Ниттил мазрах ччаву дикIан аьркинни

Ларгсса нюжмар кьини Дусшиврул къатлуву хьунни «О языках народов Республики Дагестан» законопроектрал хIакъиравусса «ккуркки стол». Шикку гьуртту хьунни хIукуматрал къуллугъирттайсса, республикалул СМИ-рдал ва жяматийсса сакиншиннардил вакилтал.

Залму АьбдурахIманова
Законопроект ххалдигьаврил сакиншинна дурну дия ДР-лул Жяматийсса палаталул, «Лезгияр» этнокультуралул сакиншиннарал ва Ухссавнил Ккавкказуллай исламрал хъиривлаявуртту дуллалисса Центрданул.
Жулла республикалий ниттил мазурдил хIакъиравусса закон кьамул даврия кIицI лавгун бивкIссар гьашину январь зуруй РАН ДНЦ-лул элмийсса совет­рал батIаврий. Шикку гьуртту хьуну ивкIссар республикалул бакIчи ва ДР-лул ХIукуматрал вакилтал.
БатIаврий сакин бувну бивкI­ссар Дагъусттаннал миллатир­ттал мазурдил ялувбацIаву дуллансса комиссия. Комиссия кьамул барча бакъа гихуннай даву къащурун диркIун дур.
Мунияту ялув кIицI ларгсса сакиншиннардал цайнма лавсун бур, цаппара экспертъталгу гьурттусса, цалчинсса батIаву сакин дуван.
«Ккуркки стол» бачин бувсса ДР-лул Жяматийсса Палаталул вакил Вагьаб Казибековлул кIицI лавгунни, Аьрасатнаву миллатирттал мазурдил хIакъиравусса ихтилатру чIа-чIаннин гьаз байминнун ккаллишиву ва хIукуматрал даражалий миллатирттал мазурдил хIакъиравусса закон кьамул дурну душиву. Билаятрал цаппара регионнай ва закон щурущи дурну дунугу, жулламур республикалий мунил хIакъиравусса комиссия сакин барча бакъа гихуннай даву сукку къархьушиву.
«Жула миллатирттал чIяру культурардацIун чIявусса мазру бушавугу дур Дагъусттаннал ляличIишиву. Ниттил маз кIулшиврул инсан ялавай къауллалиссарча, цимивагу шачIанттул лахъ уллалиссар. Мунияту жун ччай бур шикку гьарнал бувсун цуку-цукунсса хIуччарду ххи бан хъинссарив жучIара кьамул дурсса законопроектравун», — увкунни ванал.
Светлана Сулайманова, ДГУ-рал дагъусттаннал мазурдил кафедралул хъунмур:
— Жулва миллатру бур авадансса культуралуцIун, тарихрацIун мазурдилгу, миннул лугъатиртталгу авадан­сса миллатру. Мазру, лугъат бухлагаврил нигьачIишивруву бивкIсса, цалла чичрурду, литература дакъасса миллатирттал чIарав чичрурду дусса хъуни миллатругу бавцIуну бур. Мура нигьачIишиврул масъала хъуни миллатругу ххалбигьлай, мива буккансса чараннах луглаги хьуну бур. Ца маз бухлаган битарча, му ца миллат бухлавгшиврун ккалли бан хIадур хьира. Хъуннасса ялувбацIаву дуван дур жулва миллатирттал мазурдий итабакьлакьисса луттирдал, словарьдал ялув. Мяйжаннугу, ва масъала хIукуматрал даражалийн буцин чIун дуркIун дур. Гьарца мазрал, лугъатрал ялувсса хъиривлаявуртту дуллан багьлай бур.
Вагьаб Казибеков:
— Дагъусттаннай ниттил мазурдих къулагъас дан тIутIаврил оьрус мазралмур сий, даража лагь къабуллалиссар. Жунма цинявннан хъинну ххуйну кIулссар чIявумиллатру бусса жулла республикалий оьрус мазрал цуксса агьамсса кIану бугьлагьиссарив. Ихтилат миллатир­ттал мазурдия бухьувкун, кIицI лаган ччива ниттил мазурдий итабакьлакьисса словарьдугу щил, цукун итабакьлай бурив ххал буван аьркиншиву. ЦIана дакIнийн багь-багьма ур, словарьдури тIий, цанма ччийкун махъру бувчIин бувсса луттирду итабакьлай.
Тимур Айтберов, профе­ссор:
— Жува жулла республикалий мазурдил политикалучIан мудангу мугъаятну гъан хьун хIарачат бувару. Жулва миллатру бусса вайми чIаххуврайсса регионнай, хIукуматирттай тIурча жула чулухуннайсса мугъаятшиву къахIисав шай. Масалдаран, чIаххуврайсса Азирбижаннаву, чIявусса лазги, ярусса яхъана­хъисса кIанттурдай, мизитирттаву буккайсса вяъзагума азирбижан мазрай буккайсса бур. Дагъусттаннай ниттил мазру цIубуккан баншиврул унгу-унгусса кьянкьасса ва чулухуннайсса политика дачин дан дур. Европанал Уэльс тIисса хъундакъасса хIукуматрай маз цIубуккан буллай сукку хьусса чIумал хIукму бувну бур кказит-журналлай, идарарттай, афишарттай кIива мазрайсса цIарду чичлан – ца хIукуматрай ишласса мазрайсса, цагу – хъамабитулул хъанахъисса кIанттул халкьуннал мазрай­сса. Кьура шинал дяниву тикку дачин дурсса мазрал политика сававну му кIанттул маз кIулсса жагьилмур никирал сияхI хъуннасса дусса дур хъунмур никиралмурнияр. Ттул пикрилий, жучIавагу бучIия ца миллат яхъана­хъисса районнай циняр цIарду, хIукуматрал идарарттал цIарду оьрус мазрай ва ниттил мазурдий чичлан.
КъатIайлассар тIиссара ялагу лакку маз ва щаллу­сса паччахIлугъру махъ дусса жучIава ялапар хъанахъисса азирбижаннал, мичиххичнал мазру цану ккаклан, ми буруччавриву, ябавриву цара ца шартIру дузал дуллалаву. ЖучIавасса кIанттул азирбижаннал мазран лакку мазран ягу даргири мазран куннасса вай мазру бухлаган бюхъайссар тIисса цукунчIавсса нигьачIишиву да­къассар тIиссара, ттухьва цIувххуну. Жулла хIукуматрал хъунмур къулагъас жулва кIанттул мазурдихсса дикIан аьркинссар. Вайми мазругу буруччиярача, амма къулагъас жуламиннух ххи дуван аьркинссар.
Загьид Аьбдулагатов, РАН ДНЦ ИИАЭ-рал социологиялул отделениялул хъунама:
— Жу дурсса цаппара хъиривлаявурттал хIасиллайн бувну, Дагъусттаннай ялапар хъана­хъисса чIявуми халкьуннан цала ниттил мазру къалахьхьирчагу буруккин бакъар. Яла-яла ниттил маз кIулшиврул тагьар лащинну дур жагьилтураву, хаснувагу шагьрурдай яхъанахъиминнал дяниву.
Закон кьамул дарчангу, мунил ялувбацIаву хьхьарасса дур. Масалдаран, мира жул хъиривлаявурттайн бувну, аьч хьунни шагьрурдайсса школардай ниттил мазурдил дарсру кутIа дувайшиву, дарсирдал махъун ягу хьхьичIун рутлай ккалли дакъа душиву. Вай дарсирдал материалданул база бур хъинну лащинсса, мискинсса. Школардай ниттил мазру дарсру ири-иривма дихьлай ур. Му закондалуву укунми кIанттурдахгу къулагъас ххи дурну ччива.
МахIаммад МахIаммадов, жяматийсса ишккакку:
— Хъинну ххуйну хьунссия, ттухьва цIувххуну, гьарцагу райондалий шагьрурдаясса оьрчIру яхъанансса, цалва-цалва ниттил мазурдий ихтилат бан кIулсса тарбиячиталгу зузисса, оьрчIру бигьалагансса гъинтнил лагерьду тIитIирча.
БатIаврий гьуртту хьусса гьарнал махъру-ихтилатру бувну махъ, «ккуркки столданул» сакиншинначитурал кIицI лавгунни шикку гьаз бувсса гьарцагу масъала къулагъасралун къалавсун къаличIантIишиву.