Чичу ва аьлимчу Курди Закуев

x_31957-ку шинал дайдихьулий Ттуплислив азирбижаннал, арманинал ва гуржиял философтурал конференция хьуна. Азирбижанная бувкIсса аьлимтуравасса цаннал элмий­сса даража бюхттулсса доклад бувуна.

Му докладраву хъинну чIярусса тарихийсса материаллу ххалдиргьуну, чIяву-чIявусса мазурдийсса элмийсса литературалущалгу кIул хьуну, чIалачIи буллай бия дунияллул культура, элму мудан хьхьичIуннай хъанай душиву личIи-личIисса халкьуннал хIарачатрайну, кIа заву щаллагу инсаниятрал заву душиву. Докладраву хъинну балжину чIалачIи бувну бия хьхьичIазаманнул Баргъ бу­ккай чулухаллил халкьуннал элму ва Баргълагай чулухаллил халкьуннал элму цаннияту ца батIулну къадиркIун, цаннил асар цаннийн биян буллай, аьмну ахIвал хьхьичIунмай хъанай диркIшиву. Мукунсса элмий­сса интернационализм ччясса заманнайра диркIшиву исват буллалисса ва мунин цаппарасса хъинну хъирив лавсса чIапIая ихтилат буллалима жулва миллатрал язими арсурваврал ца – Курди Закуев ия. Му док­ладрал цила куртIшиврийну, масъалалул хъирив лаяврийну вичIидирхьуминнайн хъунмасса асар биян бувуна ва тамансса аьлимтурал, хаснува хъинну машгьурсса гуржиял аьлимчунал Ш. Нуцубидзел, ххуй чулий кIицI лавгуна. Ттунгу ва иширая хъинну пахру хьуна. Микку ттун аьямну чIалан бивкIуна цукунсса гьунарданул, элмулул, кIулшиврул заллу уссарив жула лаккучу К. Закуев. Мяйжаннугу ванал гьунарду чансса бакъар ва ми личIи-личIисса иширттаву хъинну яргну ливчуну бия. Му ия революционер, итххявхсса шаэр ва чичу, публицист, хъунасса аьлимчу-философ, психолог, историк. Вай дуллалисса ва цува гьуртту хъанахъисса цинярдагу давурттал яла агьаммур мяъна К. Закуевлул ца дия – халкьуннаха къуллугъ баву, ми чантI учин баву, миннал тархъаншиврул цIаний чялиш шаву. Гьаманки, вана ва пикрилия гьартану увкуну бур Курди Закуевлул гужсса гьурттушиву дурну 1917-ку шинал итабакьлай бивкIсса «Илчи» тIисса лакку кказитрай.
«Жулва цалчинмур ва махъва-махъмур мурад – халкьуннан бюхъайссаксса хъинбала биян бавур. Жу хIарачат банну га элмулул ххуллийх бачин бан. Жу хIарачат банну чантI чин бан шанувкьюсса халкь, бувчIин бан ганин хъинмур ва мюнпатмур».
З. Курдинал щалва оьрму ва цалва увкусса мукъурттийн тIайлану, халкьуннал хьхьичI цалва бакIрайн лавсъсса барж дакIнийхтуну бартбигьлай лавгун бур.
З. Курдинал бувтунни тамансса манзилданийсса ва бусравсса оьрму.
Закуев АхIмад-Карадий (Курди) МахIаммадул арс увну ур Гъумук 1888-ку шинал. ЧIивиний му дуклай ивкIун ур Гъумук, яла личIи-личIисса шагьрурдай (Ашттарханнай, Къазаннай, Уфалий). Дуклакисса шиннардий З. Курдинал кьамул бувну бур тархъаншиврул ва халкь чантI учин бан аьркиншиврул пикрирду ва хияллу.
Февраль-революция хьуну махъ К. Закуев ивкIун ур «дагъусттаннал халкь чантI учин баврил ва агитациялул бюрорал» членну. 1917-ку шинал Гьарун Саэдовлущал архIал К. Закуев итабакьлай ивкIун ур «Илчи» тIисса кказит. Му кказитрал чIапIай халкьуннахь буслай бивкIссар цIусса оьрму дузал бан аьркиншиву. Кказит оьвтIий бивкIссар хъус-кьинилул заллухъруннайн, зулмукартурайн, цIансса пикрирдайн аьнтсса талатаву дан. Укун тIайласса ххуллу лавсун най буну тIий агьалинан му кказит ххирану бивкIссар.
Тайра шиннардий яргну ялун ливчуссар З. Курдинал шаэрнал, чичул ва публицистнал гьунар. Вай чичрурдалгу аьмсса хиял ца бур – халкьуннай дакI цIуцIаву, халкьуннан тархъаншиву аьркиншиву, агьали чантI учин бан аьркиншиву. Мунияр чан­сса махъ З. Курдинал чивчуну бур жула халкьуннавух гужну машгьур хьусса «Хъявринсса ччаву» тIисса повесть. Прозалийсса чичрурду сайки дурарагу къадиркIсса лакку мазрай укун­сса чичру даву хъинну хъуннасса завури ва культура хьхьичIуннай шаврил цIаний бувсса бусравсса захIматри. Ва повестьраву З. Курдинаща бювхъуну бур дунияллий хъанахъимур, хаснува граждан дяъвилул шиннардий Лаккуйсса (ва Дагъусттаннай­сса) тагьар художественныйсса суратирттайну ккаккан дан. Щак бакъа, «Хъявринсса ччаву» та чIумал (тай шиннардийсса) лакрал оьрмулул энциклопедияну ккалли бан бюхъанссар. Миву дур дакIния къадуккансса куццуй щаллу дурсса Ирвагьиннул, Бахул, Аьйшатлул ва м.ц. суратру. Шикку жуна З. Курди чIалай ур цала ниттил маз куртIну ва му пасихIну ишла бан бюхъайсса мукъул усттарну. Укун усттарну лакку мазрай чичин бюхъайсса нажагьссагу жула дянив хьунакъаакьай. Ва повесть хъанай бур дагъусттаннал литературалуву реализмалул произведениярттал цалчинминнувасса цану.
Чичул гьунарданущал архIал З. КурдиначIа ччянияцIа хIасул хьуну бур элмулухсса гьавасгу. Ва иширавугу ванайн ххуйсса асар биян бувну бур жула машгьурсса аьлимчу Аьли Къаяевлул (Замир Аьлил) ва цIа дурксса революционер, публицист, шаэр С. Габиевлул.
Цалла дуккаву ва элму ларай дан З. Курди 1918-ку шинал Истанбуллал университетравун дуклан увххун ур. 1921-ку шинал мунал къуртал бувну бур кIа университетрал историялул-литературалул факультет. Мунияр махъсса З. Курдинал щалва оьрму Бакуй лавгун бур. Му зий ивкIун ур Педагогический институтраву, Азирбижаннал элмурдал академиялуву. Мунал ларсун дур педагогикалул ва философиялул докторшиврул цIа. Зувилку шиннардийва К. Закуевлун дуллуну дур профессорнал цIа. Мунал ххуйсса дусшиву диркIун дур машгьурсса аьлимтуращал-академиктуращал: В. Бартольдлущал ва И. Крачковскийщал, проф. А. Маковельскийщал. Вайнналгу хъунмасса кумаг бувну бур З. Курдинал элмулул даража лавай бан. К. Закуевлул канила дурккун дур сайки ттуршунничIан дирсса элмийсса давуртту. Вай давурттал чIяруми хас дурну дур дянивми векирдал заманнайсса психологиялул, философиялул, логикалул масъаларттан. К. Закуевлул хIарачатрайну Баргъбуккай чулухаллил философиялул историялувусса тамансса «кIяласса ттангъри» чан дан бювхъуну бур. Ванал давуртту цайми билаятирттайгу машгьур хьуну дур.
Азирбижаннай – цалла кIилчинмур Ватандалий – К. Закуев ия хъинну бусравну ва хIурмат буну. Мунал хIадур бувну бур чIявусса азирбижаннал аьлимтал – доктортал ва кандидатътал. 1961-ку шинал мунан дуллуна Азирбижаннал ССР-данул элмурдал лайкь хьусса зузала» тIисса бусравсса цIа.
1968-ку шинал июнь зуруй К. Закуев жуятува лавгуна. Бакуй му увччунни хъинну бусраврай. Му увччуну ур Бакуйннал шагьрулул центрданий яла бусравми буччайсса аллеялий. Му уччайни, мунал даврин лавайсса кьимат бишлай, тамансса хъунисса аьлимтурал махъру лавхъуна. Дагъусттаннал чулуха микку махъ лавхъуна З. Курдинал ччянияцIасса ва хьхьичIунайсса дуснал, цIа дурксса аьрабиснал ва филолог Сяидов МахIаммадсяидлул. Цалва кутIасса мукъуву С. МахIаммадсяидлул З. Курдинан аьмсса ва хъинну тIайласса кьимат бивщуна. С. МахIаммадсяидлул увкуна: «ХIакьину жува махъва-махъсса аьрххилий тIайла уклай буру Азирбижаннал яла бюхттулми аьлимтурал цану хъанахъисса ва Дагъусттаннал иминсса ва дакI тIайласса арсну хъанахъисса Курди Закуев. КьурчIишиву, щак бакъа, хъинну хъуннасса дур. Амма элмулул ва халкьуннал хьхьичI З. Курдинал бувсса дакI тIайласса ва марцIсса захIмат – мунал элмулул давурттив – жучIара ва ялун наниминначIа абадлий личIан най дур ххаллилсса эбратну.
КIулсса куццуй, дянивми векирдал заманнайсса Азирбижаннал ва Ширваннал хъунмасса асар биян бувссар дагъусттаннал экономикий­сса, политикийсса ва культурийсса хьхьичIуннайшиврийн. Дагъусттаннал аьлимтал дук­лай бивкIссар Насираддин Тусинал Мараграйсса астрономиялул школалий, Абулфарадж аль-ЭбриначIа, Фаридардин аш-ШирваниначIа ва м.ц. Укун ххуйсса аьдатру ва арарду Дагъусттаннал инсантурал бусраврай кьамул дурну цачIара хьхьичIуннай дуллай бивкIссар.
Укун ччянияцIасса Азирбижаннал ва Дагъусттаннал элмийсса ва дусшиврийсса арарду хъиннура ххуйну ва бусраврай нани дуллай ивкIссар элмулул яла ххуйсса тагьар дусса Совет властьрал шиннардий шикку, Бакуй, цала уссурвал кунмасса азирбижаннал аьлимтуращал архIал итххявхсса ва гьунар бусса профессор Курди Закуев. Гьаманки, шиккур ларгссагу профессорнал оьрму ва элму камал хьуми чIяруми шиннугу. Шиккур К. Закуевлул ххалбивгьусса марксизмалул методологиялий гьану бивзун элмулул чIяву-чIявусса агьам­сса Баргъбуккай чулухаллил ва Азирбижаннал историялул, психологиялул, логикалул, философиялул, филологиялул, историялул масъалартту. Вай масъалартту ххалбигьайнигу аьлимчунал яргну чIалачIи бувна ччянияцIасса Азирбижаннал ва Дагъусттаннал элмийсса ва культурисса арардал, цашиврул бутIа ирсирай цайнмагу бувкшиву. Жула аьлимтурал интернационализмалул тIийкунсса дусшиврул тагьарданий дурсса К. Закуевлул элмийсса давурттив хъинну машгьур хьуна, миннун бюхттулсса кьимат бивщуна, ми дунияллийсса цаймигу билаятирттайх машгьур хьуна.
Жула халкьуннал ва аьлимтурал дакIурдиву, цачIара элму дурккусса ва цIанакул хъуни-хъунисса ва итххявхсса аьлимтал хьусса чIявуссаннал дакIурдиву, АхIмад Кьарадинал сурат, симан – хIакьсса аьлимчунал сурат дакI тIайласса ва хъинсса дуснал сурат абадлий личIантIиссар патриотшиврул, гуманистшиврул эбратрансса суратну.
КIулсса куццуй, З. Курдинал чичул гьунар бюхханну чIалай бур «Хъявринсса ччавулуву». Цала чичул гьунар З. Курдинал ялагу чIалачIи бувунни цува къуртал хьун чансса хьхьичI чивчусса «Оьрмулул шаттирду» тIисса дакIнин бичавурттаву. Шикку З. Курдинал гьартану бувсун бур цува Истанбуллай дуклай ивкIсса шиннардил оьр­мулия: дуккаврия, дарс дирхьуминная, цаява ва м.ц. Шикку дур та чIумал хьусса иширттая бусласисса тамансса чIапIив. Ванийну жунма ххуйсса кумаг хьунссар та чIумалсса тагьар ххуйну кIул дан. Гьартану бувсун бур туркнал аьлимтурая. Вайннаясса чIявуми – Риза Тавфикь, Зия Гюкалп, Агъа-угъли АхIмад-бей ва м.ц. машгьурсса ва туркнал культуралуву, литературалуву цалла цIарду личIан дурсса инсанталли. З. Курдинал вайннащал кIулшиву диркIун дур ва гьарцаннал аьмсса суратгу дуллай ур. Вай дакIнин бичавурттугу жулва буккултрал гьавасрай кьамул данссар ва чIявусса затру миннан кIул бавривугу ми ххуйну лякъинссар ва миннуя мюнпат хъунмасса хьунссар.
Цила чIумул ва кIанттул тагьар тIайлану ккаккан дан З. Курдинал цала чичрурдаву ишла бувну бур тамансса турк ва аьраб махъру. Ми бувчIин баву ва дакIнин бичавурттал аьмсса элмийсса редакция ва комментарияртту дурссар филологиялул элмурдал кандидат Э. Х. Аьбдуллаевлул, хьхьичIмахъгу ваналва чивчуссар.
Эса Аьбдуллаев,
филологиялул элмурдал
доктор