шинал щалла райондалий цалчин партийный школа бувккусса Муртазааьлиев МахIмудлул, хьуну цалчинсса директор. ХIакьинусса кьининин  150 инсаннал ларсун дур ларайсса кIулшиву, 2 хьуну ур элмурдал доктор: Кашкаев Бад­рудин, профессор ва Жяъпарова Лайла, медициналул элмурдал доктор. Элмурдал кандидатътал: Кашкаев МахIаммад, Мирзаева СултIанат, Саидов Марат, Мусаева Халла, Щамххалова Жаннат, Ибрагьимов Исмяил.
Шярава увккун ур 5 полковник ва 4 подполковник.
ХIакьину школалий дук­лай ур 12 оьрчI. Райондалул кIулшиву дулаврил управлениялул хIарачатрайну учительтал чан къабувну, 8 учитель зий ур.
Шяраву зий бур 1936 шинал бувсса клуб, ФАП. Дур 2000-нния ливчусса гъаттара бусса СПК. СПК-лул ка-кумаграцIух шяраву чIявусса мурадру бартбигьайсса бусса бур.
Ванал ялагу бувсуна бахьтта Гъумукун базаллувун лагайсса заманнаява шихунмай Ххюлусмав, Буршай, ЧIурттахь, Читтурав, КIуврав бушиву Шаллал хъинсса хъамал.
ХIакьинусса кьини Гъумук дур Шалиятусса 35 тIюва. МахIаммад Гадаевлул кутIану бувсуна райондалия, дурсса давурттая, хьхьичIуннайшивурттая. Лак­рал райондалул бакIчи Юсуп МахIаммадовлул цIания бувсуна райондалул цIа-кьини, район хьхьичIуннай шавриву захIмат бихьлахьисса шаллая пахрулий бушиву. Пишкаш дуруна Гъумучиял сурат ва райондалун 80 шин там шаврил юбилейран хасну итабавкьусса лу.
Къизилюртуллал райондалул Ветерантурал советрал хъунама ХIажихIасан Оьмаровлул кIицI лавгуна ЧIарадиял райондалун исламрал чани лакрал буллушиву аьлимтурал Маллааьлил ва Мусалав -МахIаммадлул; Совет власть дихьлахьисса ппур­ттуву ЯтIул партизанталгу лак бивкIшиву; райондалул колхозирттаву хьхьичIунсса колхозгу Шаллал диркIшиву.
Ихтилатру ялагу бувуна райондалул Депутатътурал Соб­раниялул хъунама Сапиюлла Юсуповлул, КIулшиву дулаврил управлениялул каялувчи Ниязбаг Гъазалиевлул, Шаллал школагу къуртал бувну, таман­сса шиннардий директорну зий бивкIсса Гульназ Рамазановнал.
Лакрал делегациялул чулуха Щардал шяраваллил бакIчи Мирослав Ибрагьимовлул кIицI лавгуна цува хъинну пахрулий ушиву Шаллал агьлу бусравну бушиврия, цанма гикку миннал чулухунмай ххуй-ххуйсса ихтилатру баяврия. Оьвкуна Щарав хъамалу.
Хъурхърал шяраваллил администрациялул бакIчи Муртазааьли Раджабовлул увкуна буттахъал балай.
ЧIарадиял райондалул чулуха Лакрал райондалул администрациялун пишкаш дуруна арцул ххаржан ва магьилул кьуртти.
Школалул жанахIраву тIив­тIусса авадансса ссупралухгу чIявуя дусшиврийсса ихтилатру, лакрал ва яруссаннал балайрду.