ДакIний дитанну къучагътурал цIарду

x_7Дунияллул Цалчинсса дяъви хьуну 100 шин хъанахъисса иширан хасну майрал ахирданий Бакуй хьуну бур «Малоизвестные страницы истории, уроки прошлого и призыв к будущему» цIанилусса миллатирттал дянивсса элмийсса конференция. Конференциялул сакиншинна дурну дур Азирбижаннал Республикалул президентнал иширтталсса буллалисса управлениялучIасса политикалул чагъардал Архиврал. Шикку гьуртту хьуну бур Франциянал, Германнал, Туркнал, Аьрасатнал архивирттал зузалт, аьлимтал, ахттарчитал.
Жулла республикалия конференциялий гьуртту хьуну бур къумукьнал миллатрал «Елдаш» кказитрал хъунама редактор Камил Аьлиев, тарихрал элмурдал кандидат Юсуп Идрисов ва ДГУ-рал профессор ХIажи Мурад Доного.

Элмийсса конференция бусса архиврал жанахIраву Дунияллул Цалчинсса дяъвилун хасъсса луттирду, плакатру, чанну дакъа хьунакъадакьайсса суратру дирхьусса фотовыставка сакин дурну диркIун дур.
Мукунма конференциялул хьунийн итабавкьуну бур ва дяъвилул агьамми иширттая цалва пикрирду бувсъсса конференциялул гьурттучитурал хIадур дурсса макьаларттал ххаллилсса сборникгу.
Жула буккултрангу кIулну бикIан ришлай буру сборникравун дурхсса ХIажи Мурад Доногол макьалагу.

Ва хаварданувусса кIиягу виричу ца оьрмулул , хъачI-хъачIну кIива дяъвилул цIаравух бувксса (Оьруснал ва Японнал дяъви 1904-1905 ш.ш ва Дунияллул Цалчинсса дяъви 1914-1918 ш.ш.), чувшивур­ттах ва аьрали къучагъшивурттах чIярусса наградарттан лайкь хьусса вирттал бур. ХIасил, цаннал хъирив ца кIиннанмагу кьисматну бивкIун бур Ватандалия архсса гъурбатрай, Польшанал аьрщарай рухIру дулунгу.
Вай кIиягу аьралийтурал бакIрачIан ци бувкIун бурив ххал буллай, хъирив лаллай архивирттаву ва библиотекардаву жуща хъинну агьамсса, вайннал кутIасса, амма яргсса оьрмурду бивкIшиву кIул бан бювхъунни.
«Дагъусттаннал областьрай­сса урухъсса тухумравасса Буттаев АхIмад Буттал арс увну ур январьданул 15-нний 1882 шинал Гъумучиял шяраву.
Темир-Хан- Шураливсса реальное училищагу къуртал бувну, сентябрьданул 20-нний АхIмад дуклан увххун ур Елисоветоградуллал бурттигьалтрал училищалувун. Мугу 1-мур разряд ласунну къуртал бувну, гиччава 1903 шинал августрал 10-нний корнетну кьамул увну ур.
Муния махъ аьрали бурж биттур бан Буттаев чун тIайла увкссарив жуща лякъин къабювхъунни.
Гергиевский кавалер хьуннин яруссаннал ЧиркIайннал шяравасса МухIуттин Доногуев увну ур Дагъусттаннал дучрал полкрал бурттигьу Алхаслул кулпатраву 1883 шинал февральданул 28-нний.
Ваналгу къуртал бувну бур Темир-Хан-Шуриннал реальное училеще. 1904 шинал Японнащал най бивкIсса дяъви сававну жагьилнал оьрмулул ххуллу цамур куццуйсса хьуну бур.
1904 шинал январьданул 31-нний оьруснал паччахI Николай II –манал оьвчаву дурну дур цала хушрай Японнащалсса дяъвилий гьуртту хьун ччисса ккавкказуллал чиваркIуннайн. ХIукму бувну бур Теркско-Кубаннал ва 2-сса Дагъус­ттаннал бурттигьалтрал полк цачIун бувсса Ккавкказуллал бурттигьалтрал бригада сакин буван.
Ганиннин къабивкIсса 2-сса Дагъусттаннал полк сакин бувну бур мяйжаннугу Японнащалсса дяъвилийн тIайла буккансса кьас­ттирай. Ванивун бувххун бур аьрали тIалавшиннарду къадиркIсса, таксса авчитал ва цала хушрай дяъвилий талан ччисса зунттал чиваркI. Вайннащал архIал ганиннин бивкIсса 1-сса Дагъусттаннал полкрал бурттигьалт, МухIуттин Доногуевлул кIиягу уссурвалгу лавгун бур. Вайннащал архIал полкравун агьну ур мура шинал апрельданул 7-нний командировкалий тIайла увксса хурунжийнал чинналуву­сса АхIмад Буттаевгу.
1904 шинал гъинттул дяъвилийн буцлацисса аьралийтуравух увцуну ур МухIуттин Доногуевгу. Ва цайми аьралийтуращал архIал тIайла увккун ур Маньчжуриянаву най диркIсса къизгъинсса талатавурттаву гьуртту хьун.
Дяъвилул талатавурттавух гьуртту хьусса цалчинми гьантрайва 2-сса Дагъусттаннал полкрая кьянкьашиврул, нигь дакъашиврул цIа дурккун дур. Полкрал бурттигьалт бивкIун бур тивталсса, бивкIулул иттав бурувгсса, цалла жаннай жард къаувкусса, ццах бакъасса къучагътал. Мукунминнавасса бивкIун бур ва хавардануву бусласисса вай кIия виричу-Буттаев ва Доногуевгу.
Масалдаран, дяъвилул талатавурттаву кIийла щаву дирсса АхIмад 1904 шинал «За храбрость» тIисса чичругу дусса 4-сса степеньдалул св. Аннал ордендалун лайкь хьуну ур, 1905 шинал- 3-сса степеньдалул турданущалсса св. Станиславлул ордендалун, мура шинал 3-сса степеньдалул св. Аннал ва 2-сса степеньдалул св. Станиславлул ордендалун. Мукуна ва сотникнал чинналулгу гьаз увну ур.
МухIуттин Доногуевгу кьянкьасса, тивталсса аьралийчу ивкIшиву чIалай бур японнащалсса талатавурттая махъ ванан дуллусса орденнах бурувгун. Ва ккаккан увну ивкIун ур 4-сса степеньдалул Аьрали ордендалул Отличиялул Лишандалун.
Аьрасатнал паччахIлугърал аьралий-тарихрал архивраву жун бакIрайн багьунни Доногуевлун ва орден дуллалисса шадлугъраясса цаппара ххару. Иширах бургарча, Доногуев чIивима урядник Андрей Мельниковлущал ва бурттигьу Гаирбек Къайтмасовлущал архIал цала хушрай авчитал хIисаврай рязий хьуну бур японнал канивусса Тандиана тIисса шяравун бувххун, гикку цIакь хьусса душманнал гужру ххал бан. Аьркинмургу кIул бувну махъунмай нанисса вай душманнан щуркIал хьуну бита-ххитавривунгу багьну бур.
МухIуттиннул аьрали сияхI­раву жун лявкъунни ца цамургу информация- «За отличия в рекогносцировках отряда генерал-майора князя Орбелиани 27-31 июля и 1 августа представлен к знаку отличия Военного ордена Георгия 4-й степени 7 августа 1905 г.» тIисса.
Японнащалсса дяъви къуртал хьуну мукьах МухIуттиннул оьр­мулуву аьрали къуллугърацIун бавхIуну хьусса цаймигу яргсса иширттал чIалачIи буллай бур ва ивкIшиву къучагъсса зунттал арс.
1910 шинал 1-сса Дагъусттаннал бурттигьалтрал полкравун аьрали къуллугъ биттур бан увтсса МухIуттиннущал архIал Японнащалсса дяъвилия махъ поручикнал чинналувусса АхIмад Буттаевгу увтун ур. 1909 шинал ссуттил АхIмад штабс-ротмистрнал чинналул лахъ увну ур. 1913 шинал ноябрьданий 3 сотнялул командирнал къуллугърай ивтун ур. Ва чIумал Буттаевлул Ттуплисуллал губерниялиясса, евангиялул ва лютеран дин дусса хъамитайпа бувцуну ивкIун ур. Вайннал дянивугу ряхра шинавусса арс хъуна хъанай ивкIун ур.
Дунияллул Цалчинсса дяъви байбишаврищал 1-сса Дагъусттаннал бурттигьалтрал полкраву мадарасса дахханашивуртту хьуну дур. Полк бухлай бивкIун бур Ккавкказуллал казактурал дивизиялувун.
Цалчинсса дяъви байби­шаврищал Аьрасатнал паччахI­лугърал бурттигьалтрал аьра­луннаву сакин бувну бур личIисса Ккавкказуллал бикIлил аьралийтурая сакин бувсса полк. Халкьуннаву мунийн учайсса бивкIун бур «Дикая дивизия» куну.
ЦIаларгсса «Дикая дивизиялувун» бухлай бивкIун бур 2-сса Да­гъусттаннал, Кабардиннал, Чачаннал, Ингушнал, Татарнал, Чаргаснал бурттигьалтрал полкру. Вайннавухва бивкIун бур 1-сса Да­гъусттаннал полкгу. ЧIалачIиссаксса, Дагъусттаннал кIива полк бивкIун бур ва дивизиялуву.
Аьрасатнал паччахIлугърал аьрали-тарихрал архивраву ва полкраясса чIявусса затру бакъа-къатIа хьуну бур, бумигу личIи-личIисса архивирттавун бивчуну бур.
Полкрал аьрали ххуллу байбивхьуну бур Галицийский тIисса талатавриву. Дивизиялувусса яла нигь-ццах дакъасса, кьянкьасса, дугърисса вирттаврал сияхIрал хьхьичIминнавух Буттаевлул ва Доногуевлул цIарду дур. Вайннал чувшивурттая тасттикь буллай дур Аьрасатнал паччахIнал цIания дуллусса орден-медаллалгу.
Архивраву яхьусса ца чагъарданий жун лявкъунни ца талатавриву АхIмад бакIчисса бурттигьалтрал сотнялул дурсса чувшивриясса информациягу.
«1914 шинал октябрьданул 28-нний разведкалий бивкIсса Буттаев бакIчисса сотнялул Дембице- Тарнов ва Тарнов-Шуцин чулинмайсса муххал ххуллу пIякь учин бувну бур», чивчуну бур чагъарданий. Мукунссава информацияртту бур Доногуевлул цала уссу Жамалу­ттиннущал архIал дурсса чувшивурттаягу.
Архивраву чансса бакъар дивизия гьурттуну ларсъсса ххуйшавурттаясса сведениярттугу. Вайннуву цаппара талатавурттая гьарта-гьарзану, мюрш бивкIун бувсунгу бур.
Масалдаран, 3-сса Ккавкказуллал казактурал дивизиялул штабрал хъунама, подполковник Лазаревлул генерал-майор А.А. Посоховлуйн­сса рапортраву бувсун бур: « Душманнал чулухасса цIу мукун гужсса дияхха, саллатIтал бакъасса чIявусса дучригу ливтIунни. Дагъусттаннал полкрал штабс-ротмистр Доногуев оьрмулуцIа хьунни, подполковник Буттаевлуйн захIматсса щаву дирунни (хъиривмур кьини къуртал хьунни). Мукунма бивщусса хьунни ротмистр Хандиев, штабс-ротмистр Федоров, прапорщик Чеэров. Полковник МальсаговлучIасса кIивагу чу бивкIунни, ганал кумагчи, подполковник ГотиевлучIасса дучригу ливтIунни».
«Русский инвалид» тIисса кказитрал августрал номерданийгу бур чивчуну штабс-ротмистр Доногуев МухIуттин Алхасович ивкIушиву, подполковник Буттаев АхIмад Буттаевич щаву дирну ушиву.
Жу ванийнугу гьашиву къадурну, вай кIиягу виричу чув, щил аьрщарай бувччуну бурив хъирив лавру.
Аьдатрайн бувну зунттал халкьуннал ливтIусса хIаписартурал нурчIив Ватандалийн тIайла ду­ккайсса диркIун дур. Амма Доногуевлул тухумравассаннал ва иш тас­ттикь къабувунни. ЧIалачIиссаксса МухIуттин увччуну усса ур Рокитно тIисса шяраваллия арх акъа.
Рокитно тIисса шяраваллугу жун ляркъунни Белоруссиянавугу, Украиннавугу, Польшанавугу. Ахиргу дурсса хъиривлаявурттайну тасттикь хьунни МухIуттин Польшанаву увччуну ушиву.
АхIмад Буттаевлул хIакъи­раву тIурча, Гъумучиял хъуни агьулданул бусаврийн бувну ванал нурчIи буттал шяравун ларсун бувкIун бур. Виричу увччусса гьавгу жун ляркъунни Гъумучатусса Аьбдуллаев Эса Халидовичлул кумаграйну.
Жун бувчIуссаксса, дяъвилул майданнай муксса захIматсса тагьар духьунссия- Доногуевлул нурчIи дуккан дурну, Ватандалийн тIайла дуккан къабюхълахъисса. Документирттайн бувну, Буттаев щаву дирну ивкIхьувкун, ва тIайла увкхьунссия дяъвилул къинттуллух бивкIсса лазаретравун. КIилчинмур кьини къуртал хьусса Буттаевлул нурчIи Ватандалийн Лаккуйн тIайла ду­ккан бювхъуну бур.
Укунсса хьуну бур чIярусса шиннардивагу чанссавагу жуща хъирив лаян , аьч бан бювхъусса 1-сса Дагъусттаннал бурттигьалтрал полкрал къучагъсса вирттаврал кьадарду.

ХIадур бувссар З. АьбдурахIмановал