Оьрмулул шаттирду

Ванал мина-гьану ча­сса диркIссарив цIана ттун дакIний къалирчIунни. Миллат хIисаврай халисъсса турк ивкIшиву къакIулли. Ванан иттихIадчийталгу* къаххирая. Ванал политикалул хиял «хIурият ва иътилафрал»* чулухунмай бия. Халисъсса турк маз гьаз бан, утта буккан бан ччисса «турк-юрдий»* ва «турк ужагъчийталгу»* ванан къаххирая.

Та чIумал Туркнаву чIявусса миллатру куннивун кув хIала був­ххун бия.
Риза Тавфикьлул ца-ца цанналусса хасият, аьдатругу дия. Ца чIумал кIа цала хъуннасса аьсавгу канил дургьуну, увкIун кIанттуйгу щяивкIун, лекция буккайва. Укун лекциялийн аьсав­ращал, янналущал учIайсса аьдат цаймигу муаьллимтураву дакъая. Чансса къагъссагу ияв, къакIула.
Ца-ца чIумал цала чIивисса арсгу архIал увцуну увкIун, лекциялун кIанттай арснахь жун, студентътуран, скрипка бищун байва.
Риза Тавфикьлул Саэд цIа дусса ца ххуйну тарбия увсса ва ххуйну скрипка бищайсса 8 шинавусса арсгу ия. Жува ванал цала буттал кабинетравун занай, бухсса грекнал философия тикрал барду. Ризал жухь буклакисса лу чивчуну, бивщуна турк мазрай. Вава лу жуйх, студентътурайхгу, бавчIуна ва ванил ца экземпляр ттучIагу ливчIун бур.
Риза Тавфикь ингилис маз ххирасса адамина ия. Ца ххуллух ингилиснал военный командующий туркнал шагьзада Мажийдлущал ккаккаву дан университетравун най ур тIисса аваза бувккун, университетрал хьхьичIсса конференциялул залдануву чIявусса халкь батIлай бия. Ва чIун дяъвилуву турк бух хьусса, амма, гьалаки, ингилиснащал дакьаву дурну къуртал къархьусса чIун дия. Ци бурив ххал бан, нагу кIа конференц залданувун лавгра.
Ца кIанттай (ложалий) щя­бив­кIун шагьзада Мажидгу ва цаймигу тамансса туркнал хъунимигу бия. Цаппара хIал хьувкун, ингилиснал хъуними бувкIун, гъалгъа тIун бавчуна ва цама ца адаминагу кIайннал тIимур буслай, перевод буллан ивкIуна. Переводчикнал ингилис маз ххуйну къакIулну, къукI-мукI тIун ивкIуна. Шикку Риза Тавфикьгу ия. Переводчик къукI-мукI тIун ивкIукун, ххявххун ивзун Риза Тавфикьлул переводчик укьан увну, цала переводчикшиву дуруна. Ши­кку чIалай бия Риза Тавфикьлун ингилис маз ххуйну кIулну бивкIшиву. Ца чулухатугу чIалай бия Риза Тавфикьлул ингилиснал хъуниминнащал гъаншиву диркIшиву.
Ца ххуллухгу кIава кон­ференц-залдануву Риза Тавфикь софизмалул хIакъираву доклад буллай ия. Ва аралуву кьиблалул чулухату дурккун цаппара ингилиснал самолетру, Истанбуллал ялтту лехлай, бомбарду бичлан диркIуна. Та чIумал Туркнал Ингилиснащал дакьаву дурну къуртал къархьусса чIун дия. Ва та чIумал чIявуну, хаснува нюжмар кьинирдай, оьбан-хъинбан кунма, ингилиснал самолетру дуркIун, бомбарду бичлан дикIайва. Бомбардая нигьабуслай, чIявусса инсантал докладрая лихълан бивкIуна. Лекция ккалаккисса Риза Тавфикьлул цала чIунил такьварагу даххана къадурну, ахирданийн бияннин цала доклад бувккуна. ЧIалай ия Риза Тавфикь кьянкьасса, нигьакъаусайсса инсан ушиву. Риза Тавфикь цувагу жандалул зираксса, чурххалгу оьвхъусса адамина ия.
Риза Тавфикь Туркнал националистътуран, панисламистътуран ва пантюркистътуран салахI акъасса ва вай пантюркистътал къаххирасса инсан ия. Ва адаминал ахир ссайн дуркссарив ва ванан туркнал националистътурал ци бувссарив ттун къакIулли.
Мустафа Камаллул революциялул душмантуращал – Аьли Камалхъащал, Дамад Фарийд-пашахъащал, ва азадшиврул душмантуращал Риза Тавфикьлул хъуннасса дусшиву дия. Ми бучIибакъултращал архIал ивзун Риза Тавфикь дакьаврил конференциялийн Лондоннайнгу делегатну лавгуна.
Риза Тавфикь туркнал хъинну машгьурсса ва туркнан ххирасса шаэрнащал АьбдулхIакь ХIамидлущал*, цагу машгьурсса арамтал, шаэр ХIусайн Данишлущал хъинну дусну икIайва.
Риза Тавфикь туркнал ин­гилис-французнащал дакьаву дуллали­сса чIумал Дамад-паша кунасса учIиакъул магъ дургьуну, дакьаврил туркнал конференциялийн делегатну Лондоннайн лагаву туркнал жагьилтуран хъинну ччан къабивкIуна. Туркнал мустакьил* шаврил ххуллий Ингилис французнащал ва кIайннащал биллалисса Мустафа Камалхъангу Риза Тавфикь хъинну къаххирая. Социализм, коммунизмрах Риза Тавфикьлул ургавуртту ххуйсса дакъая. КутIану учин, Риза Тавфикь буржуазиянал философ ия. Ва Туркнаву реформартту дан ччиминнангу къаххирая. Ттун доктор Риза Тавфикь ци политикалул ва цумур партиялул адамина уссарив ххуйну кIул къавхьуна. Та чIумал тикку кIира хъуннасса партия дия: ца партиялийн «ИтихIад ва таракъийчитурал» партия учайва, кIамур партиялийн «Иътилаф ва хIуриятчийтурал» партия учайва. «ИтихIад ва таракъийлул» партия пантюркистурал ва панисламистурал партия дия. Ва партия турк мазрай гъалгъа тIутIисса циняв инсантал ца бан ва ца мазрайн бичин ва циняв бусурманталгу Оьсманлув хIукуматрал канилу ца бан чялиш хъанахъисса хъинну реакционнайсса пикрирдал партия дия. Ва партия Германнал кумаграйн хъар шайсса, антисемитизмалул магъ дургьусса ва ванин кумаг буллалисса партия дия. Туркнаву ва партиялул бакIчиталгу: ТIалааьт-бей, Жамал-бей, Анвар-бей кунмасса авантюристал бия. «ИтихIад ва таракъий» партиялул кумагчиталгу «Турк юрду» тIисса журнал ва «Турк ужагъий» тIисса ташкилат (организация) дия.
«Иьтилаф ва хIуррият» партия тIурча, Ингилис ва Французнал кумаграйн хъар хьусса ва вайннал империалистътуран ва миннан кумагчишиврул политикалул кумаг буллалисса, мура куццуй хъинну реакционнайсса партия дия. Ттул хIисаврай, «ИтихIад ва таракъий» партия турк мазрай гъалгъа тIутIисса халкьуннаву ва туркнал панисламистътурал дяниву ппив хьуну дия. «Иътилат ва хIуррият» партия тIурча, аьраб, курд, арнавуд* ва чаргас кунмасса, турк ба­къасса цайми халкьуннал дяниву чанну дунугу ппив хьусса партия дия. Амма цамур миллатрая бухьурча, Туркнавусса мискин-гъарив кунмасса халкьуннан вай партиярттая хъунмасса хавар бакъая. Цала мискиншиврулсса буллай бикIайва ва партиярду миннан муксса къакIула ва ми миннал муксса личIигу къадайва. Гьам «Иттлаф ва хIуррият», гьамгу «ИтихIад ва таракъи» партия – ми буржуазиянал мурадру буручлачисса партияртту дия. Миннул хIакъираву туркнал мискинсса халкь муксса къайгъулий бакъая.
Профессор Риза Тавфикьлул жухь метафизикалия ва эстетикалия лекцияртту буккайва. Мунал цала лекция вичIидишин гъира багьанну буккайва, студентъталгу мунал лекциялий рязийну бикIайва. Амма аьвам халкьунналгу, аристократналгу цасса маз бушаврий Риза Тавфикь вих къашайва. Аьвам – ца мазрал, аристократ тIурча, цамур мазрал халкьри чайва. Аристократнал маз мураккабсса* мазри, аьвам халкьуннал маз тIурча простойсса мазри учайва. Вай кIива маз ца бан, цаннийн кIурабаен бансса пикрилийгу му рязий къашайва. Ва куццуй, Риза Тавфикь аристократ ххирасса инсан ия. Дин ваца аьдатран ккалли дайва. Халкьуннал аьда­тирттан хIурмат бан багьайсса кунма, диндалийнгу хIурмат бан аьркинссар чайва.
Профессор Риза Тавфикь ва куццуй буржуазиянал аьлимчу ва миннал пикрилул адамина ия. На хьхьичIавагу увкусса кунма, Риза Тавфикьлул чIявусса лу­ттирду чичайсса бия. Амма ми циняв луттирду идеалист характерданул луттирду бия.
Профессор Риза Тавфикь цува инсантуравух хIаласса, иминсса ва тяхъашиву ччисса адамина ия. Ца-ца чIумал жул факультетрал, адабият факультетрал, душру, оьрчIру цачIун бавтIун, чIирисса вечерду ва тяхъашивуртту дайва ва вай тя­хъашивурттаву профессор Риза Тавфикьгу гьуртту шайва. Цала чивчусса балайрду, шеърирду буккайва, цайминнал бувсъсса балайрдах вичIидишайва. Душварахь балай учин байва ва миннахь муму-тамур буслай, ми тяхъа буллан икIайва.
Ца ххуллухь студентътурал вечерданий «Ахтар» цIа дусса ца душния нагу ва балай чивчуссия:

Ахтар, ина бура эшкьилул цIуку
Вин я бивнан цIа чай
эшкьи-ччаврил баргъ.
Дуривав цамургу
эшкьи куннасса
ХIаз буна хIасратсса,
хIасратгу хIазсса!

МакьнатIис дуривав
вил яруннаву
Буцан бан къашайхха
вих буруг яру.
Ци тIилисин бурвав
вил жандалуву
Дуниял цIан шайхха
ина бакъаний.

Зурул чаннал ранг дур
вил жандаливу,
ХъуручIнияр лухIир
иттал жавгьарду.
Вил мурччай хъякувкун
къуппуву тIутIи
ТIутIайх дичай чачун
янин ххал шаймур.

Ламус мяърувфасса*
вил бургаву дур,
Бунагь къабухханну
кIучI хьусса дакI дур.
Жунавран лархьхьусса
ххуйсса мурччив дур,
Урувгма хIайран шай
вил сувратрая.

Вил ххуйшиврул бакъар
ина ччан бувсса,
Ттун ччаву дурунни
вил махIрумшиврул,
КIулши ва кIушиву
душварай дакьай,
Ахтар, вил кIушиврул
на куклу увнна.

Истамбул 1919 ш.

Ца-ца чIумал дакI лухIи-цIан ларгун бакIравусса пикрирдал дакI бувгъ дуллай, ттула ихтияр дак­ъасса куццуй, лагмара чIалачIисса тIайла дакъашивурттайн сси бизлай лякъаварда. Дунияллул ишру аьжаивсса буну, чувчIав чIалай дакъар марцIсса хъиншиву.
Уттарашиврул ца мяъна да­къар. Куннан нахIу хьуну, куннан кьурчIи шай.
ТIайласса, лирцIусса цичIав дакъари. Дард хъирив дакъасса тирхханну дакъар. Ххаринма ва оьрму бутан къабюхъай.

***
Жандарталмий буркьай
«Адамлул оьрчIру»
Бивгьусса ссихIгума
макру бусса бур.
Цала бюхъай чIумал
багьайссар куну,
Къабюхъайцириннахь
загълунну «да!» чай.
Дардисансса бяс-ччал
«Адамлул оьрчIан»,
Хъиншиву дакъари
ва дунияллий.

Гуж бунал бакъама
хIунку увайсса,
Янин чIалай най бур
инсаннал оьрму.
ТIайлашиву ччима
оьнан ккалли ай,
АвккунацIун авкьнайн
ххуйсса, хъинсса чай.

Инсаннан ччай бур тIий,
я къаччай бур тIий,
ТIайла бацIайссарив
дунияллул ишру!
Азад ТIусил тIимур
на тIайла бара:
Ва дуниял дакъар,
марцI аьвамшивур,
Хъун балугърал бюкьай
чIиви балугъру.

Истанбул 1921 ш.

 

* ИттихIадчитал – «ИттихIад ва таракъи» («Цашиву ва хьхьичIунмайшиву») тIисса партиялул члентал. Оьрус мазрай миннайн «младотурки» учай­ссар. Му партия диркIссар XX векрал дайдихьулий 20-чинми шиннардийн дияннин.
* «ХIурият ва иътилаф» («ХIуррият ва рязишиву, бакьаву») – дунияллул цалчинмур дяъви хьуннин Туркнавусса буржуаз партия.
* «Турк юрду» («Туркнал Ватан») – Истанбуллай 1911-1912 шиннардий буклай бивкIсса туркнал миллатчитурал журнал.
* «Турк ужагъ» — XX векрал дайдихьулий Туркнаву миллатчитурал сакин бувсса клубру. «Турк ужагъчий» — мукунсса клубрал член.
* АьбдулхIакь ХIамид (1851-1937) – машгьурсса шаэр, 1934 шинал ванал цанна «Тархъан» тIисса фамилия ларсъссар.
*Мустакьил – цала бияла цахьва бусса, чин хъар ба­къасса
* Арнавуд – албан