ДахIалай вил чIу, Шагьалай!

fr_6ХIакьинусса Дагъусттаннал эстрадалий цанма-цанмасса кIантту бувгьусса лакрал балайчитурал дянив, циллалусса концертру чIяруну сакин дуллалисса бакъанугу, хъинну чIявуссаннан ххира хьусса балайчину бур Шагьалай МахIаммадова. Нухърангу, мунил чIу ляличIиссава чIу бур, цайми чIурдавух бяйкьин бан къашайсса чIу бур.

Мунил ляличIишиву ссаву дуссарив найбуна бусангума бигьану хъанан къабикIай. Кув чIумал ляхъайхха мукунсса чIу, цияту буслайнияр, цих вичIидирхьуну хъин­сса. Му бур балайчинал хханххирава ваца цийнува цуппа кунма нанисса чIу,

залуннал бувагу захIмат къабихьлахьисса кунма чIалачIисса, так цихьхьун илкинну экьинансса ихтияр дуллусса.
Му чIуних вичIидишин май зурул 25-нний бувкIунгу бия Рес­публикалул Дусшиврул Къатлул залданувун хъинну чIявусса инсантал, Шагьалайл балайлух мякьсса тамашачитал. Миннал мякь лиххангу бунни Шагьалайл язи-язисса балайрдайну.
Руслан Башаев
ХIакьину жула илданул дянив цIарду машгьурсса сайки циняв­ппагу балайчитурал яла хъунмур арши бакъашиву ссаву дур учирча, на учивияв тIутIисса балай макьандалулгу, мукъурттилгу чулуха ца бюхттулшиврийн ва ххуйшиврийн лахъан бан къахъанахъавриву, къакIулшивруву дур куну. Кьимат хьхьичIунсса балайлуву макьангу, махъругу бикIан аьркинссар, жалингу, наврузбаггу кунма, цанницIун ца бавкьусса, зулму бувну бакъа личIи бан къахъанахъисса.
Ялугьлай, луглай, мукунсса ца балай лякъирча, хъиривсса ххюва буссар мунил чулуха гъургъазалийн кIура бавсса. Оьккисса къащилул угьлан икIара, мукунсса балайрду ххаллилсса чIунил заллусса балайчинал зумату баллан бивкIукун. Масала, Жамал Абакаровлул зумату – ттунагу, цинявппа лакрангу, къалакрангу ца куццуй ххирасса, кьамулсса балайчи. ХIатта лакраннияргума ялттуну мунал чIу ччисса бур цайми-цайми миллатирттангу. Амма мукъурттихсса уругаву дуссар биччи бакъасса, дакIнийн багь-багьми увкуну кьабитлатисса куннасса, ина ттухьхьун макьан дула, мунихунсса махъру на цукун-бунугу ккурукки банна тIисса журалийсса. ЛичIи-личIисса балайрдаву ишла дуллай уссар циняв шацI хьусса цара-ца припев, цара-ца рефрен. Мукун гьич къабучIиссар! Буллуну бурив Заннал вин язисса чIу – мунил лахъшиврияссар дикIан аьркинсса мукъурттил чулухуннайсса тIалавшингу.
Ва ххуллухсса ттула айизаврил мяъшарданий ляличIинува Жамал Абакаров ихьлахьавугу ттул нахIакьдансса дакъар. Му укунмагу бувчIлай бухьунссар тIий ура. Цалчин, му ттул ттулагу дус ур. КIилчин, кIийгу учав, ттигу тикрал буллай ура: агьалинал цал цIа зумату щяв къадихьлахьисса балайчинал оьхъавугу, усттаршивугу дикIан аьркинссар мунин лархьхьусса, гьарца чулуха ларайсса, дакъассар мунахь ихтияр цува инжит къахьунну зунсса.
На шикку, принцип хIисаврай, цайми балайчитурал цIарду кIицIрагу дан ччай акъара. Цан бакъарча, му диялдакъашиврия мурахасъсса акъану тIий сайки цаягу балайчи. Хъинну чIявусса балайрдаву дуссар мукъурттил ккурч: ца куплет буссар ца авторнал, кIилчинмур куплет буссар цама авторнал, шамилчинмур куп­лет – халкьуннал, мукьилчинмур – шярал, ххюлчинмур – щилссариввагу къакIулсса. Яни ца балайлуву буссар ца гьанату, ца сунату лавсун тIутIисса махъру. Мукун къабучIиссар. Балайлувусса марч бивщуну бикIан аьркинссар ягу гьанах, ягу сунух, ягу арих.
Муниярдагу ччанаркку­сса тагьар дусса макьаннал хIа­къираву цичIаввагу тIий акъара. КъатIутIаврил сававгу духьунссар кIира: цалчин, на музыкалул ва макьаннал минахур (специалист) акъара; кIилчин, макьанная гъалгъа тIий байбиширча, ихтилат къурталвагу къахьунсса кунма чIалан бикIай ттун.
Цува бунияласса балайчира тIисса инсаннал, муния пиша бувну яхъанахъисса артистнал, чара бакъа дикIан аьркинссар бакIрая ччаннайн дияннин сакин дурсса репертуар, макьанналгу, мукъур­ттилгу лащу-щаллусса программа. Вилвамур бюхъу къахъирив лаллай бухьурча, угьан аьркинссар мунил чулуха за бувчIусса, итххявх­сса инсан. Му репертуар цурдагу дикIан аьркинссар чIумуя чIумуйн (сезондалия сезондалийн) даххана хъанахъисса, цаппара язисса ва ядигарсса балайрду личIаннин – вилва цIаницIун цIакьну бавхIусса.
Ва аьжаивсса иш хьунни. Шагьалай МахIаммадовал концертрая ца-кIива дакIнийхтунусса махъ учинна тIий сукку дурсса кьасттирал на лавсун лавгунна цамур чулийнай. Вай гьарца зат ттувува цIуцIисса буну тIий хьухьунссар мукун.
Шикку чIявуссаннал дакIний загьир хьун бюхъай Руслан Башаевлун так ца Шагьалайл балайрдай дакъа дакI къадакьайсса дунуккар тIисса пикри. Му бяйкьуну загьир хьусса пикрир. Надирсса чIурду бусса цайми-цайми балайчиталгу бур жулва: Мирханум Шарипова, Лариса ХIажиева, ХIабибат Буттаева, Загьидат Муслимова, Зоя Гудова, Луиза Шахдилова, Нурианна Къаллаева, ХIажиаьли, Аслан Шагьмарданов, Карин Кьадинаев ва м.ц. Жамалгу мисалдаран увцуну, кIай ялув нава кIицI бувсса лахъунтту ттуща тикрал бан хьунссар вай циняв балайчитурахьгу бакIра-бакIрах (так ца Мирханум личIаннин).
Мува му тIий ура цил чIуних нава мудангу щаувцсса Шагьалай МахIаммадовахьгу. Ванилмур концертрайгу дакъая макьаннал ва мукъурттил дазу-зума рирщуну – заллу цурив, зал цурив. Цурда репертуар дия мадара авадансса. Амма му авадансса репертуарданувугу бюхъайссаксса аваданну ишла дурну дакъая Шагьалайл цилла чIунилмур каши. Ванил чIунищарив тIурча, ца хIикматшиврий ва ххуйшиврий экьинани бан бюхъай халкьуннал­ссагу, ттисса заманнул­ссагу балайрду. Халкьунналсса бакъая тIий акъара, мигу бия къачансса. Амма ччай дия миннуцIун дархIусса ялагу цирив ца аьрипшиву. Масала, жула усттарсса музыкант Аслан Шагьмардановлул бивщусса аккордеондалухун Шагьалайл увкуна, ца макьандалия гамунийн букIлай, цаннил хъирив ца, халкьуннал макьаннайсса шанма балай. Му номер ххуйя. Амма ми макьаннахунсса махъруми халкьуннал бакъануккива. Вар, халкьуннал балайрдахун цалва халкьуннал шаммарду кунна дакьайсса зат дунияллий ци дуссар! БачIи-кьачIи къуркъану ляхълахъисса авторнал махърунияр цал усттаршиврул ва пасихIшиврул дазу-зума дакъасса шаммарду къахъинссарив – цимил бавну бухьурчагу, дакI ялагу зурзу чин дуллалисса.
Му ца. КIилчин, халкьуннал балайрду чин кьаст лархIуния мукьах, къабучIиссарив миннувасса ца ягу кIива балай ччергъилттухун учин, гъаттара кунма бяв-бяв тIисса эстрадалул инструментру чIумуйсса пахъ дагьан дурнугу – так ччергъилугу, инагу, микрофонгу (микрофонгума бакъахьурчагу биччи бакъая). Зун ккавкссарив ТтурчIиял шяравату­сса ПатIимат Аьлиева, къакъунтру бусса чалагъайгу хъачIунттайн дуртун, ччергъилттухун балай тIий? Ккавкхьурча, цанну зу (балайлул пишакартал) мунил айххихху къабитлатисса, цанну, туну, зу ччергъилттухун балай учинсса гъирарал вибуцIин къабуллалисса? Ца уча ччергъилттухун, гамур уча ча­гъанттухун, тамур – каманчалухун, мукьилчинмур – мандолиналухун ва м.ц.
Ци бухьурчагу, балай бухкъалаганнав, къадучIаннав жучIанна вилттусса ва нахIусса ниттил мазрай балай къатIутIисса чIун. Щиллив куну бур, балай тIисса миллат утта­васса миллатри куну. Оьруснал ххаллилсса шаэр Евгений Баратынскийл шеърилуву бур укунсса ххару: «Болящий дух врачует песнепение» (ЦIуцIисса дакI балайлулли хъин дайсса), — тIисса. Хъин дуллай лякъиннав лакку балайлул лакрал миллатрал къашавайсса рухI. Амма, чярхний кунна, чичин багьсса ва ттулла хъун дакъасса макьалагу къуртал дуллай, тIий ура бакIрайва кумур: ляличIисса чIунил заллусса инсан бур Шагьалай МахIаммадова. ХIакьсса лакку балайлул ххуллий му чIунил каши дачIирагума ишла къадурну личIлачIисса ххай ура.
Цал уттигу: дахIалай, Шагьалай, вил чIу!