Лавгзамана дакIнийн бутлай

Лавгзаманнул ва хавар ттухь бувсуна аьпа биву ПатIиматлул. На шикку цIарду даххана дуванна, миннал цичIав кьювкьу-кьадарсса дурну дакъахьурчагу, ва ва иш хаварданийн кIура бавну бухьувкунгу. Ттуршрахъул, ттуршлий кьурахъулгума шинну ларгукун хьумургу жунма магьа-хавар кунма баллангу бикIайхха.

Ца хъундакъасса шяраву бивкIун бур ялапар хъанай лас ва щаргу, миннал шама арсгу. Арсру, Аьли, АхIмади, Оьмар, хъуни хьуну, цалва-цалва кулпатру бувну бивкIун бур. Ца кьини ласнал ниттил, шаннагу арснал щаргу дурцуну, лахъ цIияллай чатIа буллан бивкIун бур. Цавайннал ккупаргу учай. Бигу бивчуну, хъусугу бувну (тIитIин бувну), ккуччу тIий, вани-тания хавардай бунува жагьилсса арсурваврал хъами, чIарах кIичIиравух авчуну ур ца адамина, парачи бувцIусса къюмайтIутIигу мукьах бивщуну, бахлай ягу ссах-бунугу баххана буллай шяравух. Га ца арснал щарнил увкуну бур: «Жунма чатIабуккулун къюмайтIутIигу ласунссар хIакьину ласнал ни­ттил», — куну. Жагьилсса бунугу, га чансса сивсусса бухьунссия гайминнаяр. Та чIумал ласнал ниттихъайн махъунмай чари махъ булайсса, цичIав учингума сисайсса къабивкIун бур. Га ца арснал щарнин парачуйх яларай зурчIай тIисса ххишала дакъа ххуйну чIалачIисса къюмайтIутIуйн ябивхьунссия, лунттубакIрайн ххяп увкуну бур. Ганил лякьлуву буссагу вайминнан къакIулну бивкIун бур. Ласнал ниттилгу: «ЦIана миннух дуллансса дакъарча, матамахI бишару» — увкуну, ихтилат кьукьин бувну бур. Дакъа диркIссарив, ласнал нинушиву дуллай диркIссарив Аллагьнан кIулли. Ганин кIулну бивкIссания арснал щарнил лякьлуву бусса, бюхъайва ласунгу. Та чIумал лякьа ялун личиннин оьрчI бусса-бакъасса кIул хьун къабикIайсса бивкIун бурхха. Ххишалдаран гьарта­сса, лахъисса гьухъраву цичIав чIалангу къадикIайхьунссия. Циван къабави, бувну бур арулва-мяйва зурува арснал щарнил лунттубакIрайх къюмайтIутIул къюмай зурчIай тIисса душ. ТIутIи биллан бивкIукун ятIул лаглай, ранг даххана шайсса диркIун дур. ТIутIи бухлавгукун кIинттул, интту цамур ранг дикIайсса диркIун дур. АцIния мяйра-урчIра шин хьу­сса, хъинну ккаккан ххуйсса, амма къюмайтIутIул мукьва-ххюва ккукку лунттубакIрайх зурчIай тIисса му душнил хъинну ххуйну янна дуруххайсса диркIун дур. ЛяличIину цайва цуппа хьусса дарзи хьуну бивкIун бур. Хъунма хIал къавхьуну му цичIав къацIуцIисса душ бивкIуну бур. Ялагу му душнил нитти-буттал бувавай, я мюрщину бунува, ягу ацIния ххюра-ряхра шинавун бияйхту литIлай, мяйва оьрчI бивкIуну бур. Та чIумал чIявусса оьрчIру литIайсса бивкIун бур укунмагу. Мукссава мяйва-мяйва оьрчI бивчIан ссал тахсир хьуссар тIий, малланачIан лавгукун луттиравун ургу учин, «Ина къабивчIан аьркинсса шатта бивкIуну бур» увкуссар тIар ласнахь. Мугу кIини бивкIссарив, тIайлассарив, щялмахърив Аллагьнан кIулли.Ттула ппу буслан икIайва цIувцIучарил тавхан­ттуву ца шатта лявкъуну жагьил­сса на, вагу шивун ча бувхссар куну, бивкIуссия тIий, бувсуна ПатIиматлул.
Мукун був-бувми оьрчIру литIлай бухьувкун, га хъамитайпалул гъан-маччаминнал пикри бувну бур урчIулчинмур оьрчIан хьусса (Аьишат учинну жува ганийн) Аьишатлул бувсса оьрчI ганища «машан ласун». Мугу, арцу дартIун, циксса дулун шайрив: «Ва оьрчI жу вища машан ласласиссару, ва ттиния тинмай вил бакъар, жулли», — куну, гай дартIсса арцух цадакьа бувну, шяравусса инсантурайх бавчIуну бур. Та чIумал циняв лакрал шяраваллурду гъапI увкуну инсантурал дурцIуну диркIссар. Жулмур щаргу дия мукуннасса. Шагьрурдайн бизлай махъсса шиннардийри байбивхьусса. Арамтал къалайчиталну, савдажарталну, чагуртъталну хъус лякъин гьарчагу, ссуттихунмай махъунмай кIура баяйссия, хъусругу ляркъуну, кIи рутан, шаппайн кулпатирттачIан зана шайссия — учай ПатIиматлул.
Мукун хъунма хъанан бив­кIун бур кIа «машан лавсъсса» душ ПатIимат (ванийнгу учинну ПатIимат). Хъунма хIал къалавгун къашай хьуну, чIивисса ПатIиматгу ласначIа кьабивтун, аьпалувух бивхьуну бур Аьишат.
Аьишатлул лас Оьмар ивкIун ур хъинну аькьлу-кIулшилул увччусса, дурккусса акъанугу, чIявусса лувлякъурду, учаларду кIулсса, хъунисса кьамурду бизайсса, чIярусса хъуруннил, аьрщарал заллу. КкурчIа-чIирах Оьмар, арамтураву щяивкIун, хавар-махъ бусласисса чIумал, хъунисса арамтал-жагьилтал цирича, мюрщисса оьрчIругума, лихъан буллай бунугу, тийх-шийх лабивкIун вичIи дихьлай бикIайсса бивкIун бур, муксса бюхханну, мяъна-мурад дуну, хIаз бизанну, щинтасса лакку мазрай буллалисса Оьмардул гъалгъалух. Мюрщисса оьрчIру къабитайсса бивкIун бур хъуни арамтурал цивппа щябивкIсса ккурчIай щябикIан, нажагь хаварбакъулий хъярч-махсаралий оькки-ххуйсса махъ личирчагу, гай ликъаян, мяърипат дакъасса махъру къалахьхьин. Мугу жула ттаттахъал, дукъарккусса бунагу, хъинну ххуйсса мяърипат диркIшиву исват буллалисса иш бур.
ПатIимат ялагу буслан би­кIайва, аьпа биву, ппу икIайва тIар «ЛухIи бала, лухIи бала», тIийна. Ца кьини ванил цIув­ххуссия тIар: «ЛухIи бала тIийна икIарахха, мяммай, му цири?» кунуча, «Бургу, ттул душ, вари, вари, — куну, лякьа ккаккан дуруна, тIар. — Гьарзатрай мачI дизан шайссар, ттул душ, ваний мачI дизан къашайссар ккашил къия диярча», — чайва тIар. Кка­ши-мякь ккавксса Оьмардун кIулхьунссия щиннияргу му цукунсса лухIи баларив. Ялагу мудан икIайва тIар чIявусса лувлякъурду, учаларду буслай цихьвагу. «Лякьлул бакъасса оьрчI, дакIнил дакъасса хъус», ялагу колхозру дуллантIиссар тIий, хъу-лухччи зехлахийни учайсса бивкIун бур, колхоз-совхоз махъух аьртIил, куну (кIукIлу кIанттун цIагу куну ссибизаврил), ми заллу акъасса хъуслия хъус къашайссар, залуннан хъуснияр хъуслин заллу аьркинссар, куну. Та чIумалва кIулну бивкIун бур Оьмардун колхоз-совхозирттал иш ссайн буккантIиссарив. МахIаттал хьуну бикIайва ПатIимат та цала буттал тIий ивкIмур вай махъсса шиннардий хъанан бивкIукун.
Цалла хъу-лухччайн, ца касак парал зия къабувну, пара бичлан икIайва тIар: «БакIран хъува, хъунин пара, ттул душ», тIий ппу. ЧIярусса дучIиягу дикIайва тIар, нувщуя тIайла хьуну, жура-журасса къама (лачIа, у, нехъа, хъа, интту къама). Буттал кьамурду бизлазийни уричул вивну къара къакьутIин ххячарттул хIажак лаххайва тIар. Цавайнния гайми къама личIи буван лях ца-ца къат ххалая бавхIусса къувардил дишайва тIар, ччар дуллалийни хIала къахьуншиврул. Къур, къавахъ, чIикIунтIа, каланну, турт, хIажлул лачIа гьарзат дукаймур дугьайва тIар буттал хъуруннай. Гьарахъун лавгун гьарзатрая (къалмуя) аьркинссаксса иникьал гьаруну, дарвагирттай кьюкьрах лувчIинний дирхьуну дикIайссия, ини-кIуттая тIайла хьуну, хIажлул лачIал иникьаллийн дияннин. ЦIанасса чIумал цанна бигьашиврун удобрениялул бала дирчуну хъуни дувайминния жура-журасса азардугу ялун личлан дикIай. Таний рак тIисса азар жун вичIилун бавну бакъар, махъзуманив экология зия дурну, удобренияртту гьарзану ишла дуллай тIий ялун личлан диркIунни ми дурухлурду.
Ца загълунсса ницгу бикIайва, цайминнал ницащал бахIайсса архIал хъуру гъайучин. ЧIявуну итххявххун бувхIусса кIанттая, нувщи бивчусса сувун хьхьичIми ччаннугу дирчуну, нувщи канай лякъайссия, махъунмай буллай рухI ласайва ттархь гъагъаннин ришлай бунугу. Ттун багьайва ницалсса буван, тIий буслай бия ПатIимат.
Кулпат аьпалувух бивхьуну махъ кIира-шанна шинава бу­ттал цамургу кулпат бувуна, ттулгу уссу-ссурвал хьуна. Гайннаягу кIива оьрчI мюрщину бунува аьпалувух бивхьуна. Миксса уссу-ссурвал бикIантIиссия ттул, ттул душ.
Буттал щар вищалва цукун­сса бия тIисса ттул суалданун жавабран, хIакьинусса кьинигу буттал щар макIра ккаккарча, ххарисса хавар лавсун бучIай, хъинну ххуйсса бикIайва ттущалвагу аьпа биву, тIива.
ПатIимат Оьмаровал
тамансса шиннардил хьхьичIва бувсмур чивчуссар Загьрани Аьбдуллаевал