ВиричуначIа хъамалу

fast_10Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул хьхьичIми шиннардийва 646-мур полкрал командир майор Тарасов цимилгу чичлай ур «ЯтIул цIуку» тIисса кказитрай Якьув Сулаймановлуя: «… Хъунама сержант Якьув Сулайманов талатавурттаву ляличIийсса кьянкьашиву ва къучагъшиву ккаккан дуллай ур…» ялагу: «… разведчик Якьув Сулаймановлул виричувшиву цумацагу талаталал эбрат ласун багьайсса куццуйсса дур», «… лахьхьияра сержант Сулаймановлуя аькьлулий, макрулий, сивсуну душман ххит уллан…» ва м.ц.

Гьарца шинал жула билаят­рай лахъа-хъунну кIицI лагай 9-мур майрал байран – Ххувшаврил Кьини. Ва кьини жулва билаятрал тарихраву ккаллину дур яла кьадру-кьимат бумунин. Жулла Ватан душманная дуручлай бувсса захIмат къагьану, ветерантуран тай захIматсса, дяъвилия махъсса шиннардий билаят ччаннай бацIан буллангу багьссар. Цимил хьунабакьирчангу, дяъвилул чIунну дакIнийн дичлай, ветерантурал хъювусул бук­лай бусласисса хавардах мякьну бикIару жува. Цуксса хIайпнугу, ялу-ялун чан хъанай най бур та оьсса дяъвилул цIараву гьур­тту хьуну, чувшивуртту дурсса фронтовиктал. Лакрал миллатравугу ми кIиссурттай буккинуксса ливчIун бур.
Вайннавасса ца хъанай ур Совет Союзрал Виричу Якьув Сулайманов. Сайки гьар шинах тIиссакссагу, байрандалул гьантрай жу ванащал хьунабакьайссияв, ихтилат бувайссия. Гьашинугу, цуксса хьунабакьин гъирану бунугу, Виричу къашавай ухьувкун, инжит къауварду.
ДакIнийн бутанну, апрель зуруй Якьув СулаймановлучIан шавай ившиву Республикалул БакIчи Рамазан АьбдуллатIипов.
Якьув Сулаймановлул оьрмулувун дяъви бувххун бур 1941шинал, му аьрали къуллугъ бартбигьлай унува. ЗахIматсса щавурду дирну махъгу му цIунилгу зана шайсса ивкIун ур аьрайн. 1945 шинал апрель зуруй хъунама сержантнал чиндалувусса мунан Мусил ЦIукугу, Лениннул орденгу дуллуну дур. Дяъви къуртал хьуну махъ зий ивкIун ур Лакрал КПСС-рал райкомрал отделданул хъунаману, Каспийскаллал шагьрулул комитетрал инструкторну, мукуна «Гуниб» тIисса бигьалагай базалул директорну. 1950-ку шинал Донбассрайн лавгун ур дяъвилул лиян бувсса шахтарду ччаннай бацIан буллан. Тамансса шиннардий зий ивкIун ур Донецкаллал областьрайсса Красноармейск шагьрулийсса шахталуву. Пенсиялийн увккукун Дагъусттаннайн зана хьуну, МахIаммад ХIажиевлул цIанийсса заводрайн зун увххун ур.
УвчIуну ивкIссар СССР-данул Верховный Советрал 10-мур созыврал депутатну. Республикалул бакIчинал къаучирчагу, Якьув Сулаймановлул оьрму ялун нанисса никирансса тарбиялул дарсри. Жула бюхттулсса арс Ххувшаврил байрандалущал барча уллай ва ялунчIилгу вара байран хьунадакьинсса цIуллушиву дулуннав тIий, цIуницIа тикрал дуллай буру цаппара шиннардил хьхьичI Миясат Щурпаевал ванаща ларсъсса интервью.

Вайра шиннардий Якьувлун дуллуну дур 3-мур даражалул «Орден славы», дачIи шинавату — 2-мур даражалул «Орден славы», ганиннин дуллусса медаллу хIисав дакъа. КIийла личIи-личIийсса къучагъшивурттахлу, ккаккан увну ур Совет Союзрал виричунал цIа дулун.
1945 шинал, апрель зурул 20-нний маршал А.М. Василевскийл дуркIун дур Якьувлуйн укунсса телеграмма:
Старшему сержанту Сулейманову Якову Магомед-Алиевичу.
От всей души сердечно поздравляю Вас с высшей наградой страны — с присвоением Вам звания Героя Советского Союза! Желаю Вам здоровья и новых боевых успехов в борьбе за свободу и независимость нашей Родины!
Маршал А.М. Василевский.

На цимилгу хьуссара Якьув­лучIа хъамалу: Гъумук, Ма­хIачкъалалив, ванал дачалий, амма тачIав ттун ва къаккавкссар цукун-унугу, баччибакъа янна-ус ларххун. ЦIанакулгу Якьув ур шава, сайр бан кьатIувай нанисса жагьил куна, узданну, зикь ивкIун яннагу ларххун зана-кьулу хъанай. Ванал ссурахъал, Бава-Сулайманхъал РайхIанат ва Зина, кухнилуву бур интнил хьхьунил аьдат дан, ккунукрал ххункIру буллай.
Якьув тачIав цувалугу къаи­кIай, ваначIан чIявусса гъанчув, дустал бухху-букку шай. Ххувшаврил байрандалул кьини, 9-мур майрай, ванал чара бакъа цала гъанчув, кьанкь дияйми, хьхьичIунсса дустал цачIанма дачалийн мажлисрайн батIай гьарца шинал. Ца шинал навагу хьуссара вайннал мажлисрай. ДакIний бур, Якьувлул гъанчув, жулагу машгьурсса профессор Жидалаев Нурисланнул кьуру гьаз бувсса чIумал, цала уссур­ссуннахь увкусса:
«… Жува укун ккуркки лавгун, мудан куннан кув ккаклай, кунная кув ххарину, хIала-гьурттуну бушаву ва жула гьунар ххайвагу бакъарув? Ва Якьувлул заслугар. Ва дунияллий уссакссару жува укун лагма лавгсса, ваналлу жува цачIун буллали­сса. Мунияту, жува аьркинссару ва Якьувлул оьрму ттиния тийнмайгу лахъи баннав, ва щиннияргу жуна чан къааннав тIун. Агар жувува яхI бухьурчан, жувагу, жуятува бивзминналгу цахъисвагу Якьувлуха лащанмур буллантIиссару».
Якьув оьрчIнияцIавасса ттула бутталгу дус ия, ванал тива шийнмайсса оьрмугу ттул буттан ххуйну кIула. Цал буттал ттухь бувсуна, Якьувлул нину оьрус щарсса диркIссар, му ишираяту чIявучин къакIулссар, куну. Ца ацIра шинал хьхьичI нава ЯкьувлучIан лавгсса кIанттай, на буттал ттухьва бувсмуния Якьувлухьгу цIувххуссия.
-ТIайлассар, — увкуна Якьувлул, — ттун ттунмагу му зат цила чIумал къакIулссия. 1947 шинал, аьрая зана ивкIун мукьах, на Лак­рал райкомрал тIайла увккунав МахIачкъалаливсса партшколалийн дуклан.
Гиккун ттучIан дуркIуна Гъумучату ссалам-ссайгъатгу лавсун жунна гъансса Аьттихъал Муслимат. Лаккуясса хаварду-затгу бувсун, ганил ттухьхьун буллуна ца кIибавхIусса конверт. Урувгра — буттал цIаний бувкIсса чагъар бур. Нагу лавсун га жип­ливу бишав. Га чIумал ттула ппу Гъунив ухьувкун, таначIан гьан бан лавсун бувкIсса ххай. Муслиматгу тIайла дурккун, шавай зана ивкIукун, дакIнин багьну ялагу урувгра га чагъар щияту бурив ккаккан. Конверт тIитIав, ганий махъуннайсса адресгу дакъар, чагъаргу оьрус мазрай чивчусса бур. Ва щил чагъар бикIантIиссар тIий, на буклан ивкIра.
«… На дяъви байбивхьуния шиннай ттула арснал, Яшал бакIрачIан ци бувкIривав тIий, азурдану дура, — тIий бур ча­гъарданий, — цимилгу на вичIан чивчусса чагъардан жавабгу къадуркIунни. Лажинни, миннатри, ва чагъар вичIанма биярчан, чича ттучIан ттул арс чув уссарив, мунал бакIрачIан ци бувкIссарив…» чагъарданул лув так Варя тIисса цIа дур, ххишала я адрес, я фамилия дакъар. Ва затрая цIуххинмагу акъар, Муслимат дуна та чагъарданух къауругаврия пашмангу хьуну, уруглан ивкIра конвертрайсса печатьрах. Бесланнаяту бур. Ялагу буккав чагъар. Гикку бур «… на Консервный тIисса поселокрай медпунктрай зий дура, шиккура ялапаргу хъанай дура…» тIий.
Ттун, оьрчIнийра ккарксса макI кунна, дакIнин дагьуна нава, шанна шин хьусса чIивитIу, буттал карав увцуну най уна, нава буттаща зехлай хъирив аьтIисса щарсса. Гава кьини поездрай лавгра Бесланнайн. Ивунна тиккун хьхьуниву. ЦIухлан ивкIра архIал ливкминнахь поселок «Консервный» чув дуссар, тIий. Гайннал увкуна, на Бесланнайн ияннин ца ссятрал хьхьичI ликкан аьркинссияв поездрая, куну.
Зана ивкIун вокзалданийн ялугьлан ивкIра махъунмайсса поездрах. Ца ссятравун бивуна Москавлия Бакуйн нанисса поезд. Лавгра махъунай. Ттунма ккаккан бувсса кIанай ливкра. Ттущал поездрая кIия адиминагу ливккуна. Гайннахь цIухлан ивкIра поселок «Консервный» чув дуссар, тIий. Гайннал цив­ппагу тиккун най буру увкуна, амма медпунктрай зузисса Варя тIисса щарсса цаннаннагу кIулну дакъая. Гайннал ттун ккаккан бувна медпункт чув буссарив. Лавгун тиккун кьутIа тIун ивкIра нузкьунттуйн. ЧIу-чIитI бакъар. Яла тихачулий кисайлул пардаврттугу дирчусса чIавахьулу ккавккун, тиккун кьутIатIун ивкIра.
-Кто там? — кусса хъамитайпалул чIу бавуна къатлувату. Буслай инсан вих къахьунссар… ттун ниттил чIу бувчIуна. Чур­ххавун ца аьжаивсса кувку буллуну, ссихI дуккан къабюхълай ливчIунав.
-Кто там? — куну, ялагу лахъну цIувххуна тива.
-На вила арс, Яша, ура…» — учав.
-Ой, ой, ой, — тIутIисса чIу бавунни, ялагу: «где спички?» — тIий къак-къук тIий луглагисса чIугу. Спичкардугу къаляркъуну танил нуз тIиртIунни. ЛарчIун ттуцIун агьи тIий, аьтIун диркIунни. ОьрчIнийвагу тачIав иттату макь къадурксса ттущагу рухIан къархьуна. Яла лахъарду лампагу, нину гъалгъа тIун къабюхълай ссинкьа тIий дуну, чIавахьулттийсса ганз пюрундалул графиндалува тиккувасса стакандалувун щин руртIуну дулав. Щингу хIарчIун, макьгу лирхьуну, ниттил:
-Ина ккашилну ухьунссара, арс? — тIий, дирзун дарчуна.
-Акъара, акъара! — учав. Нара дукра та дуркуссарив, гагу ци чIунив лаласун бюхълайгу акъаяв.
-Ина вила ппу куна чурххал оьвхъусса ура, — куна ниттил, пишгу куну. Нагу цIухлан ивкIра ганил оьрмулия, багьу-бизулия. Ниттил бувсуна, на буттал цащала циван увцуссарив. Ганал цихьва Гъумукун нану тIий уну, инсантурал кIай вахIшисса зунттал халкьуннал инара дирчIантIиссара куну бивкIун ганихь, нигьа дуслай къанай дунутIий, буттал ганил каруннива нагу зевххуну: «Ва вила оьрчI ккаккан ччан бивкIукун, инава ххуллугу лявкъуну дучIантIиссара жучIан!» — куну, лавгун ия. Шинал мутталий ганих ялугьлайгу ивкIун, къадучIайхьувкун, дурцуну дия цамур щарсса.
Ниттил бувсуна цурдагу щар хьуну диркIшиву оьрус адиминан, ганацIа арсгу ушиву, ласма аьрай бат хьушиву, арс цIанакул летчиктурал училищалуву дуклай ушиву. Бувсуна цинмагу, арснангу ккавкцири. Бувсуна цила буттачIан чивчу­сса ча­гъардая кIай кIанахьхьун бириян къабитлай духьунссар лакку щарсса тIий, ва махъсса чагъарданул конвертрай цила цIа-бакI къачирчуссия, куну. Гара кьини на махъунай лавгссияв, чIал къавхьуну, нава Каспийскалий заводрал парткомрай зун икIайхту нину ттучIанна дурцу­ссия, уссугу учIайссия жучIан.
-Якьув, ина аьрайн дяъви байбишайхту лавгссияв?
-На дяъви байбишиннинма 1941 шинал, апрель зуруй увцунав армиялувун къуллугъ бан. Барз ва бачIиксса хIаллай жу буссияв Украиннай, Корес­тин тIисса шагьрулий, артиллериялул школданий дуклай. Цакуну июнь зурул 8-нний, дуккавугу дяличIан дурну, жу бачин бувнав паччахIлугърал дазул чулухунмай, ай, жува гъинтнил лагерьдайн наниссару, тIий. Бавчуру бахьтта, гьантлун чанна-чанну мукьцIалла километра ритлай. АцIния мукьва гьантлувун жу бацIан бувнав Луцка тIисса шагьрулия кIира километралул манзилданий, тичча паччахIлугърал дазучIан шанна километра дия. Гьунттихавай тикку жу чятирду, къушру бишлантIиссару тIий, ччаннай бацIан къахъанай, бувххун бухьувкун, жун та хьхьунусса бигьа лаган ихтияр дуллуна, амма жу паракьат хьуну 3-4 ссятравун, дяъвилул тревога баян бувну, бизан бувнав. Жул хьхьичIун увккуна угьарасса генерал, дивизиялул командир, цувагу хъинну гъавгъун, гъюжу увккун ия.
-Ттул арсрув, — увкуна танал, — дяъви байбивхьунни. Лавмартсса фашистнал Германия жула буттал аьрщарайн ххявххунни. Дуруччара жула ватан оьхIалсса душманная, ккаккан дувара жула чувшиву, жула кьянкьашиву!
Га цIана ссавнийх чIярусса самолетру лехлан диркIуна. Чарив къакIулну рях-ряхва дучригу ца-ца ттупацIун бав­хIусса чIявусса ттупру, ярагъру буллуна жу­хьхьун, жуйх шантту-шанттуршва патроннугу бавчIуна, бакъанан ттупангругу буллуна. ЧIалай бия дяъви байбишинтIишиву паччахIлугърал хъуниминнан кIулну бивкIшиву, мунияту дазучIан тайксса аьралгу бивчушиву. Амма жу ттупащал, яра­гъуннищал Луцк шагьру буруччин, тиккун най бунува, ссавния душмантурал самолетирттал лачIун дурну, та буний кьатI бунни аьралгу, дучригу, ттупругу, гьарзад щях дирхьуна, ттунма цивхьуссияв къакIула, чантI увкунав лазаретраву, дархIусса щавурдащал.
-Жулла авиация чанну диркIссар та чIумал тIий бурхха?
-Диялсса авиациягу дирчуну диркIссар паччахIлугърал дазучIан гъансса аэродромир­ттайн, амма ссав лухIи дур­сса душманнал самолетирттая бомбарду бичлай дазучIасса циняв жула аэродромру самолетирттащал, техникалущал ппив-ххив бувссар. Та чIумал жула танкрайн, «танкетка» учайссия, ца граната рутарчан дацIайсса дия. Немецнал танк­рурив царай аждагьартту дия, я гранатардах, я ттупах дацIан дан къашайсса. Амма жула аьралуннал кьянкьашивручIан, къучагъшивручIан немецнал­сса къадучIайва, тай хьхьарасса бия. Та чIумал жула аьралуннаву цIакьсса низамгу дуссия. Ва цIанакулсса низамращал, яни низам дакъашиврущал, ххувшаву ласун къашайссар. Та чIумалсса низамралгури ххувшаву ларсъсса. Нагу оьрчIнияцIава буттал гьарца ххуллу-ххуттаву низам дуну аьдат увну ияв, мунияту армиялувугу ттун низам дуруччин бигьану бия. Ттула гьалмахтал ттуярва хьхьарасса бия учин къахьунссар, гьаксса цинявппагу къучагъсса бия, амма ххуллулссаннал аьр­ххи ца бунугу, кьисмат личIи-личIийссар, учайхха:
-Винна цалчинмур «Орден славы» ссахлуну дуллуссарив, дакIний бурив, ганиннингу дуссияв наг­радартту?
-Медаль «За отвагу» дуссия 1941 шинал ахирданий дуллусса. На най уна увтунав разведчиктурал кьюкьлувун. Душман, усса кIанугу, гайннал гужгу кIул баву бия жул бурж. Жул 18 разведчик усса кьюкьа дуссия, ванил командирнугу на ивтунав. Жу чIявусса «мазругу» бувгьуссия. Маз му-немецнал саллатI ягу хIаписар, жуламиннан ци-бунугу цIуххин, кIул бан аьркинсса. Ца хьхьуну Украиннаву жула аьралуннан ца неххайх ламу бишин багьлай буну, хьхьувай кьутI-шутI тIун бикIайхту, тия душманнал цIу дихьлай, ламу бишин къабюхълай буну, жу 8 разведчик, лавгру тийн, душманначIан кьюлтIну. Тий жун лявкъуна вацIлуву душманнал танкардал дянив бавкьусса, ясир бувсса жула 200 саллатI ва хIаписартал. Жу таваккул бутарду тай ххассал бан. Ца-ца душманнал танк ччуччин бакIрайн лавсун, тайннангу хархавар бакъана дичлан бивкIру танкардайн гранатарду. Танкистал тIанкIа тIий танкардава, жула чIявусса аьрал цала ялун ххявхсса ххай, кару гьаз дуллан бивкIуна. Жу цал тайннаща ярагъру зевххуну, ясир барду. Хъанахъимур бувчIусса жуламигу гацIана тайннайн ххявххуна. Жу ва даву дуллай буна, тия- чулийсса жуламинналгу ламу бивхьуну, тай шийн лавхъуна. Жул полкрал командир Тарасов махIаттал хьуна жу мяйя разведчик душмантурал танкистурал кьюкьагу хьхьичI даркьуну, кIиттуршунния ливчусса жула аьралгу ххассал бувну, бувкIукун. Га чIумал дуллуссия ттун цалчинмур «Орден славы», кказитирттайгу чивчуна…
-Вил разведчиктал циняв сагъну ливчIунав?
-ЛивчIуна, чан-кьансса щавурду хIисав дакъа.
-Жула Дагъусттанная цучIав акъассияв вищал?
-Ттул кьюкьлуву бакъая. Амма ца укун махIатталсса ишгу хьуссия. Цал ттучIан бувкIуна шанмурцIу чагъар ттула гъанчув Султанов ЖахIпардуяту. ТаначIан ттул адрес дуркIун дия Гъумучату. ЦIухлан ивкIра Султан усса частьрал номер чув бу­ссар тIий ттула хъуниминнахь. Иширах бургарчан, жуяту гай шанна километралул манзилданий бивкIун бия. Султаннунгу цува таксса ттучIан гъанну усса къакIулну, чагъар чивчуну бия. На хъуниминная рухсатгу лавсун, лавгра СултаннучIан. На увкIукун та хъинну махIатталгу хьуна, ххаригу хьуна. Яла таналгу цала командирная рухсат лавсун, архIал жул частьравун бувкIун, хьхьу цачIу руртссия. Та чIумал на дахьва госпитальдания увкIун уссияв. Таниннингу цимилгу кIусса щавурду дирну госпиталлайн агьссара. Султангу, нагу аьрая зана хьуну мукьах уссурвал кунма хIала-гьурттуну буссияв.
-Якьув, ина кIийла кка­ккан увну ивкIун ура виричунал цIа дулун. Цалчин ссахлуну ккаккан увнав?
-1945 шинал, январь зуруй жу буссияв Восточный Пру­ссиянаву, Норденбург тIисса шагьру ласун жуйн тапшур бувну бия. Цал жу, кьуния ххюягу разведчик, лавгру немецнал аьралуннал махъун, кьукьарду тайнначIан нанисса цинярда связьрал ххаллу, пIякь учин барду тиккувасса Мазуриннер-каналданийхсса ламу. Ряхва автомашина бувцIусса, ливхъун нанисса душмантал чIарав гъан хьун бивтун, дичлай гранатарду ряхвагу машина кьатI барду, кIира душманнал танкгу ччуччарду, ряха танкистгу ясир арду, цуяца жуятува къаагьнува. Мукун ттул развед кьюкьлул жула полкран Норденбург шагьрулийнсса ххуллу тIивтIуссар. Та чIумал командованиялул бувсуна ттухь, виричувшиврул цIа дулун Москавлив баян бувшиву. КIилчингу ккаккан увссияв март зуруй. Пиллау тIисса портрачIа жуйн, арула разведчикнайн тапшур бувна портрайсса душманнал аьралуннал гуж кIул бан. Жу хъинну мугъаятну тайннал штабрайн бивну, гай къатлуву канай-хIачIлай буна, цакуну ялун ххявххун, къаралгу кьатI бувну, штабраву бумигу кув ливтIуну, кув ясир барду. Тиннайсса хIаятраву мукьттуршунная ливчусса немецнал аьрал бия, тикку хъунмасса аьлагъужагу бия. Жу арулагу та хIаятрал чIирттайн лавхъун лагмава тайннайн битлан бивкIру, кьатI хьуми хIисав бакъа, 320 ясир хьхьичI бавкьуну бувцуну бувкIру. Ва ххуллух на кIилчингу ккаккан увнав виричунал цIа дулун. Апрель зуруй маршал А.М. Василевскийл телеграмма дуркIукун, ттун ва кIилчинмур къучагъшиврухлу дуллусса наг­рада ххай уссияв. Яла документирттах урувгукун, цалчин представить увсса чIумалсса ляркъуна. КIилчинмунин жаваб къадуркIуна.
-Вин утти, махъгу, дуллуну дурхха орден «Октябрьской революции?»
-На Каспийскалий партиялул даврий зузисса чIумал, ттуйн Донбассрая оьвтIун бивкIуна аьра­ли дустал, цачIан ачу зун, тIий. Ттун кабинетраву щяивкIсса даву къаххирассия, мудан кару луглан дикIайва дуллансса даврих. Яла кьариртун та давугу лавгссияв Донбассрайн. Зун ивкIра шахтарду байсса бригадалул бригадирну, ххюва шахта бувссия жу. Цал ттун «За восстановление шахт Донбасса» тIисса медаль дуллуна. Ялагу кIива хъунисса шахтарду бувсса чIумал, орден дуллуна. Тийхва кулпатгу бувссия. Татьяна ттул оьрмулул дусгу, ххуйсса кулпатгу хьунни.
-Дагъусттаннайн та кIу­ра бавссияв?
-1975 шинал, арс ва душ бугьара хъанан бивкIукун, ттун вайннал ташурду жуламиннащал бувну ччай бия, мунияту зана бивкIссияв шихун, навагу «Дагэлектромаш» заводрай зун ивкIссияв.
-Туну хьурив оьрчIал ташурду винма ччикунсса.
-Хьунни. Душгу жула гъанчувнан буллуссар, арснангу жула тухумрая бувцуссар.
-Ина СССР лияврия къарязийну урахха?
-ЦукунчIав. ЦIунилгу СССР цачIун дан аьркинссар, жула империя, жула держава зана дуван аьркинссар. Му чIумаллу жува ччаннай бацIантIисса. Га Сталиннул бачин бувсса ххуллийх най бивкIссания жува, цIанакул жула улча дунияллий яла гужмур бикIантIиссия..
-ЦIуллу аннав, Якьув, ина вила гъанчувнан куна, щала Лакрал миллатрангу бусравссара, вияту жун цинявннангу пахру буссар. Оьрму лахъи баннав вил, амин!
-Барчаллагь!
Миясат Щурпаева