ЗахIматрал аьрщарай аргъ дизан дувай

IMG_111944 шинал ЦIуссалакрал халкь мичиххичнал аьрщарайн бизан бувну 70 шин хъанахъаврицIун бавхIуну, щаллу-ккурккисса зуруй жу бишлай бивкIру кказитрай тай иширттал бардулт хьуминнащалсса ихтилатру. ХIакьинусса жул ихтилатчи ур Шушиннал шяравасса, оьрмулул 73 шинавусса, Багъирчаев Багъирча Кунаевич.

Укун буслай ур Багъирча тай кьинирдая:
— Та чIумал ттун шанна шин духьунссия. КIундиясса Агъаров тIисса адамина ия буккан баврилсса буллай, къатра-къатравух занай. Къабизанну тIий рязи къахъанахъисса инсантурахь му ия органнайн къаоьвкунма, зува буккияра тIий. Яла ца-кIия милицагу увкIуна. Ца жагьил­сса милица, лаккучу ия цувагу, жучIангу увкIуна.
Жул кулпатраву 8 оьрчI бия, 5 арс, 3 душ. На арулчинма ияв. ОьрчIру чIявусса буну, жул бутта дяъвилийн къаувцуну ивкIссар. Цува дяъвилийн къагьарчагу буттал хIукуматран кумагран арцул кIиллущалсса балчан буллуссар. Балчаннуяр му кIили ххирасса диркIссар. Му 1943 шин дия. Бизан буллалисса ппурттуву бутта Бабаюртуллал райондалийсса жула Шушиннал къутандалий удаманну ивкIссар. Каспийскаллал, Гьанжиллал чIарахсса кIанттурдай ятту канаки буллалисса чIумал, аьралуннан дуканмур чанну дуну, саллатI бувкIун 1300 хIайван бувцуну лавгун бия. Яла ятту чан хьувкун, ца хIухчилгу ябанссар ми тIий, бутта удаманшивриягу увкьун, 10 шинавусса арсгу увцуну, къалайчишиву дуллан Гьанжилив лавгун ур, кулпатгу шяраву кьабивтун.
Ца чIумал муначIан ца аьраличу увкIун, полкрал столовая кIяла бан увцуну ур. Мукун лавгсса бутта гиккува ацIан увну ур балчаннуй аьралитуран дукрагу ххилаххи увну, аьралуннал балчантгу ябуллай. 1945 шинал, дяъви къуртал хьувкун, кIива илтIлух бивчIавайсса балчангу буллуну, вай хIалданийн бучIан бувну военкоматрайн биян бува куну, шавай итаавкьуну ур. Бизан буллалисса чIумал бутта Гьанжилив ивкIссар.
ОьрчIру мюрщисса бур, къахьунссар тIий, нину (Асват чайссия) дизан рязи къахъанай дия. Жул ниттиуссу Адам Жалиев та чIумал НКВД-лул хъунаману уссия. Му увкIун Гъумучату, бизан багьлай бур, пайда бакъассар, хIадур шияра увкуна. Чаран къавхьукун, ниттил ччатIгу шавхьун, виврарал банкригу дурцIуну, азихъ хIадур бувна. Жула бузагу Батир тIисса кIундиричуначIа кьабивтун бия.
Цайми нанисса аьравалттуй щябивтуна ттул уссурссу. Ттун кIану къавхьуна. На ниттиуссил щарссанил Ххадижатлул мукьав лавчIунав, нину ттуяр чIивимур ссу мукьав лавчIун най дия. Жу бахьтта най буссияв. Цахъи ххуллу бивтун махъ Ххадижатлул цилама оьрчI мукьав лавчIун, на 8 шинавусса ттула уссийл мукьав лавчIра.
Гьанжилийн бияннин жу бахьтта бувкIру. Хасаврая Аухнавун хьхьувай аьравалттуй най бивкIру. ЦIан дия. ЧIалачIисса лавхъсса чани бувгьуну най бивкIру ххуллийх. ДакIния къабуккай, Хасаврай хьхьичIва-хьхьичI гамуш ккавккун, тания нигьаувсун, нава аьтIий ивкIсса.
Хасаврая бачин жун кумаг бувна щаву дирну дяъвилия увкIсса жула шяравучу Абакаров Султаннул. КIюрххил жу бивру Новолакрайн. 2-мур кьини тIайла бувккунав жулла щарнин ккаккан бувсса кIанайн.
Бутта ва хъунама уссу був­кIуна ссуттихунмай.
Ца укунсса ишгу та чIумал хьусса чIявуну дакIнийн багьай.
На ялувгу кIицI бувссия, бу­ттахьхьун, аьралитурачIа зузисса чIумал, кIива балчан буллуну бия ччаннай бацIан бува куну. Га цанний щяивкIун, хIачIан бан бувцуну най ура. Гъарал лачIлачIисса оьккисса кьини дия. Кьяркьарай ччех бивкIун, балчан багьуна. Нагу ялату кьяркьаравун агьунав. Га балчаннул кьацIлил увгьуну, щяту гьаз увну, на тийнмайсса чурттуй ивхьунав. Хъинну вардишсса, аькьлу бусса балчан бия.
ЦIусса миналийн бивзун махъ, 1945 шинал, бутта удаманну ивтуна. Хъунма хIал къавхьуну му, зунттава гьутрурду бявкъуну увкIун, ивкIуна. Та зунттава учIаннин Кисаран тIимур ссугу бивкIуна. Дуки-хIачIиялул кьянатшиву дия, ахъулссаннуйн багьну, чIявусса инсантал литIлай бия. Ми бу­ччин гьав дуккансса хIал бакъая инсантурай. Бивзун хъунма хIал къавхьуну, хъунмур ссу ПатIигу, уссурвал Аьбдул ва Бадруттингу ливтIуна ккашил. Ца-кIира шинава, ми гьарзат бухIан къавхьуну, нинугу диркIуна.
На 10 шин хьусса чIумала ницай аьравалттуй щин ххилай икIайссияв гъайтIалтран. Мунияр махъ, хъунама уссу Жамалуттиннущал занай, трактор лархьхьуссия. Ххуйну экзаменнугу дуллуссия. Мунияту ттухьхьун, оьрмулул чIивисса унугу, трактор дуллунни. Тракторданий, комбайналий зий хъунмасса захIмат бивхьуссар. Ца чIумал хьхьувай гъай тIий аьвкъуну, ччантIулуву кIучI хьусса на, кIюрххилнин гиккува ливчIун ияв. Ачинсса хIал бакъа, 10 ша ласавай, 15 ласавай 2-3 километралийх гужирай шавай увкIссияв. Комбайндалул лув ливчIун, лихха-личча хьунугу ивкIссара.
Хьхьувай гъай тIий, дяхтта ттихIлай, цимирагу шинай колхозраву зий, колхоз ликкурай дацIан дуллай хъунмасса захIмат бивхьуссар. Ва цIусса миналийн бизаннин ца кьини зукъазисса къархьуссар.
Миксса шиннардий зий, ттула оьрмулуву цалли дурагу отпуск ларсъсса.
Укун захIмат бихьлай, кIирай­ра къатри дурссия – царай арснан, царай ттунна, 16 гъаттара, 50 хIайван, 80 индюшка буссия. 1999 шинал дяъви байбивхьусса чIумал жу, гьарзат кьариртун, бувкIру шихун. Ва щалла хозяйствалия цичIар къадирирссар. 7 аьнакIул оьрчI бия пачлил лув бувххун ливчIун. Оьллу бачIи бавцуну, бачIи ливтIуну бия, — буслай ур тири-хъири хьусса цала хозяйстволия Багъирча.
Багъирчал бур ххюва оьрчI. Укун зий, захIмат бихьлай ивкIсса инсан хIакьину дурагу 7 азарда къуруш пенсиялул ласлай ур. Му хъунма бан, колхозрал архиврава аьркинсса справка ласун хъанай акъар архив ччур­ччуссар тIий. Амма зий, цала маэшат цала буллай аьдатсса Багъирча, дакI къума ларгун, щяикIлай акъар. Ванан бувчIлай бур так цалва захIматрал бакI уккан антIишиву цува. ЦIусса миналийгу цанна ккаккан дурсса пландалий, щилчIав ка щун къабивтун, цала бувну бур цанмасса къатри.
8 сотка аьрщарал, каних дирххун, дургьуну дур. Аргъирай лавчIун бур ванал бувгьусса мурхьру. Аьрщаралгу цихава аякьалийманал захIмат зия лаган къабитай. ЗахIмат ххиранал чIукьасса аьрщарайгу аргъ дизан дувай.