Ссавур ва яхI

IMG_8Вай цала буттал, Хъунмасса Буттал КIанттул дяъвилул гьурттучи, Хъанардал шяраватусса Айгунов ХIасан МахIаммадлул арснал цала бакIрачIан бувкIмуниясса чичрурду дурну дур ванал хъунама арс Адамлул. Ххувшаврил кьинилуцIунгу бавхIуну, дакIнийнбичавурттал таптарданува язи-язими кIанттурду лавсун, бишлай буру «Илчилийгу».
Буттал бакIрачIан бувкIмуния чичин хьхьичI Адам чичлай ур:
«Вай ттула буттал бакIрачIан бувкIцириннуя чичлачиссаксса хIаллай ттул яру хъавтунма бивкIунни. Цуксса яхIгу, ссавургу дикIан аьркинни адаминаву га балаллува, гай жанавартрава, га дужагьрава сагъну уккан».

Ттул ппу ХIасаннул дакIнийн­бичавурттава

1941 шинал апрельданул 27-нний ттун гьан багьуна къалайчину Таврический губерниялийсса Милитополь тIисса шагьрулийн. Тикку къалайчишиву дуллай накIлил заводрай шама лаккучугу ия зий. Кулпатирттащал ялапар хъанахъиссагу бия, бия цивппалуссагу. Миннащал архIал нагу зун ивкIра, накIлил бидонну кIяла дуллай. КIива бригада бувну бия кIи-кIия чут хьуну. БакIрай на акъамур бригада хьхьичIун буклай бия, тай бикIайва щютIлил макьанну руцлай, жуйн рихшантру дуллай. Цаппара гьантравату жу тайннал хъиривгу лавну, хьхьичIунгу буклаки хьуру. Цехрал хъуними бувкIун, жулмур даврин кьимат ххуйсса бивщуна. Жу ялу-ялун ххуйну зий, хьхьичIун буклаки хьуру. Тамур бригадалун щютIлил макьангу хъамадиртун, балайлул кIутIу-кIусугума хъамабивтуна.
IMG_9Майрал 27-нний ца на усса бригадалува, ца тамур бригадалува Лаккуйн лавгун, жу кIивагу бригада цачIун хьуну зун бивкIру.
1941 шинал июньдалий, Гитлердул аьрал жулла хIукуматрайн ххявххун, дяъви байбивхьушиву баян бувуна. Жулгу кару къуркъа хьуну, ласука бувхIуна. Украина Аьрасатнавун куч хъанан бивкIуна. МиллитополлайхчIин халкь, ризкьи, ачин шайма, бур­ттий, бахьтта бивзун бавчуна. Му ппурттуву жагьилсса инсантал, ири-иривма, буцлай фронтрайн тIайла буклан бивкIуна.
Дяъвилийн укъавцуну къаитаншиву чIалан бивкIукун, ттунгу шавату нитти-буттал, кулпатрал дянивату ачиншиврул, шавай учIан ччан бивкIуна. Му чIумал немецнал Миллитополлайн кIира хьхьуну ттупру бичлай, гьарзат лув-ялув дуруна.
Учетрая леххансса ва расчет ласунсса ххуллугу лявкъуну, Аьрасатнавун нани бувсса украиннал халкьуннащал нагу авчура. Вагоннаву кIану къахъанай, чурттурдай, тормозирттай бавцIуну най бия халкь.
Нагу мукуна миннащал. Так эшелон нанаву дакъа ча, чун наниссарив кIулсса цучIав акъая. Жул эшелон нанимур чIуннияр дарцIумур чIун ххишала шайва. Дуки-хIачIия цалла-цалла шардату ларснахь дия, затрагу дакъа ливчIссагу бия. Кьайлуха ва хъами-оьрчIаха щябикIансса кIану бакъа, бавцIунмасса, аьтIисса чIуниха цичIав личIлул бан къашайва. Ххуллурду пIякь учин буллай бия. Жул эшелондалийн, аьралийтурал эшелон ххай, кIира кьини ттупру бичлай бия. Цал паровоз хIаласса хьхьичIсса вагон бия ппив бувну.
Ряххилчинмур кьини жу бивру Тихорецкалийн. Тихорецкалий инсантал миксса чIявусса бияхха, гай, вокзалданувун къалаглай, кIичIирттаву, ккашил ва чапалшиврул бас бувну, дукан-хIачIан дакъа бавцIуну бия. Ирглий бавцIуну, 600 гр. ччатIул ца бакIран дулайва. Мугу ласун дириярчан. Халкь куннал кув ккуччу буллай бия. Кув бия оьрчIру вагоннайн лахъан бувну нину ягу ппу лахъан къавхьуну ливчIсса, кув бия, оьрчIругу кьабивтун, цума чунай бювхъурив ливхъун лавгсса. Дакъая низам цукунчIавсса. СаллатIгума кув магъай, кувгу тормозирттайн лавхъун най бия. Расписание дурагу дакъая. Я вокзалданул начальникнал, я дежурныйнал жаваб къадулайва цумур поезд чунмай наниссарив цIувххукун. МахIачкъалалив цумур поезд наниссарив кIул бан шайсса тагьар дакъая. ЦIувххуналгу, поездрал бакI цумур чулийннай дарккуну дурив, му чулухунмай наниссар поезд учайва. Му куццуй, за бувчIин къахъанай, кIира хьхьу ва кьини хьуна. Пикри хьуна аьралий эшелондалувун увххун ачин. Ттул ца талихI му бия — ттуйсса янна аьралийтурал куннасса душиву. Шамилчинсса кьини хьхьурай дуркIуна поезд­рал состав. Га дацIайхту, дуниял аьралийтуравух, нагу кьювчуну гужрай лавхъра поездрайн. Вагоннал дянивсса тамбурданий ххюя-ряха саллатIгу, нагу, рельсирдайн къабагьан, куннацIун кувгу лавчIун, бачин багьуна. Му хьхьугу ларгун, жу бивру Прохладныйлийн. Яла бувчIуна ттун нава цумур чулухунай, чун най ивкIссарив ва МахIачкъалагу чув буссарив. Гикку ливхъун нанисса халкь бакъая, амма аьра­луннаха уккан шайсса тагьар дакъая. МахIачкъалалив ачин шайсса тагьар ххал дуллай занай уна, Ккурккул – Куматуру тIисса цавай лас-щар бакIрайн багьуна. Гайннал кумаг банссар тIий тамахIрай уссиявча, гиккува миналул хьусса халкь бушиву бувсукун му тамахI кьувкьуна. Гайннангу пикри бивкIун бия на ххал хьувкун, на цанма кумаг банссар тIисса. Арсгу тIайла увккун, шаппай бачин къахъанай мяйва-ацIва гьантта хьуну бия. СаллатI чан хьуннин, шанма-мукьва гьантта вокзалданий агьлай-излайгу бувну, гара аьра­лий эшелондалувух, чемодангу, саллатIнал ранец кунма, мукьав лачIун бувну, саллатIнащал поездрал тормозирттайн ххававхра. Цимилгу мукьавсса далухIи экьиличин гьузгу хьура. Гиву цичIав муксса ххирасса дакъая. Амма Миллитополлайра базаллува канища ларсъсса ца сунттул мачI дуссия хъинну ххуйсса, ласайнигу ттухьва нава куссия «нава армиялия зана хьуну нанийни, гьухъа буруххача Бахул», куну. Га янналул мачI дакъассания чемодангу экьиличинтIиссия. Ивра Гьанжилив 13-14-сса кьини. Мура кьини, ца хьхьугу кьатIув дурну, увкIра Буйнакскалийн, жагь ахьтта, жагь аьра­валттай най. Цаппара барзру шаппагу бувну, бригадалущал арив ятту осеменить бан лавгру. Осеменить бувну къуртал хъана­хъисса гьантрай, бувкIун хасъсса комиссия, гьарца къутанная ххишалами хIухчалтгу, мукунма ири-иривмагу гьан буллан бивкIуна душманнал танкарду гьан къаритансса къанаврду дуклан. Бабаюртливгу, Чириюртливгу халкь тIайла буклан бивкIуна. Жул паспортру ва аьралий билетру бавтIуна. Жущалсса цаппара, хъирив лаянну куну, Сулакьрай махъун багьуна. Жу, ливчIсса шама-мукьа инсан, бахьтта бавчуру. Къанаврдай зий бия хъами, арамтал. Гьарца цIувххунал учайва ацIийлагу фронтрайн гьавияв, шикку зун икIаяр, куну. Хъинну захIматну бия каруннах кIира метралул куртIшиврия аьрщи дуккан дуллан. Му ишираву жущалсса 2 ссурхIиричунащал жу пик­ри барду, жува, сагъсса, дяв бивкIсса жагьилтал, кIилахъан ва дякъий зийнияр, фронтрайн лавгун хъинни куну. Бавчуру шаппа-шаппай. Цаппара гьант­рава повесткарду дуркIунни Гъумукун нани тIисса. Хъанарияту най бия Дибиров Оьмар, Гъазилаев Шуаьй, ХIажиев ТIалхIат. Миннащал архIал, ттула аьралий билет бувкIунвагу бакъарив ккаккан, нагу лавгра Гъумукун. «Вин бухсса военный билетрал ци банна? Ма цIусса билетгуча, ачу вай повесткарду дуркIсса вайннащал», — увкуна ттухь Гъумук. Га цIана стройрай бацIан бунну. Шаппай итабакьияра нитти-буттащал, кулпатир­ттащал личIи хьун тIий, циняв итакъабавкьуна. Итаавкьуна шаппаминнахь бусан так Дибиров Оьмар. Махъми му цIана стройрай бацIан бувну, лакрал 68 шяравасса жагьилтал, тIайла бувккунав. Бавчуру бахьтта. Му хьхьуну жу гьантта бивкIру Кумиял школалий. Миву буна жул шаппату леххаврий бувкIуна, жул кьай-кьуйгу ларсун, нинухъру, ссурвал, кулпатру. Га хьхьу жу гьан дарду жулла дакIру жура дуллай, руцлай, бизлай, тяхъашивуртту дуллай. Амма тяхъаминнаяр аьтIутIими чIявусса бия. Га хьхьуну гиву бия гьунттий хъатIи бан хIадур хъанахъисса, янна ларгун дуссия тIисса кIия жагьил ва кIива душ. Цавай бия Щаратусса, цавай – ШавкIратусса. Му хьхьу миннал, куннаха куннал шаммардугу буллай, кIивагу душнил, яла кIиягу оьрчIал чут-чутну балайрду тIий гьан дуруна. Га щалва школа бувцIусса халкь циняв бия аьтIий гайннайсса язухърал. Гайннал увкусса балайрду та захIматсса фронтрайгума бакIраву хIасул хъанайнма бикIайва. (ХьхьичIра-хьхьичIсса талатаву шайхту Харьковуллал чIаравсса станция Лазовойлий Алексеевка тIисса шяраву ми кIиягу шагьид хьуну ливтIуна).
КIюрххил Кумиял школалува бувккун, гаражрачIа жува тIайла буккан бувкIминнащал личIи хьуну, миннал лавсун бувкIсса азихъругу аьравалттий бивхьуну, бавчуру бахьтта Щурагьун. Мигу никирттайн бияйсса мар­ххалттанивух БахIикIлавхчIин шаппайн лавгуна. Ми оьрчIал ва душваврал увкусса балайрду ттул ссийн ПатIиматлун гания махъсса шиннардийгу дакIний ливчIун бикIайва. ДакIний бур ца КIамахъалиятусса жагьилнал, машиналул кузоврайгу авцIуну, гьаз бувну цала буцай душгу, балай тIий циняв лагмацири халкь аьтIутIи бувсса чIунгу.

МааьтIра, яру ххуй,
Ччяни учIанна,
УчIан чIал хьурчагу
Сурат гьан данна.

Ссайгъатран гьан данна
МакIарай лачак (яла ххирамур Николай лачакрал цIар тIар ва),
Лагма цIуртти бусса,
Вив цIубарз бусса.
Ялами шаммарду хъамабивтуна ссийн. Га жагьилгу зана къавхьуну ия. КIилчинмур хьхьуну жу бивунав Ялувмур Жунгутайлийн. Жу тIайла бу­ккан жущал гьан бувсса хъуними, цала къайгъу бувну, цанма кIулминначIан гьантта бикIан лавгуна. Жугу школалувун бувх­ру бигьалаган. Лак чIявусса бивкIнугу, гукунсса кIанай бажар бусса акъая. Укун жува бякъил литIайссару куну, Оьмардул Шуаьйл ва на, бувххун складравун, бухсса столлу, партарду на дириян дуллай, Шуаьйл ва Оьмардул гъагълай, навтлил 20 литралул балонгу дуккан дурну, гай циняв лакрал жагьилталгу, жувагу кIюрххилнин гай ччучлай гъилигу хьуну, кIюрххицIунмай бавчуру Щурагьунмай. Пачлива угарный газ най бивкIун, чIявусса, кIулшилия лавгун, гужрай ххассал бувну бия, гайннавух нагу ияв хIал лавсун. УрчIва гьантта Буйнакскалийгу бувну, бувкIру МахIачкъалалив. Гичча тIайла бувкру Кутаислийн. Тикку талан лахьхьин буллай байбивхьуна, так за дукан бакъасса, я бигьалаган, я шанан бикIайхту тревога баян буллай, 3 шинай лахьхьайсса красноармеецнал аьрали къуллугъ 50 гьантлий лахьхьин аьркинссар тIий, фронтрайн тIайла бувкния тIисса кIанайн бивчуру. 16-мур кьини, хIаммамравунгу бувцуну, саллатIнал янна-ус лаххан бувру, гъилисса обмундирование дуллуна, ярагъ, винтовкарду бавчIуна. Талан лахьхьин байни станковый пулеметру битлан лахьхьин бувна. Шардату диркIсса янналул посылкарду дара куну, гай дурухлай, адресру чичлай буна тревога баян бувну, гьарза тIиртIунна личIан дуруна. Мичча жуяту аьрали присягагу кьамул бувну, эшелон хIадур дуруна. ХIукму бувккуна хушрай гьансса рязисса уккияра командиртал хIадур байсса курсирдайн 3 зуруйсса гьан тIисса. Жуяту 9-10 личIи хьуна курсирдайн гьан, миннавух Дибиров Оьмаргу. Махъми тIайла був­ккуна Харьковуллал чIаравсса аьрали дазуйсса Лазовой тIисса станциялийн. Гикку жувусса ХIажиев ТIалхIат увцуна аьравачину аьравалттал частьравун.
Хъанариятусса Шуаьй ва на тIурча ялагу цачIу ливчIру. Ялами циняв бия архIал Лаккуятува бивкIсса. Миннаяту бия кIия уссурвал Ххутиятусса, Хъурхъиятуссагу ца. КIира хьхьуну оборона дургьуну бивкIру вацIлуву.
1942 шинал мартрал байбихьулий, аьркинмунил щаллугу бувну, хьхьунил ссят 12 хьувкун бавчуру чани хьунцIа немецнал канихьхьун ларсъсса Алексеевка тIисса щар зана дан. Жущал бия лак, оьрус, азирбижан, таджикI, ярусса, дарги, табасаран. Чани хъанан диркIсса чIумал ца кIанай бацIан бувунну. Цахъи хIаллава ярагъ, патронну бачIлан бивкIуна. Патронну биривну, ярагъ къабиривссагу бия. Шуаьйща ва ттуща биялсса тIалав бан бювхъуна, цанчирчан жу кьюкьлул бакIрайва хьхьичI бивкIру. Чани хъанан дикIайхту жу, мадара манзилгу бивтун, немецначIан гъан хьуру. Му ишираву жу бумур чулий дия совхозрал ферма, жуяту 1-2 км. архсса манзилданий. Дунияллий чирахъ, килпитIру лахъан къабитайсса кIанай та фермалия кIилва-шамилва чирахъ липI-липI тIутIи бувуна. Жун бувчIуна жула халкьуннал – председательтурал жува бав­ххушиву. Цалчин, ярагъ бачIайни винтовка биривну ккулларду къабиривна. Жу вайннул ци бави ккулларду бакъа, ярагъ бакъа тIун бивкIукун: «Ттупангру, патронну талатавриву ччанналухва бикIантIиссар, ивкIуманаща ласияра», — тIива. Чани щяв дагьавривун бивру щарнил ялун. Цаппара къатри-затру дакъа­сса чIалачIисса цичIав дакъая. Марххала бия лахъсса, буран бия жуйн лажинну бишлаши­сса. Циняв бия мурчал лавсун нанисса къаврду кунма бачин бувну. ЦичIар ххал къашайва бурандалуха. Дайдишарду талатаву шяравун битлай. Га ишираву, цаппара хIаллава, дучрай 20-25 аьравалттий немец бувккун, шяравату ливхъун бавчуна. Жугу кIайннайн цIу итадакьарду. Цаппара хIаллавату аьравалттугу хъачIнихун дахьларгуна, жугу команда дуллуну 100-150 метралул хьхьичIунмай хьуру. Ххалбарчан, немецнал бакIрайра хIадур дурну диркIун дия цивппа бахьлагансса цементрал плитардая дурсса куннасса окопру. Гайннал ца цIу тIиртIунахха. Гъай кусса хъувх гьанна бугьлагьиссаксса иш бия. Жун гай ххуйну чIалай бакъая, цанчирча окопирттава битлай бивкIун тIий гай. Гайннан жу хъатлий бивхьусса кунма чIалай, циняв кьатI бувунав. Цаппара хIаллавату жул чулуха ттупанг битайссавагу акъая. Жуй бия марххалттанил бакIу-бакIурду хьуну. Му хIалатраву Ххутиятусса ХIажи ва Мияз тIисса уссурвал ттул чIарав хьуна, ттул куя чулухгу ТтурчIиятусса Салим тIисса адимина ия. Ганал чIаравгу ца оьрус оьрчI ия канил пулеметращал. Му ишираву ккуллардал гъарал ларчIукун, Салим ивзун махъунай ливхъун авчуна. Бюхъайва рахI за дусса кIану бурив ххал бан най ивкIун икIангу. КIилчин жу мунах бурганнин му бакIракъутталий агьуна. Ххутиятусса ХIажи тIиманал мунайн оьвкуна: «Да, вил къатта ччуччивуй, ва балаллуву ина чун ивзун най ура?» — куну. Мукун тIий уна урчIа чулух­сса Миязлуйнгу щуна ккулла. ХIажиналгу, навагу му ххал ув­ссия. Мунал бурхIайн щуну, тихун ливчуну бия ккулла. Гьарца чув вичIи дирхьуну ия цуманайн та щайвав тIий.
Я рахI дусса, я кунцIа бусса кIану гиччалу бакъая, так ца мурзусса кIану бия бакI ялавай­сса немецнайн бурувгсса.
Ца ппурттуву цахъи жуяр махъсса ца азирбижаннал канийн миналул цIалцIи щуну, бяв-бяв тIисса кIаначIан шама-мукьа леххаврий увкIун, кIанал лагма лавгсса ккучундалийн кIа цIана ца ттуп бивтун циняв парча-парчари бувна. Мува цIана пулеметгу канихьсса оьрусналгу, ттулгу дянив дагьсса миналул ппив увну га, ттул шинель вещсумкалийн щуну, га газрал гужрал сумкуллул энгу дуцан дурну, бакIрайх патроннал бувцIусса сумка бищун бувна. Тамансса хIал лавгун бия ттул бакIгу къагъ хьуну, духIиннарайн учIаннин. Му ппурттуву Миаз ва ХIажигу бакIракъутталий багьна бия. Миаз гъалгъа тIий акъая, кIукIлу увну ия. Микку талатавугу лагь хьуна, немецнал чулухату битлатаву чан хьуна, лавай бивзру ХIажи ва на. Тиву-шиву кув бизлай багьлагьисса, кувгу аьрчча тIий ликкурттай бавцIусса бия. Амма чIявуми ливтIуну, мар­ххалттанул лув ливчIун, бакIу-бакIурду хьуссагу бия. Мичча пикри барду Миаз ххассал ан. Мугу мукьав лачIун увну, махъа ччаннугу ХIажинал бувгьуну бавчуру. Цахъи тихунмай шайхту автоматирттащал 3-4 немец ялун бивуна. Мукьавсса Миазгу щяв ишин увну, жучIа бавцIуна. Цайми немецгу ялун бивукун, ливтIу-бивщуминнавух ялтту бувккун, цахъи цала ликкурай ачин шайма ачин уллай, сукку тIима, агьлай-излазима га уний я штыкрах, ягу винтовкалух паракьат увуна.
Мичча бачин шайми личIий бувну нани бувунав. Жугу, Миазгу мукьав лавхъун, ХIажинал махъа ччаннугу бувгьуну щяв къащилан, бавчуру немецнал хьхьичI бавкьуну. Ца яручу ва Миаз ия захIматсса, гъалгъа тIун къашайсса. Жуву 3-4 ия щавурду дирсса. Ца старшина ия ка гъаргъун зурчIай тIисса. Буран бия, дякъил лажин дугьан къашайсса.
Алексеевка тIисса шяраву магъи дакъасса леркьсса ца чIаттираву Миазгу, захIматмигу, чан-кьансса нахьгу лув дирчуну, марххала чанмур кIанай ца мурцIув, Миазлуйн ца-ца хъямалагу багьну, кьабитарду. МинначIа ца минутIрайвагу бацIан къабивтру. Ми мува цIана къуртал хьухьунссия, гъалгъа тIун бюхълай цаягу акъая. Миаз мукьах ивщуну нани­сса навагу ияв махъа щала оьттувух увккун, шинель микIларчIун. Яла жу шярава бувккун авлахърайх, рахIайх нани бувунну. Му бурандалувух маркIачIанмай бивунну цамур шяравалличIан. Жущал 4 немец автоматирттащал, ярагъуннищал бия. Ми немецнал жул цахъи гъили­сса ушанка къулай бивзманал бакIурдияту хъап куну лавсун, цала-цала бакIурдий бивхьуна, цалами пилоткарду цала жипаву бивхьуну. Та шяраваллил чIарав дия дунгъузирттал ферма. Ца офицернал жу бугу- бувккуну, ришлай махъа га ппалав бавкьунну никирттайн дияннинсса дунгъузирттал паравун. Щаву захIматма хьхьу-чани хьуннин цIуру-кIуру тIий ия. Чансса ссавур дан бюхъайма чIиралунай хьуну, чани хьуннин ччаннай бавцIуну, хьхьу гьан дарду лекьлай-багьлай. Мивун бувххун цаппара хIал шайхту, ххуллийх лажиндаравух, чурххайх бавкьусса бурсул микI кьатI хьуну, кIири дирчуна, зув дуллуна бацIан къашайсса. Гайксса халкьуннаву щаву къадирсса ХIажи ва на бияв. Жул хIарачат хьуна дунгъузирттал накь рутIайсса урцIуй щябикIан накьлил бугъраравх дурксса. Ца ссятуксса хIаллай ХIажи урцIуй, на ганал карав, яла на щяивкIун, га ттул никирттай щяивкIун баххана хъанай бивкIру. Кьинибархан нани бувну багьтIатI хьусса жу я хIачIан, я дукан дакъа оьккину бияв, хаснува щавурду дирми. Гьунттий кIюрххил увкIун кIава вахIшийсса немецнал часовойнал, тIиртIуну нуз, буккан бувру. Бувккун нанинийгу ца-ца, кIи-кIира резиндарал ттархь гьарцаннайн щун дуруна.
Щарнил зуманив бацIан бувунну ца чапарданул вив бавкьуну. Дукансса зарах буру ккашил аз бувккун. Микку жу чIалай, ца украин къарил, дуркIун, жун ца-ца кIама семичккалул буллуна, цинявннан булуннин къадиртун, немецнал му къари ришлай ли­хъан дуруна. Цаппара хIаллавату ца украин душ бувкIун, аьтIунгу бивкIун, чIапува шакъархьсса шагьналлачIал сулхъри дачIлан най буна, немец цичIана най ххал хьуну, му ияннин мигу палцI дурну жул хьхьичIун, анаварну ливхъуна. Тиву-шиву бавцIуну, аьгу-аьтIий, жух хъами-оьрчIру буруглай бия, оьттувухгу бувккун, ккашилгу бат бувсса жу чIалай. Гай сулхъри къадирирнангу дачIи-дачIи дуллуну, дукарду кьар-кьар тIи дурну. Гикку ихтилат багьуна ла­хьхьувасса председательтураяту, ххалбарча, жугу битлати бувну, ца хъунама лейтенант, цагу политрук талатаву дайдишайхту махъунмай ливхъун лавгун бия. Микку кIул хьуру цу-цума сагъну ливчIссарив.
Шуаьй Хъурхъиятусса кIиягу уссищал тамур зуманив талатавривун архIал агьну ия. Микку дустал хьуру Хъурхъиятусса Ссупихъал Рамазаннул арс Кьадибуттагу нагу. Муналгу Ссупи тIисса хъунама уссу цала чIарав ивкIуну ия. Мува Хъурхъиятусса Бюрни тIиссагу, Кьадибуттагу, Ххутиятусса ХIажигу, нагу мукьагу гьалмахтал хьуру.

Му ишираву немецнал буцлан бивкIунну ца цаних тIий дучрал ппалавсса конторалийн допрос бан, тиву таржумачигу ия. Оьрус мазрай допрос буллай ия 3 офицер. ЦIухлай бия та увссарав, ци миллатраллав, чассарав, кулпат бусса, ба­къасса, дяъвилийн чув хIадур хьуссарив, талай цуксса хIал хьуссарив. Дяъвилул техника чув гужсса дуссарив. ЦIувххуну махъ урчIамур канил дянив кIиссагу къулбасрал кIанай бищун бувну, регистрациялул ирглийсса номергу, алюминдарал ярлыкгу дарвачрайх лаххан увну, уккан айва тамур чулухух. Ттул бия №79697, Кьадибуттал №79698 номерду. ЗахIматсса щавурду думи бувцуну лавгуна. ЛивтIухьунссия мигу, жул пикрилий. Мичча жу щарнил зуманив бацIан бувну мукь-мукьуннан ца-ца буханка ччатIул бавчIуна микIлавчIсса, мяххигу даркьу­сса. ЧчатI бухъансса за дакъая. Тталлуйх бишлай гужрай парчри бувну, архIал бацIан бан къашайва, бири- биривкун гъагъан бувну, буканнинмагу бацIан къабивтун, бачин бувру марххалттанивух. Цаппара манзил бивтукун, хъирив ларуна дучрайсса чанарду. Миннуй щябивтун, ахттая махъ Днепропетровскалийн дуснакьравун биян бувру. Танин цIагу дия «Ишталаг лагерь». Хьулухун бияннин немецнал офицернал: «Зун тиву дукангу, лаххангу, хIачIангума дулавантIиссар. Тиву зун зула гьалмахтал, земляктал хьунабакьлантIиссар, зунма ччикун бикIантIиссару. Немецгу ххув хьуну, дяъвигу къуртал хьувкун, зу шаппа-шаппай биян бантIиссару немцынал счетрай», — куна.
Дарвазалух комендантнал бугу-бувккуну, цаппара рих­шантрайсса махъругу увкуну, сситтуй пахрулийсса суаллугу буллуну, бавкьуру лагерьданувун. Гиву хIат-хIисав дакъасса мухлукь бия ясиртурал. Цуя-ца акъая зума ахъан бюхъайсса, дякъилгу кьарчI- кьарчI бикIан бувну, ккашилгу бурувххусса бакъа. Укунмагу ккашил литIавай бувкIсса жухь, дуканмур дурив тIий цIухлай, лагма лавгуна ясир бувсса халкь. ЦичIав за цIувххуналгу, учайва: «Тийхва, дяъвилийва, зула-зува ливтIунияра», — куну.
Мичча жу баракирдавух бавчIуру. Гьарцаннуву цанма-цанмасса полицайгу бия, мигу жуятува бивтсса халкь-баттулт. Зу жучIа регистрировать хьуну бакъару тIий, му хьхьу-кьинигу жун дукан дулайсса за дакъая. Гьунттихавай кIюрххил, мяй-мяйя инсаннан цачIуну ччатIул буханкарду бавчIуна, страшинагу, полицайгу увкIун. АрхIа-архIалсса бутIри бувна, кIи-кIия инсан личIи увну. Номерду бувсунни гьарцаннахь. Цания-ца тихунай урган увну, ччатIуйн ттиликIну ацIан увну, ччатI бухъул оьвчайва ва щинни, та щинни увкуну, лагма цинявннан бияннин порядковый номерданий учайва тихунай уруглагиманан. ЧчатIуйгу духьурча 200 гр. дикIайва. Ах­ттайннай накь дикIайва, гайннуйн «баланда» учайва. Мигу ваму-тамунил ххиличIлурдая дурсса, ягу ккачанну дусса куццуй кьукьари дурну, хьюму-хьюмусса, багьандарансса, диссин куннасса дикIайва. Ми накь цахъи ххуйсса яттикъушлийсса ккаччилгума къахIачIанссия. Амма жун ми цIудикIул накьнияр бусравъя, мигу ца-ца кIичIала булайва. Микку жу мивунияр пикри барду даврийн занан, 10 ссятрай гьавалий, авлахърай хъиннихха, куну.
Ца ххуллух Ххутрал ХIажи ва на кIюрххил ччатI бачIайхту азварунниву дарваза гъанний бавцIуру хьхьичIмур ххуттай. Дарвазалухун бучIайва часовойтал, цанма циксса халкь аьркинну бурив буцин. Га кьини жугу бувкру даврийн. БувкIру ттупру бичлай, лекьа-пIякьу бувсса хъархъив зулчIай тIисса шагьрулувун. Зия хьусса бетондалул, муххардил машинарду буцIлан бивкIру 10 ссятрай бигьалаган къабивтун. Микку жу зий буна чIарах лагайва Украиннал хъами-оьрчI. Къумасса пикрирдащал жухва буруглагисса чIалан бикIайва ци-дунугу дукансса за ма учин ччай бушиву, амма немецнал ми жул чIарав гъан хьун къабитайва.
Махъмур кьинигу ччатI бачIайхту гава дарвазалучIан гъанну бавцIуру.
ХIажинангу, ттунгу шайссаксса хьхьичIун буккан ччай бия. Жу мукун зузисса хIисав хьуну, увкIун ца учIиакъу часовойнал ХIажинал ттиликIрайн щуна ччала. ТалихIиннаран лаххия ганзсса дуну ивчIай куццуй къакьувтIуна, мадара оь бувккун бия. Му кьини авлахърайн бувцуру. Жущал ца часовой немец ия. Мунан 20-25 шин духьунссия, цагу 45-50 шиннардил оьрмулувусса австриец ия. Миннал жу, чIатIригу дуллуну, авлахърайх чартту, ттаркIру ратIлатIи буллай, хъунтIа дурккун гивун дичлачи бувру. Ххуллийх цахъи кьяркьарал кьаркьсса къунт духьурча, мигу кьадан бару. Тамансса авлахърайх бувкру. Ахттайн чIун хьувкун, ца чулух немец, ца чулух австриец бавцIуну, сумкалува ччатIгу, селедкагу бувккун канан бивкIунни. Австриец жул чIарав гъанну ия. ХIажиналгу, ттулгу яру тай танал канакисса хьхьичIун дирчусса балугърал ттурчIардих ва вихссакалух бур. Ттун ччай бур часовой тинай шайхту, тай ласун, дукан. Мува пикрилий ХIажигу ивкIун ия. ХIажиналмур ххархи лахъисса хьуну, марцI дан ургансса иш бакъая, канихьхьун дирияйхту кьацI сукку тIун бивкIуна. Масалдаран, ттухьхьунна дирирссания, нагу мунахь ма чин ччай акъаяв. Му бия шагьрулийн шярава хъами оьрчI кIиху-шихунмай заназисса ххуллул кIану. Жу бияв 15-20 инсан. Жу яла даин ми часовойтурал бригада хьуну лагару авлахърайх, бархIру, хъунтIуллив кьа дуллай. Ца хъиннура дяркъу дакъасса кьини га халкь занайсса кIанай ххуллийн жулла-жулла шинеллу дирчуну кьадитайссия. Ахттакьунмай кIиха зана бикIулийн шинеллайн цала дунал думур – семечка, чIикIунтIа, къур, сухари, пIапрус дирчуну лякъайва. ПIапIрус часовойтуран дулайссия, мигу хъинну ххари шайва. Ялами затру ца шинельданийн дирчуну, часовойталгу ялув бавцIуну, дачIайссия. Микку бикIайва затрагу къадагьсса, кIиннан, шамуннан дирчусса чIуннугу шайва. Жул гьалмахчу Кьадибуттаща чунчIав гьан къашайва, цанчирча мунай шанна щаву дия. Ца автоматрал ккулла кьувтIусса къусаликкурава чапалшиву найнна дикIайва. ВичIилул уттуллуйн щумур, микIлачIавай, дассавай, ччяни хъин хьуна. ТтиликIрахмур щаву на дахIайссия чапалшивугу марцI дурну, пув-пувгу куну, чагъар лачIун бувну. ЖучIа цамур зат дакъая. Ца ппурттуву Кьадибутта ххуй хъанан ивкIуна. Вайминнал бакIрачIан ци бувкIунав къакIулли. ЛивчIру утти Кьади ва на. Икьралгу дарду жула хушрай Германиянавун къагьан. 1942 шинал Днепропетровскалий лагерьданий чапарданух бавцIуну буна, немец дуки-хIачIия ликкан дуллай бия. Жуннагу цичIар дулайрив ккаккан ялугьлай буру. Немецнал цанма хIаз бан ца микIлавчIсса буханка ччатIул чапарданул ялтту бувтунни жул дянив, цивппами хъягу-хъяй буруглай бавцIунни. Ккашилсса ясиртал циняв ччатIул ялун багьуна, микIлавчIсса ччатI цаннаща цаннал зехлай, куннал кув иривма ккуччу уллай. ЧчатI биривмагу, га бухъангу къахъанай, кьацIа тIун икIайва, ккуччу уллай уна.
Хъунма хIал къавхьуну на умур казармалуву дайдирхьуна брюшной тифрал цIуцIаву. Жува къашавайсса ца азирбижан увцуна гива, 40 гьантлийсса карантин баян бувуна жул казармалуву. Дюъ дирхьуна я жу цучIав хьулухун къауккан, я жучIан цучIав къаучIан. Жун аьркинсса дукия нуз тIиртIуну хьулух дишайва жуйхра жура дачIин. Жугу бухьунссияв гиву зувия-зувиллий ххюяксса инсан. Дяркъусса чIун, пюрун бакъасса решеткардая бувсса дуснакьрал чIавахьултту бикIайва, хьхьичIа лахъ бувну кьатIух бивщусса, ялату цахъи ссав чIалачIисса. Цементрал пол дикIайва, лув шинель рутарча ялату аьхълан икIайвав, ялув рутарча лувату аьхълахъи уллалисса. Ттул ца талихI му хьуна даврийн заназисса чIумал, кардондалул къуршилул чул лавсъссия лув бутлан, шинель ялун рутлан, бакIрацIгу ботинкарду дишайссия. Му ишираву цаппара хIаллава нагу хьура тифрал къашавай. Цаппара гьантрай кIул хьун къабитлайгу авцIуну, къабювхъуну, полицайнахь бусав. УвкIун хIакиннал ххалувнав. Анавархъиндарай увцура гива. Га казармалувусса кьункьава гьавалийн уккайхту, бакIгу гьанан бивкIун, кIулшилия лавгун ияв. Чун увцуссарав за чIалай дакъая. МакIра кунма дакIний, къашавайсса халкьуннал бувцIусса хъунмасса казармалувун увцуну ивкIун ияв. Микку хъанай бивкIмур къакIулли. Цаппара заманнава, аьгу аьвкьуну, бакIгу щев-щев тIий, пIякь учавай цIуцIисса ца ппурттуву цахъи хIал бувкIун, лагма урувгсса ттун, ттула чIарав ххалхьуна кув ххилчIа хьусса лултту гьухъравусса, кувгу кIачIасса ялув дакъасса ливтIусса инсантал. Навагу ияв кIачIа увну. Авлия хьусса куна ивзун, тия-шия ишлай, баракравун увххун, авцIура къашавайсса халкь лувгу, ялувгу бусса га ца койкалий. БакI гьанай, ня лаглай дия. Цаппара минутIирттава ттуща бювхъуна га урчIа чулухсса лувчIиннийсса къашавайсса цаннахь цIуххин, на чув ия, ва ци кIанур, куну. Гагу хъинну къашавай ивкIун, дахьа духIиндарайн укIлакIисса ганалгу бувсунни: «Ина ва ялувмур полкалия полицейскил ва медфельдшернал вил ялату янна-усгу лирккун, жанахIравун уккан увнав. Хъунма хIал къавхьуннича, вай ялувсса тахлийсса зару вилли, ина анаварну вила заругу ларххун, кIийн лахъу», — куну. Гужрай куна лавхъра, цал шай-шаймур лахлай лаххав, амма чакмарду чIавахьулттий дия, чансса ттуярда лахъну. Цукуннугу янна лаххав, кьацI кьавкьун, гъалгъа тIун къашайва. КIущин бан ивзсса га лувманал увкунни: «Ина талихI бусса инсан ухьунссара, акъарив ина тай буккан бувсса тайннавух аьравалттийн увтун, кIюрххила гьантIиссияв. Сагъну умагума янна лирккун хъунтIуллувун бичин лагай», — куну.
Ттуйнна кIулши дукIлан диркIукун, гьарзад ттунма чIалан бивкIуна. Хьхьувай коридорданувун шама-мукьа, ххюя-ряха увтсса чIунгума шайва литIун дякъийн буккан бувну. КIюрххила кув ливтIуну бикIайва, кувгу рухI дуллай уна полицайнал лавгун чурттуйх ялавай аьравалттичIан бивчуну, гайми баракирдаватугу бивчуну аьрава дуцIлай ххилай бикIайва.
Мукунсса халкь буччинсса гьаврду дуккайсса хасъсса бригада бикIайва, дукралулгу кIива-шанма порция булайссар чайва миннан. Ца-ца хъунтIуллувун ккуччу тIий лагайссаксса буччайсса бия, ккурккай аьрава дацIан дурну, чулий кьатI дурну, бири-биривкун багь-багьсса куццуй. Ца-ца хъунтIуллувун 60-70 инсан утайсса ия.
Цанна хъунтIа дуккан бигьасса кIану бухьурча, ттуршакссагу утайсса ивкIун ия. Махъмур кьини кIюрххил увкIун ца цуяввагу къакIулсса инсан, гай чIавахьулттийсса цIусса ттул ботинкардугу, обмоткардугу ларсун лавгуна. Гай ттул усру ганал дацлацисса чIалай уна, маласара чинсса чIу ттуща буккан бан къавхьуна. Муксса хIаллай ччатIул касак букан къавхьусса, ттуща му азарданул кIиришиврул, мякьлил кьацI, вихссака кьакьан дурну, зума ахъан къашайва. Ми гьантрай на уччиннин цал хIачIансса щинах ва кьурчIисса ягу туршисса затрах ттула оьрмулул бачIисса булунссия. Му ишираву увкIун полицайнал гихава касакру бувсса ччатI бачIлан ивкIуна, ттунгу буллуна сагъсса чIумал шамила-мукьилва кьацI учинуксса кьавкьсса, каних гъагъанмагу къашайсса касак. Букан шай ккаккан цахъи гъагъавча, някIсса ххиттул ттугъ ливчуна. Кьавкьсса кьацI хьуннав, кьацIливу га ччатIул касак хъатан бансса атилшиву дакъая. Ца-кIира ссятрава бувкIунни ялагу кIия зулмукар ца бадра щинал лавсун, га цаннахь ккурушкагу дия чIири-чIирисса. Га ца кружка кIиннан дулайва. Щинал ялув бацIайва. ХьхьичI хIачIайнал дачIиннуяр ххишала хIачIарча, щилай ччаннах, агьния изан къашай айва. Га лувмур койкалийманан хьхьичI дуллуна. ДачIисса ганал хIачIайхту, дачIисса ттун дуллуна. Чурххал щинахсса мюхтажшиврул ттун гайннуя за къабувчIуна. Га щин дачIлай най лагма бувккун, гава хьулухун бивукун, бадралуву ялагу щин дия. ЧIарав ияннин ура агар цахъи ттигу дула учирчан цичIав байвав тIий. Ивукун учав «Господин полицайский, винна ва ттул чурххай ччимургу ласича, ца кружка ттигу дула щинал», — куну. Ца оьккисса ургавугу дурну: «Чернокожий, ивчIан ччай бакъаривгу? – куну, уруглай авцIунугу ивкIун, — Му вийрасса гимнастерка ликки», — куна. Нава гьухъа ликлай уна, ччаннайсса жуларду хъит дурну цалла лирккуна. Мигу ларсун, га чIири кружка ххуйну дуцIингума къадурну, щин дуллуна. Га кьини гай атилшиву чурххавун духхаву щалва дару хьуна. Гания тинай кIущин за бан хьулухвасса парашалувун тахлия учIай хьура. Амма утти на ливчIра ачIа ччаннахь. Ттуй дусса за фуфайка ва шинельгу, памма бивхьусса хIажакгу дур. Дахьва гъалгъа тIун бюхълахъисса тагьардануву зулуй ккулуйлий ура. Му чIумал кIул хьунни нава тифрал къашай хьуну 7-сса кьини диркIшиву.

Гихунмайгу буссар