Вай эбрат ласаймия

ko_3Уттигъанну Кьубату МахIачкъалалив увкIун ия ттулагу къатта лях бакъасса чIаххувчу, гьалмахчу – АьлихIажи Мусаевич. Хъун дяъвилий ппугу бат хьусса ятинъя. Щала цIуллу-сагъшиврулгу таза бакъасса, ниттил цукун-дунугу тийн-шийн щилай дузрайн уккан увсса. Бувккуссар шяраву 7 шинал учкъулагу. Щурагь – 1-мур Дагъусттаннал педучилищагу.

Му къуртал шайхту, ххуйсса муаьллимгу хьуну, зун ивкIссар лакрал щархъавува, къутандалий, Кьубиял школалул хIадур бай классраву. Аьралуннаву къуллугъ бувну махъ, Дагъусттаннал пединститутрал оьрус мазрал ва литературалул факультетгу къуртал бувну, зун ивкIссар цалва пишалий, цала буттал шяравусса учкъулданий, муаьллимну, хъунаманал хъиривчуну, хъунаману. Жард къакуну, 60-хъул шиннардий муаьллимшиву дурссар. Лайкь хьуссар Дагъусттан Республикалул муаьллимнал цIанингу. Шяраваллил яхIлувтураясса цар Барзулавхъай ПатIиматлул нину, аьпабиву – Барзулавхъал РайхIанатгу. Барзулавхъал тухумравугу, жяматрачIагу бикIлила аслийсса ва аслансса хасиятирттавугу шавхьсса, ка тIиртIусса хъамитайпая. КIулссия ва, шяраву бакъассагу, чIаххувсса щархъавугу бусрав-сийлий.

Хъун дяъвилул 1942 шин дур. Га шинал 7 класс къуртал бувсса оьрчIру гьан бувну бивкIссару дяъвилийн бувцусса ятти-хIухчалтран кIанай. Нагу ура Аьлиев Аьвдул-Вагьаблул бригадиршиву дуллалисса ятти-къушлий чIава хIухчуну. Ва къушлий хIухчуну уссия Барзулавгу. Ва МухIаммадъяча, чулий цIа ларгун дия Барзулав тIий. 9 зуруй къутаннайгу бивкIун, най буру гъинтнил минардайн яттугу бувцуну. Чарил ламуйннал шярахсса ратIув хьхьугу дуртун, кIюрххила сукку бувну, къушлих хьусса чIумал бивнав ЦIахъардал чулухсса Ттарли-мащилул лувсса КIазулахърал кьумурдачIан. Шикку яттугу бигьалаган бувну, хъуни хIухчалтгу бур, шаппайн бухханнин, лажин-кагу шюршуну, чIири-бакIругу бивчуну, марцI хъанай. Нагу ура Аьялилий, ятту яр къахьун, миннул чIарав авцIуну. Архния чIалан ивкIунни лахъ-лахъсса инсан, кIусса, мукьавсса гьивулущал жучIана нанисса. Циван къабикIави, бур Барзулав РайхIанат, ласнал Барзулавл хьунийн нанисса цила щавщу хъунма чантай дуки-хIачIиялулгу бувцIуну. ХIухчалтрачIан бияннин, чIавасса ттучIан бувкIун, муданмасса цила иминсса пишлищал, лавчIунни хъуни каругу дирчуну, ххира-ххуй уллай. Нагу ххюрхху лавсун, ххуллийхгу бувххун, багьтIатI хьусса хъуни хIухчалтрал хьхьичI тIивтIунни цила хъун чантай: нисирал, нувщул чуттурду, ккунукрал ххункIру, хъунна нашрапа, хьамарангу дирзун нанисса дукьрахIанттил, хIанттийини. ДукьрахIан дангу усттар бия РайхIанат, мякьгу хьусса хIухчалт, яла-яла хIанттийн багьну бия. Аьпабиву, шяравун бияннингу бавчуна яттищал архIал.
Лагма щархъайгу чIя­вуссаннан кIулссия Барзулавхъул, РайхIанат. Микку хъанахъисса бивкIу-буккулийнгу хьхьичIва-хьхьичI бачайссия. ЩябикIайва къума-гьартанал чIарав, миннащал дакIру кIидачIлай. ПасихIсса, усттар­сса чIунищал, тIааьнсса зумардугу учайва. Цила аькьил­сса, нахIу-хIалимшиврул тIул-тIабиаьтращал архIал, ххуй-ххуйсса пишардугу салкьи хьуну бия ваниву. НувцIилий бивщусса щивщу кунма, оьрчIи-кIурисса, ппал чIярусса КьубиячIа, гьитригу щащайва, щащайва чухъри-хъаругу. Яруссаннал ТIилитIиял чарил усттартурал чIиртту къабанну, эмаратсса бярал чIуллигу бувайва. Тухумравугу ттарцIну, жяматрачIагу хIурмат-изатрай, цайминнангу эбрат ласун­сса, ххаллилсса зун­ттал душ бивкIссар жул ПатIимат. Ххуй-ххуйсса, караматсса хасиятругу дунияллий кьадиртун, оьрмулул 70 шинавунмагу къабувхна, ссуттихунмай, абадул миналийн лавгссар Барзулавхъал РайхIанат. ХIакьинугу гъан-маччами, шяраваллил агьлу, ва кIулми мудангу кьулгьу-кьурандалул дуаьравух бихьлайнма буссар.
ПатIимат тIурча Барзулав МухIаммадлул ва РайхIанатлул лякьлуя бивзсса мукьа уссил ссур. Цуппагу ляличIисса малаик бур. Ваниву хъиннура салкьигу хьуну, вардишгу хьуну дур ниттилла дуллусса тIул-тIабиаьтгу, нахIу-хIалимшиврул хасиятругу. Цуппагу щала нину бур: къалип, чурх, лажин, аваданну тIиртIусса кару.
Шяраву бакъа, чIахху-чIарахсса щархъавугу Барзулавхъул, цIанилусса хIуччагу кIул бавияв кказит буккулт­рангу. ПатIиматлул ниттил РайхIанатлул ласнал ппу хъуна МухIаммад цIа дурксса яттихIухчу ивкIун ур. Цал ва ивкIссар яттичIа, Сунувщаращул даралуву канаки буллай. Ва аххана ан, кIюрххил чIумал шярава най ивкIссар кIия хIухчу. Вайннаясса цаннал: «КIа яттил чулухсса кьунттай щяивкIсса кIа жула МухIаммад усса ххай ура», ваманалгу: «Ина ци буслай ура, кьунттай щяикIайхрав, кIа барзу бунуккар» — тIий, бяст-ччаллий най, гъан хьуну нанисса чIумал, загълунсса барзу гьаз хьуну, левххун лавгун бур. ЯттичIан бивну махъ, цала бястгу МухIаммадлухьгу бувсун бур. Шяраву чIявусса МухIаммадхъул бушаврицIун бавхIуну, ми кунная кув личIи баншиврул чулий цIарду дизлай бивкIун бур. Ва МухIаммадлунсса цIагу ларчIун дур Барзу МухIаммад тIисса. Муния шихуннай фамилиярттугу Барзулаевхъул тIисса цIанилун ларгна дур, колхозрал, советрал, учкъулданул таптардайгу.
Барзулавхъал ПатIимат ххуй­сса, тIиртIусса дакIнил заллу бур. Ваниву цукунчIавсса къалпшиву, хIусудшиву дурагу дакъар. Вай махъругу, жямат­рал вивату нанисса махърур. ПатIиматлул лякьлуягу бивзун бур 7 авлад: 6 душ, 1 арс. Цив­ппагу ниттил нину кунмасса, нину кунмасса, мяърипатрал бувччусса, ниттих бурувгсса бур. Вайннал ппу, ПатIиматлул лас, Шяраваллил хозяйствалул управлениялул пишакар ия. Зий уссия Яруссаннай Байлихуллал шяраваллил хозяйствалул управлениялий хъунама механикну, мура райондалул Бабаюртливсса техникалул хъунаману. Шикку унува, ххуй дакъасса азаруннища ххассал къавхьуну, ххуй оьр­мулий аьпалухьхьун лавгссар.

ЯрахIмадил ва Чассазал душ Таибат. Нину-ппугу цIуллу-сагъшиврул щала сагъ бакъасса буну, къушлийсса ду-дакъамургу дикIайва ванихун дагьну. ЧIивиния шихунмай, чурххай авкьат бусса, дикI-ттурчIалсса Таибатлул ми захIматшивуртту хIисавравуннагу къаласайсса дия. Ва ттул ссурахъу бия. Уссу-ссухъруннаву бияхха цаймигу, амма ва тиччава ляличIийну вардиш хьуну бия. Дуккавриву щала хьхьичIунсса къабикIайва, аммарив давричIа-зузавричIа цIарал лама бия, аьпабиву.
Шяравугу кIулссия, хъиннува учкъулданийгу къатри лакьунугу кIул хьуна Таибат. Цуппагу кIиннан кIанай зугу-зий, классругу, учкъулданул хьхьичIалугу марцIну, узданну бикIайва. Хъинну ас-ламус кIулсса, къирият дусса, инсаншиврул яла ххуйми хасиятругу циву дусса инсан бикIайва. ЗахIматсса даврий зий, учкъулданул администрациялул чулуха такIуй аьй-бювкьулухун багьангу къабавцIуна. Коллективравугу нахIусса, иш багьний ка-кумаг бангу хIадурнасса бикIайва. Мяйжаннугу кьубиячIа ирсирая-ирсирайнгу нанисса, кIай хьхьичIуннайгу кIицI лаглагисса ххуй-ххуйсса хасиятирттал вибувцIуну бикIайва Таибат. Балугъравун бувхсса чIумал, чурххал аргъ дусса, зирангсса, Таибатлул хъирив муштаритал гьарзасса бия. Лахъа-ххара ба­къасса душнилгу язи увгьуссар, цина лавхьхьусса, цинма кунма захIматрал кьадругу кIулсса жагьил Даниялхъал Барат. 1939 шинал цанма лавхьхьусса хъатIигу бувну, лавгссар Барат, цала касмулий зун АьсатIиннавун, Таибатгу бувцуну. Ва кьяпри буллай, Таибат ка-кумаг буллай, бурухлай, давугу аргъирай най, ххуйсса дуланмагъгу хъанай диркIссар. Лавгун барзру хьусса чIумал, Таибат баххана хъанан бивкIссар. Мугу бувцуну шаппай зана хьуссар. ЧIал къавхьуну увссар арс, цIагу дирзссар, Баратлул буттал цIа – Даниял. Цилассагу, къатта-къушлилссагу, оьрчIалссагу бувай кIанайн бивукун, Барат цала даврийн ачлачисса ппурттуву байбивхьуссар Хъун дяъви. Увцуссар Баратгу дяъвилийн. ЛивчIссар Таибатгу вилттили оьрчIащал ва лякьлувусса 6 зурувусса оьрчIащал. Лас тIайла увккун цаппарава зурдардива увссар 2-ма арс. Амма, оьрму ва багьу-бизугу, захIматрал кьадругу ххуйнува кIулсса Таибатлул хьхьара къадурссар. Учкъулагу чIаравва буну, къатта бахьуну лавгссар, кIанттуву авхIуну чIивима арсгу, хъунаманал къайгъулий кьаивтун. ОьрчIан накI дикIан оьлгу лавсун, оьлилссагу буллан багьссар. ЧIавания шихунмай цикссагу захIматшивуртту ккарк­сса ванил, вай къайгъурдугу хъиннува ккувхIуссар, оьрчIал цIаний жан дулун хIадурна бивкIсса Таибатлул.
Дяъвигу къуртал хьуссар. Та ччарнива ххассал хьумийгу бачIи-кьачIину шяравун бувкIссар. Баратма ливчIссар дяъвилул майдандалийва. Тамансса шиннардий хьул къакьукьлай Таибатгу буссия. Ахир­гу, ивкIусса мяълум хьувкун, кьулгьу-кьурангу, лахъан-бакъугу бувну, аьркинмур дур­ссар. Ванил ца цила канийну ябувссар кIива-кIива бурхьни оьрчI — дяъвилул ятинтал. Ми лахъа-хъун буллай, миннай ятиншиврул цIа къаличIан, чулийн буккан буллай, чурххай мяш къавхьуну, кIиннан кIанай учкъулданий, мунияр махъ колхозрал давурттайгу зий, бивкIссар. ЧIявуссаннан кIулссар ванил урттул лухччиния дахIлай, ххилай бивкIсса хъуни къардугу. Дяъвилул ятинтал Даниял ва Баширгу лахъа-хъунгу бувну, миннан кулпатругу бувну, цала-цаланий щябивтун, Таибат бугьара хьувкун чирилухун багьссар. ЧIивиния шихунмайва дин-исламрал ххуллугу кьянкьану бачин байва. Рамазан зурул, аьрапалул гьантрай, цила каниясса бачIи-цадакьа биян бан уттукъабишайва. Ба-бакI шяравусса къаша-шайначIан, оьрмулул угьараначIан занай, дахханасса дуки-хIачIия диян дайва. Аьпабиву аьрапалул гьантрай бакъа, укунмасса гьантрайгу мува му бикIайва.
Ванил рахIму-цIими бушавриясса ца затгу бусан. Шяраву ца ялгъузсса, цуппалусса бугьарасса инсан бивкIссар, цилла шарда мавлуд ккалай. Зикрилийн багьсса чIумал, хъиннува зикрилул хьусса Таибат багьссар къатлул залуннал бакIрайн. Ванил линс гъавгъссар. Духтурнал ширишгу бувтун, уколгу бувну, ванин паракьатшивур аьркинсса, сукку мабару куну, кьабивтссар. Укунмагу рахIму-цIими бусса Таибат къашайшалал ялату кьукъавкьуссар хьхьу-кьини къакуну. ХьхьичI гьантрай шиккува уттугу бихьлай, хъин хьуну махъгу, зуруй ванил лавай бавцIуна бивкIссар аьпабиву.
Вай аслахIсса, бусравсса хъаннил: Барзулав РайхIанатлул, Барзулавхъал – ПатIиматлул, ЯрахIмадихъал Таибатлул, вайгу-вайннуха лавхьхьуминналгур Кьубиял дух шяравалли цIу-цIанпир бучIан буллай бивкIссагу.
Кьубиял Оьмахан