Аьрасатнавасса чани

Махъсса шиннардийсса тарихрал литературалуву чIявусса аьлимтурал кIицI лавгун бур Дагъусттан Хъуннасса Октябрь революция хьуннин хъинну дуккавриву махъун багьсса, сайки ттуршвагу процент халкьуннал буккин-чичин къакIулсса, багьу-бизулул махъун багьсса, цIансса халкьри бивкIсса, куну.

На нава муницIун къарязира. Цанчирча жул чIирисса шяравугума ххюва мизит бивкIун бур. Ттул пикрилий, миву зий бивкIсса имамтал, маллатал, мудунтал буккин-чичин къакIулсса бакъахьунссия. Шяравусса хъун мизитраву тIурча ВицIхъиял махIлалиясса щархъавасса, ЦIахъар-Ахъушатусса, Гъуниннал щархъавасса оьрчIру дуклакисса хъунмасса мадраса бивкIун бур. Миву зий бивкIсса муаьллимтал, мюталинтал буккин-чичин къакIулсса бакъахьунссия. КIай мукъурттийн вих хьурча, щалва Гъанмур Восток, Дянивмур Восток, Африканал ухссавнил чулгу буккин-чичин къакIулсса бивкIун бур. Му бур жуйва жува бихьлахьисса бухьттан. На сивсуну учинна, Да­гъусттаннал халкь, хъунмурчIин, аьраб чичрулул, миллатирттал багьу-бизулул хъинну лавайсса бивкIссар, чIявусса аьлимтал бивкIссар, куну. Щала баргъ буккавал чулий машгьурссия Гъумучиял шайх Жамалуттин, МухIаммад Ярагъский, Ахъушиял Аьли-ХIажи, Замир Аьли (Аьли Къаяев). Мукунма жул шяравассагу буссия аьраб элму дурккусса аьлимтал: Аьрчча Дибир (Аьркуев МухIаммад), Жарай Муса (Мусаев Муса), Вали-хIажи, Ванати-хIажи, ХIабибуллагь-хIажи, Кьунчал-хIажи, ХIусайн-хIажи ва цаймигу. Вай бивкIссар циняв лакрал щархъан машгьурсса лакрал, яруссаннал ва даргиял щархъаву мадрасарду бачин бувну бивкIсса аьлимтал. Мунийн бувну, ттун учин ччай бур «аьлимтурахь» мабихьларду жуйва жува бухьттан, куну.
Мяйжанссар, Дагъусттаннал халкь щалагу дунияллул багьу-бизулувух, дунияллул элмулувух хIала буххаврин гьартасса ххуллу тIивтIуссар Аьрасатнащал цачIун шаврил. Мунияр махъ жучIанна дуркIссар Аьрасатнал ва баргълагавал халкьуннал культура, багьу-бизу, латиннал алфавит кириллица, тIитIлан бивкIссар дуниявийсса элмурду лахьлахьисса гимназиярду, лицейрду, училищарду. Аьрасатнал хIукуматрал оьруснал просветительтурал. Ттигу жучIава бусаларду бур Пироговлуя, Услардуя, Дагъус­ттаннайн ссылка бувну гьан бувну бивкIсса декабристурая.
Октябрьский революциялиягу, Дагъусттаннал халкьуннал вахIшишивриясса бусавурттаягу нигьакъабувсун, шиккун букIлан бивкIссар Аьра­сатнавасса учительтал. Ттуща бювхъунни бугьарасса инсантурахь цIуххавуртту дурну, жула шяраву зий бивкIсса, Аьрасатнава бувкIсса учительтурая кIул бувну, миннаяту бусласисса «Аьрасатнавасса чани» тIисса стенд школалий сакин бан.
ЛичIи-личIисса шиннардий ЧIарттал школалий зий бивкIун бур Аьрасатнава бувкIсса учительтал: Василий Николаевич Ануряшев (1936-1938 ш.ш.) ва Сергей Алексеевич Сергеев (1938-1941 ш.ш.) – Воронежраясса; Маргарита Дмитриевна Струметова (1949-1953 ш.ш.) ва Надежда Дмитриевна Михайлова (1949-1953 ш.ш.) — Москавлиясса. Надежда Александровна Струметова (1950-1956 ш.ш.) — Ростов-Великий шагьрулиясса; Антонина Петровна Воронина-Владимирова (1954-1956 ш.ш.) ва Антонина Арсеньева Медяникова (1954-1961 ш.ш.) – Рос­товраясса.
108 шин оьрмулул хьусса «шяраваллил бава» ХIамзаева ХIабибат буслай бур:
— Ттун дакIний ур жула шяравун хьхьичIа-хьхьичI зун увкIсса учитель Василий, бу­ттан цIа дакIний къалирчIунни. Му ялапар хъанай икIайссия МахIаммадов НабихъачIа. Шяраву школа бакъассия, мизитрал къатраву буккин-чичин лахьхьин буллай уссия га. На бияв щар хьусса хъамитайпа. Ттунгу, на кунмасса цайминнангу, га алфавитрай буккин лахьхьин буллай икIайва хьхьувай ликпунктраву. Га цувагу ия чур­ххал оьвхъусса, лахъ-лахъсса. Шяравун хьхьичIва-хьхьичI волейболданул ттуп лавсун увкIун, оьрчIан ттуплий буккан лахьхьин буллангу икIайва. КкурчIай арамтуннахь оьруснал миллатрал багьу-бизулия буслай икIайва, ххуйну гитарагу бищайва. ЧIявуну ккалан икIайва Пушкиннул ва Лермонтовлул шеърирдугу. Шяраву школалул къатри дуллалисса чIумал, хIала увххун усттартуращал, тIаннул ва чарил давурттугу дуллан икIайва. Шярава га лавгуна 1937 шинал. Ганащал хIалашиву дусса инсантурал бусласимунийн бувну, шярава лавгун махъ га хушрай лавгун ур ЯтIул аьралуннаву къуллугъ буллан, гьуртту хьуну ур Японнащалсса дяъвилуву. Дяъви байбишин хьхьичIсса шиннардий ганащал чагъардайнусса дахIаву дуссия шяраваллил Советрал секретарь Аьлиев Каримлул ва комсомол организациялул секретарь МахIаммадов Кьутбуттиннул. КIиягу Буттал КIанттул цIанийсса Хъун дяъвилуву ливтIуссар.
ХIажиева Гьидаятлул бувсунни Сергей Алексеевич Сергеевлуя:
— Сергей Алексеевич шяравун увкIуна 1938 шинал. Ганан цIуну дурсса школалул къат­раву зун нясив хьуна. На тани дуклай буссияв 5-мур классраву. Жул классраву буссия 25 оьрчI ва душ. Классраву зимизрал хъаттирдал чIу баянсса пахъдагьру шайва ганал Пушкиннул назмурду «Зимняя дорога», «В Сибирь» ккалаккийни. Га ия дакI ххуйсса маслихIатчигу. Ганал жуву татан дуруна ватандалухсса ва тIабиаьтрахсса ччаву. Буттал КIанттул цIанийсса Хъун дяъви байбивхьукун хушрай лавгуна аьрайн. Фронтрая ганая цала гьалмахтурайн школалийн бувкIуна 2-3 чагъар, махъва-махъсса чагъар бия Ростов шагьрулия. Гания махъсса Сергейл кьадар кIул бан къабювхъуна. Бюхъай га ивкIуну икIан дяъвилуву.
Школалул архивраву ттун ляркъуна ганаясса чичру: Сергей увну ур Воронеж шагьрулий зузалал кулпатраву. 1926-1930 шиннардий къуллугъ буллай ивкIун ур ЯтIул Армиялуву. Гьуртту хьуну ур Дянивмур Азиянавусса басмачтуращалсса талатавриву. 1930-1934-ку шиннардий дуклай ивкIун ур Воронежрай учительтал хIадур байсса институтраву, зий ивкIун ур Ставрополлал крайрай. 1938-ку шинал увкIун ур Дагъусттаннайн, ЧIарттал шяравун.
Маргарита Дмитриевна ва Надежда Александровна ттун ттунмагу кIулссия. 1949 шинал на дуклай уссияв 5-мур класс­раву. Дяъвилул шиннардий оьрус дарсру дихьлахьисса учительталгу аьрайн лавгун, байбихьулул классру жу оьрус маз къухънану лавхьхьуну къуртал барду. 5-7 классирттаву жухь дарсру дихьлай буссия Маргарита Дмитриевна. Ванил къуртал бувну бия Москавливсса педучилище. Ва бия чурххал бювхъусса, тIиртIусса сипатращалсса, цила дарс дихьлахьисса оьрчIру ххирасса, мудан пиш-пиш тIийнмасса, даврих гъира бусса инсан. Шяравун бувкIун дачIи шин хьуннин кIиннинмагу марцIну лакку мазрай гъалгъа тIун лавхьхьуна. Ттун дакIний бур ми, шяраваллил клубраву бихьлахьисса пьесардаву хъаннил агьамми роллу дугьлагьисса чIунну. Миннал жунгу лахьхьин бувна, ссихьригу дурну, ссихьрал пьесарду бихьлан. Жу бивхьуссия А. С. Пушкиннул магьлуятусса ссихьрал пьеса «Мусил чавахъ», Крыловлул баснярду — «БарцI ва чIи», «Ккаччал къушлийсса барцI». Ганин жу хъинну ххираяв, жунгу га ххира хьуна, ганил жун учительнал давугу ххира дурна. Га жущал Буйнакскалийн бувкIуна, жу педучилищалувун дуклан бакьин…
Маргарита Дмитриевна бувну бия Москавлий 1931-ку шинал. Москавуллал 13-мур педучилище къуртал бувну махъ, Дагъусттаннайн гьан бара тIисса цила тавакъюрайн бувну, Маргарита Дмитриевна багьуна ЧIарттал шяравун. 1955-ку шинал ва лавгуна Дагъусттанная. Муния мукьах МГУ-рал филологиялул факультетгу къуртал бувну, зий бивкIун бур Москавуллал 138-мур школалий, лайкь хьуну бур «Отличник народного образования РСФСР» тIисса цIанин. ЦIана ялапар хъанай бур Москавлий чIивима арснащал, мунал оьрчIру хъуни буллай. 1980, 1988, 2007-ку шиннардий на хьунаавкьура мунищал. Хъамадиртун дакъая танин цичIава дуклай бивкIсса оьрчIал цIарду, гайннал хасиятру. Гьарцанная цIухлай бия, дакIнийна бия ЧIарттал жяматгу, лакку мазгу хъамабивтун бакъая. ИвкIуну ия ччянива ганил лас Анатолий.
Надежда Александровна зий буссия байбихьулул классирттаву, оьрус мазрал дарсру дихьлай. Ганилгу кьинирду оьрчIащал зий гьан дайва. Ганин ххирая оьруснал халкьуннал балайрду, лавхьхьуна лакралми балайрдугу. Гъирарай цила гьунарду оьрчIан булайва. Вагу бувну бия Москавлий 1930-ку шинал. Педучилище къуртал бувну махъ багьну бия ЧIарав. Москавлийнмай зана хьувкун, Надежда Александровнал къуртал бувну бур МГУ-лул педагогикалул ва психологиялул факультет. 1960-ку шиная шинмай зий бивкIун бур цила къуртал бувсса педучилищалуву педагогикалул дарсру дихьлай. ХIаписарнан щар хьуну, мунащал лавгун бур Владивостокрайн. ЦIана ласгу, цуппагу пенсиялий бур.
Антонина Петровна ЧIарав зун бувкIуна 1956-шинал Владимир шагьрулия. Вагу бия хъинну даву ххирасса, аьчухсса инсан. Маргарита Дмитриевнан кунма, ванингу ччяни лавхьхьуна лакку маз. Гьуртту шайва шяраваллил художествалул самодеятельностьравух. Мукьра шин жул шяравугу дурну, Антонина Петровна махъунмай, цила ватандалийн лавгун, МГУ-раву тарихрал факультетгу къуртал бувну, ласнащал лавгун бур Липецк шагьрулийн. Кандидатнал диссертациягу дурурччуну, зий бивкIун бур Калин (Тверь) шагьрулийсса Н. К. Крупскаял цIанийсса пединститутраву.
1957-ку шинал Антонина Пет­ровнал кIану бувгьуну бур цамур Антонинал. Антонина Арсеньевна бувну бур Ярославский областьрайсса Лесная тIисса шяраву. Къуртал бувну бур педучилище. Ттун ххан бикIай оьруснал шаэр Некрасовлул поэма ванил чивчусса кунма: «Есть женщины в русских селеньях со спокойной важностью лица, красивой силой в движениях, с походкой, со взглядом царицы. Коня на скаку остановит, в горящую избу войдет». Шяраваллил оьрму кIулсса Антонина хъинну ххира хьуна ЧIарттал жяматран. Ттун дакIний бур ЧIарттал шяраву хьусса укунсса ишгу…
Каникуллал гьантрай ца оьрчI мурхьирая агьну, урчIамур ччан гъавгъун бия. Антонина Арсеньевнал ганал ччангу бувтун, цалчин бан аьркинсса кумаггу бувну, гьаз увну, кумаг­ран оьрчIругу бувцуну, иян увна участковый больницалийн. ЧIарттал мунийн «жул Таня» учайва.
Оьрус учительницахъул дакIнин багьтари, гьар мудан бакIраву щурун бикIай Аьхьхьа­хъиял райондалиясса танкист МухIаммад-Загьидлул махъру: «Жу уссурваллу ца билаятрал. Буттал кIанттул аьскарду, ганил арсругу! Аьрасатри жул Ватан. Нагу аьрасатлувра!» тIисса.
Мухтар МахIаммадов
ХIадур бувссар
Зулайхат Тахакьаевал