ХIасан КIуруховлул поэзиялул философия

pop_32ХIасан КIуруховлул итабавкьуну бур «Банавшасса бидаврду», «Ссурулккуртта», «ЦIаннал ва чаннал дазуй», «ЧIурду ва лишанну» тIисса назмурдал сборникру. Ми чIявурив ягу чаннив? Ттул пикрилий, къачанни. Шаэрнал кьимат чIявусса жужру итабавкьусса сияхIрайн бувну бишлан къабучIиссар.
ХIасан КIуруховлул цала шаэрнал ххуллул байбихьулийва кка­ккан унни ачин кьасттирай ушиву (агу-авчуна яла) так цала бувтсса литературалул жегъир ххуллийх. Му ххуллугу дайшишрурду чIярусса хьунни, амма ХIасаннул чIалачIи бунни цува ушиву тIайламунихлусса талатала, авторитетирттайнгу икрамру къабуллалисса.

Дагъусттаннал литературалувун ХIасан КIурухов ларсун увкIунни сивсусса цIушиву ва куртIшиву.
ХIасаннул поэзиялуву архIал най дур авадансса назмурду сакин даврил техника ва куртIсса мурад, личIи-личIисса жанрардал система алвагьсса художественный формалущал, классикалул чулухунмайсса хIурмат цала литературалувусса луглагаврищал.
ЧIалачIи бунни Буттал кIанттух урган аьркиншиву, савлугъ дуллай бакъача, оьмур ва хъинмур чIалай.
Муниятур оьруснал машгьурсса философ П.Я. Чаадаевлул махъру ХIасан КIуруховлул поэзиялухун хъинну бавкьусса: «На къалахьхьав ттула Буттал кIану ххира буллан яругу бавхIуну ва кьацI бавщуну, бакIгу хьхьичIун дуртун».
Буттал кIану ХIасан КIуруховлун чIалай бур ляличIину: ца чулухату, шаэр хIайран хьуну ур зунттал ххуйшиврий ва лахъишиврий, гамур чулухату – Буттал кIану чIалай бур шаэрнан ттуруллаву, кьянатшивруву. Буттал кIанттай «хIатталлив чIярур, инсан яхъанахъисса шяраваллаяр».
Абадлий лухIи лархсса нину, —
Вана вай кIанттурдал
тIайласса лишан.
Мукунма «Бардануву» тIисса назмулуву чIалай дур шаэрнал аьзав, дакI цIуцIаву – мунияту ттярз­сса мукъурттийн къаччан бикIлан жунма къабучIир. Гьарзат ххаллилну дур тIутIимарив мяйжансса шаэр?!
Буттал кIанттун хас бувсса лак­рал поэзиялуву ХIасан КIуру­ховлул ва Руслан Башаевлул ппив-ххив дуллай бур къалпсса философия, экзотикалул штампру. Му литературалуву ласласисса хъунмасса шар хьхьичIунмай, куртIсса реализмалучIан хъап тIутIавур.
Ччясса лирикалуву ляличIисса кIану бугьлай бур «БурцIил чIу» тIисса назмулул. Ттун кIицI бан ччива миккугу шаэр буккултрал хьхьичI бихьлай ушиву тархъаншиврул ва мютIи шаврил, инсан махь шаврил масъала. Му жула заманнай хьхьичI бацIлацIисса агьамсса масъала бур.
Шаэр муданагу къаршину уссар цала лажин, оьрмулул хатI, цала пик­ри бакъасса инсантурайн («Хор»). Шаэрнал лирикийсса герой яхъанан ччай ур яргну, амма лагма-ялттусса бизарсса дунияллий ци зунссарив къакIулну, банд лавгун ливчIун ур, дуниял гьанай дур ва ца гьанттагу гамуниха лавхьхьусса бур:
Гьунттийгу дучIанссар кьини
Мукунна бизарсса
ва пашмансса.
Амма оьрмулухсса ччаву ххи хъанай, шаэр бюхттул дуллай ур гьарца дунияллийн ляркъусса сагъсса рухIру.
Румуллал философ Сенекал увкуссар: «Дакъассар мунияр кьювкьусса зат, агар инсан най ухьурчан, хIайвандалуха лавхьхьуну, газулул хъирив».
Газулул хъирив ХIасан КIурухов такIуй най къаивкI­ссар.
ХIасан КIурухов ур личIлулсса психолог, шаэр-философ, ванал наз­мурду дуклайни, чIалай бур шаэр усттарну аьч буллай ушиву цала ва чил дакIнийсса куртIсса пикрирду ва асарду.
Ванал поэзиялийн на чивияв гьалаксса, дакIнил ва бакIрал пик­рирду паракьат бакъасса, дунияллий думунил кьюлтIшиву ашкара дан хъита тIисса метафорика ва лишанну гьарзасса философийсса поэзия куну. Ласунну «Двойник» тIисса дурчIин бигьа дакъасса наз­му. Ва назмулуву (жагьилний чирчусса цурдагу) чIалачIи дурну дур инсаннал дакIнил асардал щаращул бакI душиву хьхьичIаразаманнайсса инсаннал дакIниву, инсаннан ччан бикIайшиву дазу-зума дакъасса тархъаншиврийнсса хъит, амма ушиву инсаннал дакIниву цамагу инсан мунийн къаршисса. Му талатаву абадлийссар. Ва назмулуву аьч дурну дур инсаннал психика бувчIин захIматсса ссигъа бушиву, цалчинмур ша лавсун кIилчинмур чув бишинссарив цанма кIулну къабикIайшиву.
Буттал кIанттул образ ХIасан КIуруховлул лирикалуву хъинну пашманни, мукунсса ургавугу шаэрнал цалла творчествалул ца аьжаившивур. Ми цинявгу пашмансса пикрирду цачIун хьуну бусса хханссар «Бяхълай бур Буттал улча» тIисса назмулуву. Му на хIисав бувара лирикийсса шедеврну. Шаэрнал Буттал кIанттухсса ччаву хъинну аьсивсса, дардирдал къявхъа тIисса дур, ттуруллал ва сив-сив тIисса гъаралуннил дакIнивун къумасса асарду бутлай бур:
Гьарай, вил пашманшиву,
Кьянатсса Буттал аьрщий,
Цумур ххуллул дуланттух
Бяйкьуривав вил арши?

Мудан, вих ябивтукун,
Иттав аьтIаву кьючай,
Хъин къашай азар кунма,
Жун нясив бувсса улчай!
Буттал кIанттул образращал архIал ва назмулуву аьч хъанай бур оьрму кутIашивриясса пашмансса асардугу. «Бяхълай бур Буттал улча» тIисса рефрендалул гужлан буллай бур дакIнивусса къумасса пикрирду.
Оьрмулул ва инсаннал дакIнил мяъна ттирикIин ччисса шаэрнан ххирар ишла дуллан ссутнил, хъа­хъисса чIапIал, ттуруллал, гъаралуннил, ххуллул, лавгмунил, хъаннил исвагьишиврул, чIумул, мурчал ва цаймигу образру. Мигу мяъна куртIсса архетипирдал лишаннайну ишла дуллай ур.
Тарихийсса ва философийсса шаэрнал концепциялул дязаннив дур чIалай гьанулийсса образ – махь ан къавхьусса, тархъаншиву ххира­сса инсан. Шаэр мунияту уссар пахрулий, такIуй хаин къавхьуну тIий цува цала миллатрайн, къалпсса цIаних дустал бахлай къаивкIун тIий, бахшиширдал ва орденнал ххуллийх къалавгун тIий.
Халкьуннаха зузаву ва тIай­лашиву – му дур шаэрнал девиз («Шаэр ва замана»).
Ися идавсил цалла диндалул ца зузалайнсса чагъарданий увкуну бур: «КIулли вил давуртту: ина я аьвкъусса, я гъилисса акъара, ивкIссаниякьай ина я аьвкъусса, я гъилисса». Ися учин ччай ивкIссар, маяхъанарду дяркъусса дакIнищал, щинкIуй кумаг къабуллай, щийкIуй дакI къааьтIий куну. Му принцип­райн чул бивщуну яхъанай ур ХIасан КIурухов – шаэр, инсан, журналист.
Щинзирданий ккаччил
бизарсса цIир-цIир,
Хъирив щиллив чIугу,
щийннив оьвтIисса…
Я Зал, лажиннича,
ва оьрмугу цир,
Я ччаву, я къюву дакъа
нанисса?
ХIасаннул лирика — му хъунмур­чIин медидативнийсса лирика дур. Шаэрнал лирикалул аьч буллай бур аькьлулул тамсса, оьрмулия ва оьмуния, хъинмуния муданмагу пикрирду буллалисса тархъансса инсаннал захIматсса ххуллу, кьадар. Экклезиастлул къаучирчангу, «ЧIявусса аькьлулуву, кIулшилуву чIярусса дардругу дур». ЗахIматри ва дуниял дурчIин, дурчIусса кунмасса пикрирду къаралтигу бакIравун буххай, амма ми пикрирдугу лякъай дахьвасса ялттутувасса къалипну, мунияту шаэрнан пашманну чIалай бур инсаннал бюхъу, хъитру. Лерххун нанисса чIумул гьаллай бур лирикийсса геройнал хияллу. Мунияту ХIасаннул поэзиялуву чIяруну хьунадакьлай дур цIансса хьхьу, аьтIисса гъарал, ссут.
«Гъарал» тIисса назмулуву ссут дур сагъ хъанай, ганил кьюлтIсса лишанну дуклай дур цакуну, «ссутнил ссятгу дуркIун дур, интнил чIун кунна». Мура назмулуву шаэрнаща бювхъуну бур философийсса чIумуясса пикрирду ва асарду кIура баен бан ччаврил темалийн.
ХIасан КIурухов талайна ур оьмунищал. Оьмунилгу хIакьинусса кьини жинсру ва журарду гьарзасса бур (оьхIалшиву, щялмахъ, лавмартшиву, стереотипру, хаинтал, властьрал «дустал» ва цаймигу). Оьрмулул бизаршивруя, мяъна чаншивруя шаэрнал дур ца ххассал шаву – мугу цалла дакI, цалла рухI. Шикку ва заллур, щилкIуй ихтияр дакъассар му ххуттай ччан бизан, мукунсса инсап дакъултрахьгу шаэрнал учинтIиссар: «Баллай бурив зун! На такIуй аьч къадайссар зун ттула дакIнил кьюлтIшиву»!
ХIасан КIуруховлуйх чIявусса чарттугу бишлай бивкIунни мунал поэзиягу, мунал дунияллухсса ургавугу къакIулсса инсантал.
Мукунсса инсантурал тIалав­шинна дикIай «ттун къабувчIлай бурча, мунияту къабувчIлачIимур ттул душманни» тIисса. Му темалийн багьлай бур ХIасаннул ччаврил лирикалул масала. ТIайлар, шаэр, сайки цукIуй къаурувгсса куццуй, (дагъусттаннал поэзиялуву) хъамитайпалух, ганил исвагьишиврух, ганил чурххах урувгун ур. Дур эротикагу, амма мугу ччаврил лирикалул ца шачIанур, ца бутIар.
ХIасан чIарах къаувккунни эяллайн дурксса лакрал шяраваллал темалул. Мугу шаэрнал ца къювур.
Шаэрнал художественно-эстетический системалуву шагьрулул тема нажагьгу дакъар. Мунал дакI дур зунттаву, шяраву, дусса кIанай жулла миллатрал рухI, амма хьхьичIара чирчуну дуссар шагьрулул оьрмулиясса ххаллилсса назмугу — «Шагьру ва на» тIисса.
Шикку аьч бувну бур шагьрулул инсанная лагъ уллалисса пашман­сса пикрирду. Назмулуву усттарну ишла дурну дур психологиялул анализ. Пушкиннул, Гогольлул, Достоевскийл му темалия (яни шагьру ва инсан) хаварду, поэмарду, кьи­ссарду чивчуну буссар. ХIасаннул, му урбанизм темалийн гъирарай зана къаикIлайнугу, цаманаха къалавхьхьуну, куртIну чIалачIи дурну дур инсан зия уллалисса шагьрулул образ.
Гьарца чулухату хIисав дуллалисса чIумал, чIалай бур ХIасан КIуруховлул творчествалуву хъунмасса ша хьхьичIунмай лавсун най душиву психолизмалул методология. Мугу мадарасса шачIанур литературалул тарихравусса, цанчирчан дагъусттаннал литературалуву экзотика ва романтизм чIявумур чIумал ишла дуллайнма бур шаэртал, чичулт. ХIасаннул махъ бувксса «ЧIурду ва лишанну» тIисса поэзиялул жужраву ттун, ярг бивзунни укунсса ххару:
Ттул кIулшилуву сакин хьуна
Цамургу ца аьжаивсса пикри:
«Валлагьий, щил ци тIийнугу,
Цираци къювурдан дакI
цIурцIлайнугу,
БучIир ва дунияллий
оьрму бутлан».
(«Зана хьусса лахIза»)
Вай ххуттардиву ур ХIасан – личIлулсса, сивсусса, оьмуния ва хъинмуниягу къалихълахъисса, гьарцагу инсаннан дуллусса кьини уттара дуллалисса, дакI гьартасса ва хасият кьянкьасса шаэр.
Ирбагьина ХIасанов, филологиялул
элмурдал кандидат