Цал ттигу лакку мазраятугу, лакраятугу

Untitled-1Махъсса шиннардий жула «Илчилий» рирщунни мадарасса макьалартту лакку мазран хас дурсса, лакку маз бухлаган къабитансса, лакку маз бакъахьурча къабикIан най бушиврия лакгу.
Мазурдилгу, миллатиртталгу масъалартту Дагъусттаннал хъунаманал бивчунни хIукуматрал дуллалисса давурттавух, аьмну цинявннан бувчIин бунни Дагъусттаннал культура дуруччаврил ва гихуннай хъиннура ххуй даврил бурж бушиву гьарца миллатрай.
Дагъусттаннай лакрал миллат цайминнуяр хьхьичIун буккарча бакъа, махъун багьайсса бакъар. Ттунгу пикри хьунни дакIниймур чичин, бусан кказитрайхчIин жула лакрахь, лакку маз ябансса, лакрал миллат цалла-цалла шяраву кIанттул шаврия.

ХьхьичIва, на дуклакисса чIумал, итабакьайссия «Ни­ттил маз» тIисса лу, яла бувккунни «Лакку маз» тIисса, махъва-махъгу бувккунни «Родной язык» тIисса, школьниктурансса луттирду. ХIисав ласурча, «Лакку маз» увкусса лу (учебник) итабакьаву тIайлар. «Ниттил маз» — му бур кулпатраву, шяраву ишла буллалисса маз, «лакку маз» цинявннан аьмсса, лак кувннащал кув гъалгъа тIутIисса маз. «Илчилулгу», цайми лакку мазрайсса журналлалгу бурж хъанай бур хIакьину зузисса, ишла буллалисса лакку мазрай чичин чичлачимур.
ШавкIрав «Илчилул» хъунмур редактор Качар ХIусайнаевал дакIнийхтуну буллалисса гъалгъа­луву ттун бувчIунни, цуксса цуппа азурдану буссарив лакку маз ябаврил цIаний цила зузалтращал архIал. Мяйжаннугу, чIивисса харжругу ласлай бунува, «Илчилул» зузалт цащава шаймур буллай бур кказитрал авур гьаз дан, кказитраяту дан лакрал миллатрал лажин, лак цачIун бансса, лакку маз ябансса кюру, гьану. Амма ца-ца чIумал кказитрай чивчумуниву хьунабакьлай бур, цанма лакку маз кIулшиву ккаккан бан, цаппараннал тива-шива ххилтIу бувну, хьхьичIазаманнай ишла буллай бивкIсса лакку мазрал махъру, хIакьинусса кьини ишла къабуллалисса. Масалдаран, чIурчIав дунни (бувсунни, увкунни) шартIру (давурттив), хIасул (хIадур), инкар хьунни (махъунай хьунни), аькьил­сса (гьунар, пагьму бусса), лахIзарду (хаварду, давурттив), ургъил (ургаву, ягу ацIаву) ва мукунма цаймигу. Муданма чичлай бур «хIайран унни, бунна» чичин багьлагьисса чIумал «махIаттал унна, бунна, мяш хьунна». ХIайран шаву — му дакIнил кьамул къабавур, къаччан бикIавур.
Большевиктурал (коммунистурал) хIукумат хьуну, социализм дуллан байбивхьусса чIумал, да­гъусттаннал мазурдивух, лакку мазравухгу хIала бувххунни чIявусса цайми мазурдивасса махъру: колхоз, правление, бухгалтер, учетчик, председатель, доярка, сельсовет, школа, учитель, директор, избач, библиотека, клуб, мукунма цаймигу, цивппагу хIакьину лакку мазраву ишла буллалисса.
На ххал дував телевизорданувух лакку мазрайсса «Аьрщи ва агьлу» передача, жула лакрал ЦIусса шин хьунадакьлакьисса. Хъунмасса пахругу багьунни, ххаришивугу хьунни. Бур кусса жула лак, хьхьичIва кунма, бикъаллай, цачIун бавтIун, хьунадакьлай бия ЦIушин. Оьрму лахъи баннав цал, Аллагьнал ябаннав! Амма, мунийн «передача для лакцев» чин бучIия. Циванни учирча, щала передача лакку мазрай дакъая. Хъинну чIюлуну ларххун бия янна, тяхъану бия, жура-журасса макьаннай, нажагь лакку макьаннаха лархьхьусса, балайрду тIий бия, къавтIий бия. Лакку къавтIавурттай, къиссулий, чаргулий; макьан дуцлацисса, къавтIун излазисса цучIав акъая. МарцIсса, хIакьину ишла буллалисса лакку мазрай махъ лавхъунни ца Качар ХIусайнаевал. Лакку маз къакIулнахьхьун, кIулмур ишла бан къашайнахьхьун махъгу булун къабучIия. ЧIявусса пагьмулул заллухъруннаща халкьуннал хьхьичIун бувккун махъ лахъан къашайссар дахьва кIулсса лакку мазрай, ламус хъанай, гьалак уклай. Миккува кказитрал редакторнал бувсуна, цIубутIуй «Илчи» чивчуну бивкIшиву арулазара инсаннал, гьашину – шаназара инсаннал. Ва даражалийн жува цукун багьссару, хъирив лаян аьркиннихха.
Нигьа къабувсун, жула кказитрай чичлачимур чичин аьркинни ишла бувну жула мазравух хIала бувхсса оьрус махъру, яла-яла хIукуматрал кьамул буллалисса хIукмурду, культуралийн багьлагьисса масъалартту. Цайми хIукуматирттал цIарду чичин аьркинни, тIайланна, масалдаран, Англия, Франция, Германия. Мукунма чичин аьркинни хIакьинусса жула дагъусттаннал районнал, шагьрурдал, шяраваллал цIарду. Диндалия чичлачини ишла бан аьркинни махъру: христиантал, бусурман, жугьутI, буддистал, католиктал.
«Илчи» чанну чичаврил багьана редакциялул зузалтгу чялиш къабуккавриву бусса ххай ура. Шанна жулла райондалий миксса чIярусса шяраваллу дакъар. Гъинттул чIумал шагьрурдая шяраваллавун бигьалаган халкь бувкIсса чIумал, корреспондентътал ва редакциялул цаймигу зузалт гьарца шяравун бивну, хьунабакьин аьркинни ккурчIав ягу клубраву, чIарав администрациялул хъунамагу щяивтун, ва цIуххин лакрахь, циванни жула лакку кказитрах аякьа дакъасса, къачичлачисса? ХIакьину Лаккуй пенсия къаласайсса кулпат бушиву къакIулли. Кказитрал ца шинайсса багьа бур кIира хIанттил шушлул багьа. ХIанмур хIачIан махъун багьлай бакъару, кказитмур къачичлай буру. Гьарца батIаву дурсса чIумал цIуххин аьркинни жяматрахь, цукунсса мукъурттий, ссаяту чичлан аьркинссарив кказитрай, ци ахIвал буссарив шяраву ялапар хъанахъиминнал, ци кумаг бан бюхъайссарив администрациялуща. Администрациялул бакIчитал буслай бикIай кказитрай ва дарду, тамур дарду тIий. Дурхьунссар давурттив ласласисса харжвагу хIалал бансса. Шяраваллаву бумуния кьюлтI къабувну бищун аьркинни «Илчилий», цачIун бувну гьарца райондалияту бавтIмур. Акъану жула кказит хIурматрал, ккаккиялул («Доска Почета») кказитрайн бувккун бур. Нажагьсса макьала къадикIай диял дакъашиву кIицI лаглагисса. Редакциялул зузалтрахь закондалийн бувну («Закон СМИ») хъинну хъуннасса ихтиярду дуссар ччима зузалахь, ччимур цIуххин, хъирив лаян. Ца масъала цамургу. Лаккуй даву дакъар тIий бур. ЦIанакул хъуругу, лухччивгу итадаркьуну дур. Цала ужагърай ятту-гъаттара ччиссаксса ябансса ихтиярду дуллуну дур, хIукуматрал чулуха кумаг буллай бур. Хъинну ххарину, хъунмасса пахрулущал кказитирттайгу буккару, телевизорданухгу вичIи дишару жула районнал хьхьичIунсса кIанттурду бувгьушиврия. Амма шяраваллавусса, районнайсса кьянатшиву кIиккура дур. Хамис кьини Гъумук базаллуву дуки-хIачIия дахлай бур «тиха-шиха» бувкIминнал, ца дикIгу, къалпсса нагьгу, нисгу личIаннин.
Цал уттигу учин ччай ура, циняв лакку мазрай итабакьлакьисса кказитругу, журналлугу, жувагу хIала бувххун, кувннан кув кумаг бувну, сукку тIурчан, лакку мазралгу, лакралгу масала хьхьичIунмай къахьурчагу ва цIанакулсса даражалийвагу личIанхьуви, махъунмай къавхьуну. Жула лакку мазрал дарс дихьлахьисса, учительтал хIадур буллалисса зузалтралгу, университетраву зузисса, школардайсса учительтуралгу цаламур пикри чичаву ччива «Илчилий» ва на гьаз бувсса масъалалул хIакъираву. Бюхъай на къатIайлану чичлайгу икIан, ттун щала лакку мазралгу, лакралгу ахIвал-хIал къакIулсса бикIан.
Нагу Сулайманов КьурванмахIаммад
Рамазаннул арс, ш. ШавкIул