Оьрмулул ххуллуя рязину ура

pop_2Силистталул зузалая айивхьуну, подразделениялул хъунаманал къуллугърайн ияннин ПаччахIлугърал мюхчаншиврул органнаву зий ивкIсса ва му бигьа бакъасса къуллугърай цукунчIавсса щилтагъшиву къадурну, марцIну зий ивкIсса ххаллилсса лаккучунан, Карашрал шяравасса КГБ-лул подполковник МахIаммадлул арс Ислангарай Юсуповлун вай гьантрай оьрмулул 80 шин хьунни.
Юбилейращалгу барча увну, оьрмулул ва захIматрал ххуллия цIухху-бусу бансса мурадрай на хьунабавкьура Ислангарайщал.

— Ислангарай МахIам­мадович, цукун кIицI дувара ина ниттил увсса кьини? Шинну наниссаксса пашмансса асардугу ххи хъанан бикIайрив?
— Ниттил увсса кьини, иш багьсса куццуй, личIи-личIину кIицI лагара, бюхъавай, мудангу ттулва кулпатраву кIицI дан ччан бикIай. Нанисса шинная тIурчарив, му бур оьрму, мунин чаран бакъар. На ттулва оьрму оьккину къабутав, пашман хъанансса багьана бакъар.
Пашманшиву дикIай цамур – ттул кьини хъун дан, ттул чIарав бацIан аьзизсса кулпат Аьишат бакъашиву. 1997 шинал му дунияллия лавгунни…
— КутIану, виятува, нитти-буттая, кулпатрая бусарча ччива.
— Увну ура на 1934 шинал апрель зурул 12-нний Карашрал шяравасса ХIажабахъал МахIаммадлул ва ХIажиевхъал тухумраясса Марзижатлул кулпатраву. Дяъви байбишин хьхьичI ттул ппу къалайчину зий ивкIун ия Воронежуллал областьрайсса Острогожск шагьрулий.
Нинугу, нагу, чIивима уссу Салмангу шяраву бияв. 1941 шинал июнь зурул байбихьулий бутта жу буцин увкIуна. Июнь зурул 22-нний кIюрххицIунмай Ростоврайн бивсса чIумал жун цакуну бавуна дяъви байбивхьушиву. Му чIумал на ияв 7 шинавусса оьрчI. Махъва-махъсса станциялийн бивсса чIумал, жун хьунадаркьуна щавурду дир­сса саллатIнал эшелонну. ТачIав дакIния къадуккай та кьини – Острогожскаллал кIичIирттавух бахьтта дяъвилийн бачин бувну нанисса саллатI, ми кьус бикIлай, ххуллийсса кюнтIрава гъарал щин хIачIлачIисса куц. Жу шагьрулийн бивну ца-кIива гьантлува бутта аьра­луннавун увцуна. Амма шанма гьантлува, бронь диркIун, итаавкьуну ия. ШагьрулучIан немец гъан хъанай бия. Микку бацIан пайда бакъая. Нитти-буттал шаппайн бачин пикри бувна. Ростоврайн бияннин бувкIру. Микку цамур поездрайн лахъан багьлай бия. Амма жу аглан хьуру. ХIукуматрал, циванъяв, баргъбуккавал чулухунмай наними бацIан буллай бия. Цайми лихъачалтращал жугу бацIан бувру вокзалданул чIаравсса, лагма баругу бувсса, ца кIанай. Шанма гьантта хьуна МахIачкъалаливсса поездрайн билет ласун къахъанай. Поездру щавурду дирсса саллатIнал бувцIуну най бия. Ахиргу, Ростоврая Дарбантлив нанисса поездрал проводникнащал икьрал дурна бу­ттал. Мукун бивру МахIачкъалалив. Яла Буйнакскалия шяравун щиллив аьравалттий бувкIру.
Острогожск шагьрулий гьан бувсса оьрчIнийсса гьантри ттун дакIния къабуккай. На тийхра хьхьичIа-хьхьичI кинорайн лавгсса. ТачIав хъамакъабитай, экрандалий нанисса немецнал танк ттуйнна нанисса кунна дирзун, нава аьтIий ивкIсса.
1941 шинал сентябрь зуруй Карашав цалчинмур классравун лавгссара.
Туну ми дяъвилул шинну дия. Щалвагу билаятрайсса нава кунмасса оьрчIан ккаклакисса захIматшивуртту ттунгу ккарккуна. ЖучIа бакъая луттирду, тетрадру, чичлай бикIайссияв биривсса чагъаруннил касакирттай. Ниттил нину ХIаписатлул цила къатравун лархъсса пропагандалул плакатир­ттая парчри кьувкьуну, байва ттунсса тетрадру.
На 4-мур класс къуртал буллалисса чIумал, дяъвигу къуртал хъанай бия. Дяъвилия цалва-цалва мачча-гъанми зана хъанахъисса оьрчIру ххарину бия. 1939 шиная шихунай аьралуннавусса ттул ни­ттиуссу Санинаярив цичIав хавар бакъая. Мунил на къумалаган уллай ияв. Къуману дия нину ва ниттил нинугу. Амма ца кьини кIюрххила ниттил на изан увну, шинелдануву­сса ца адамина ккаккан унни. Ссавур дакъа цинявппа ялугьлай бивкIсса Сани-ниттиуссу зана хьуну ия. Муналла на ду­ккаврихун увтссагу. Ттун дарсругу муналъя дурчIин дайсса. 7 класс бусса Карашрал школалий ттулвамур классраву на яла ххуйну дуклакима ияв. Ттун яла ххирамур дарсгу математикалул дарс дикIайва. Шяраву 7 классгу къуртал бувну, 1948-1951 шиннардий на Гъумучиял дянивмур даражалул школалий дуклай икIайссияв.
— КГБ-лул органнавун тачIаввагу бигьану кьамул къабайхха. Цукун агьра ина му ххуллийн?
— КГБ-лул органнавун на дакIний-мазрай бакъанара агьсса, амма тачIав пашман къавхьуссара. Гъумук 10 класс къуртал байхту, на лавгссияв юридический институтравун уххан Къазаннайн. Тани тих ттул ниттиуссурвал бия къалайчиталну зий. УвкIсса кьинива ни­ттиуссу Санинащал институтравун лавгун, та, ци экзаменну дуссарив кIул барду.
Экзаменну дуллуну цаппара гьантрава бувхминнал сияхIру лархъуна. Му талихI хьуминнавух нагу ияв. Цаппара оьрчIру-душру, сияхIру ххал дайхту, аьтIун бикIайва. Ттун тай циван аьтIиссарив бувчIлай бакъая. Циявхьур, букъавххун аьтIий бивкIун бия. Ца инсаннан кIанай мукьа нанисса хъуннасса конкурс диркIун дия. Шярава увкIсса ттун конкурс дикIайшивурагу кIулну бакъая. Институтраву цалчинсса дарсру бигьану дакъая. КъабувчIлачIисса затру чансса бакъая. Дарсру лахьлансса шартIругу личIину ххуйсса къадикIайва. Ниттиуссурваврал на общежитиялийн гьан итлай акъаяв, хIатта цивппагу – 10 инсанная хьу­сса кIива кулпат, къумасса къатлуву яхъанай бунугу.
Амма захIматшивуртту дунугу, цалчинмур сессия на мукьвардай ва ххювардай буллуссия. Цаппара хIаллава на дуклакисса институт лакьлан бивкIуна, студентъталгу цайми юридический ВУЗ-ирдавун тIайла буклан бивкIуна. Цаппарасса студентътал тIурча, 75 инсан, бацIан бувна, Къазаннал университет­раву тIитIлатIисса юридический факультетрай дуклан. Миннавух нагу ияв. Университетраву дуклан ттун захIматну бакъая. Гьарица сессия марцIну ххювардай буллай, лахъсса стипендия ласайссия. Преподавательтурангу ххирану ияв. Курсирай на яла жагьилма ияв. ЧIявуми студентътал бия Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилий талай бивкIсса, кулпатру бувсса, оьрмулул хъунисса. 3-мур курсирай увчIунав жула факультетрал студентътурал элмийсса обществалул председательну. 4-мур курс къуртал бувсса чIумал на тIайла увккунав практикалийн МахIачкъалаллал Советский райондалул прокуратуралийн. Университет къуртал байхту, жу циняв милицанал органнавун тIайла буклан бивкIунав. Ттун милицанай зун ччай бакъая, амма пайда бакъая. Ттнма ккаккан був­сса шагьрурдава Ставрополь язи бугьав. На Ставрополлал крайрал милицанал управлениялий следовательну зун тIайла увккунав.
Вана укун 1956 шинал август зурул 7-нний на увкIссара Ставрополлайн. Милицанал органнаву ттул даву оьккину най дакъая. Дуллуна лейтенантнал чингу, увчIунна Ставрополлал крайрал УВД-лул комсомолданул комитетрал сек­ретарьнугу. Му къуллугърайсса чIумал на кIул хьуссара ва хIала-гьурттуну ивкIссара, таний Ставрополлал горком комсомолданул цалчинма секретарьну ивкIсса, М.С. Горбачевлущал.
Ставрополлал крайрал УВД-лул следовательну на зий ивкIссара 1959 шинайннин. Милицанай зузисса 2 шин ва дачIиннул мутталий ххалдигьин багьссар цимирагу журалул уголовный делорду. Ми чIяруми хIукуматрал хъус дацаврицIун дархIусса дикIайва. Жавабрайн буцин багьайва строительный организациярдал, нефтебазардал, ттучаннал, заготконторардал хъуними. Гьай-гьай, на лулттурасса дуллуну машан ласун кьаст лахIлахIиссагу хьуссар. Амма на ттулла даву марцIну, тIайлану дайссия. Мунияту, ца-ца чIумал, на лахIан ан къахьуншиву кIулну, ттучIасса делорду ттул хъуниминнал цайминна­хьхьун дуллусса кIанттурдугу шайва.
1959 шинал дайдихьулий, дакIний-мазрай бакъанува, на увкIссара КГБ-лул органнавун. Ца ппурттуву кIюрххил, ттула даврийн нанисса чIумал, ттущал архIал авцIуна Ставрополлал крайрал УКГБ-лул хъунаманал кумагчи. Ттул даврия цIухху-бусугу бувну, мунал увкуна жучIа зун къаччивав, жун следователь аьркинну урхха увкуну. Нагу рязи хьура. Зун на тIайла увккунна Къалмукьнавун. 1959 шинал, кулпатгу Ставрополлай кьабивтун, на увкIссара Элиста шагьрулийн.
— ЦIусса къуллугъ ссая байбивхьуссия. Ми шинну цукун дакIний лирчIуна?
— Та чIумал ххалдигьлай ивкIсса давурттайну. Хрущевлул заманнай 1944 шинал къалмукь къатIайлану бизан бувссар цала миналия тIун бикIайва. КъакIулли. Мунил хIа­къираву цичIав тIун ччай акъара. Амма Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъви нанисса чIумал, чIявусса къалмукь немецнал чулухун лавгун, багьана бакъасса совет халкь аьщун бизлай бивкIссар. Мунин барашинна дуллай бия на ххал дуллалисса архивравусса уголовный делордал ва чрезвычайный коми­ссиялул хъиривлаявуртту дурсса материаллал. Немецнал къалмукьная сакин дурсса карательный органнал, хаснува кавалериялул корпусрал, бат бувну бия чIявусса совет халкь.
Къалмукьнал халкь бизан бувну махъгу цаппарасса къачагътурал кьюкьрал бакIчитал госбезопасностьрал органнал итталу бивкIссар. Ца мукунсса С. бакIчисса кьюкьлул жула партизантал бат бувссар. Цува С. партизантуращал­сса биту-ххитулуву ивкIуссар, гайми немецнащал ливхъун бивкIссар. Ттун, КГБ-лул органнаву зун ивкI­сса чIумал, кIа С.-лул уссил хIакъиравусса дело дачин дан багьуна. Мунал хIакъиравусса дело хьуна ттул цалчинсса дело. Ттуща бювхъуна цичIав къабусласисса С. гъалгъа тIутIи уван. КIива гьантлува му мукIру хьуна, бувсуна цала уссу бакIчисса кьюкьлул дуллай бивкIсса оьхIалшивурттая ва цалла миннувух дурсса гьурттушиврия. Мунал хIакъиравусса судрал процесс Утта тIисса поселокрайсса культуралул къатлуву хьуссия. Судрай С., цайва тахсир хьушиврийгу мукIру хьуну, жула партизантурай зулму буллай ивкIсса куц бусласиний, аьщун бивзминнал гъан-мачча аьтIий бия. Тахсиркарнан 8 шин дуснакьрай дансса хIукму баян бувкун судрал, му куклу бивзсса залдануву щябивкIми, хъунмасса аьлагъужагу гьаз бувну, тахсиркарнайн ххяхлан бивкIуна. Тагу, цува уручча тIий, ттучIан ххявххуна. Иш оьнивун багьан най бия. Мугьлат бакъа процессрал участниктал ттучIавасса кIива газикрай Элисталийн тIайла буккав. Навагу суд бувсса С.-лущал гостиницалийн лавгра, машинартту зана хьуннин, тахсиркар миннуй Аьшттарханнайн тIайла уккан. Жун шанма гьантта бан багьуна гостиницалий, ца номердануву уттубихьлай. Нава пикри буллай, цIанасса ФСБ-лул зузала цаягу мукун къаацIантIиссия. Шиккува учин, С.-лул хIакъиравусса силистта бачин бувну, на кIул бувсса затру гьануну лавсун, танисса Къалмукьнал КГБ-лул председатель С.М. Залесскийл «Обагренный ковиль» тIисса повесть чивчуссар.
Ттул даву гьар мудан командировкарттайх заназисса дия. Ца мукунсса командировкалий Ставрополлайн увкIун уна, гостиницалул ресторандалуву на кIул хьура ттула ватанлувтуращал — Дагъусттаннал КГБ-лул председательнал хъиривчу Ш.И. Карибовлущал ва хъунама следователь З.З. Зайдиевлущал. Миннал ттухь Дагъусттаннайн перевод ласи куну маслихIат бунни. Нагу рязи хьура. ТIайлассар, Да­гъусттаннайн ттун ттуламунияр ялавайсса къуллугърайн учIан багьуна. Мукун, 1963 шинал на увкIссара Дагъусттаннайн.
Дагъусттаннай следовательну зузиний, ттун бучIи лявкъуна Ставрополлай ва Элисталий салкьи хьусса опыт.
— Инара гьурттушинна дурсса делордаву цумур дия хъунмасса аваза бувтсса?
— 1964 шинал сентябрь зурул ахирданий ЦIуссалакрал райондалий чIявусса инсантал хIала хьусса къалмакъал хьуна чачаннал ва лакрал дянив. Уголовное делогу су­кку дурну, му ххалдигьинсса силистталул группа сакин бувна. Лакрал чулуха му иширал хъирив лаян ттуйн тапшур бувна. Чачан цала миналийн – ЦIуссалакрал ва Хасавюртуллал районнайн кIурабавсса чIумал, гиккусса тагьар хъинну оьлуркъсса дия. Профилактикалул давурттая цичIав хъанай бакъая. Жавабрайн кIункIу бан аьркинну бия къавгъалул дайдихьу дурми, ци миллатрал бухьурчагу. Мукун бугу-бувссия. Муния махъ 15 шинал лажиндарай кIай районнай паракьатшиву диркIссар.
Шиккува учин, тахсиркаршивуртту ашкара давриву ттун мудан тIайлабацIу шайва. Яла-яла, ми тахсиркаршивуртту ашкара дуллай, на тачIав къабучIисса кьяйдардай зий къаивкIссара, тачIав уголовно-процессуальный законодательствалул ххуттава къаувкссара.
— Ислангарай Ма­хIам­мадович, ина цаппара шиннардий Лакрал райондалул КГБ-лул хъунаманугу ивкIун ура?
— 1974 шинал хархавар бакъана на ивтунав цIуну сакин дурсса Лакрал райондалул КГБ-лул отделениялул хъунаману. ТIайламур бусан, на МахIачкъалалия чунчIав ачин дакIний акъассияв. Комитетрал председательнал, цачIана оьвкуну, бувсунни 4 цIусса аппарат зузи буллай бушиву, ттун я Лакрал, я ЦIуссалакрал райондалийн гьан багьантIишиву. Къаччай унугу, хъунмасса хIаллай къаикIантIиссара, яла цама гьан анну тIий, лавгра Лакрал райондалийн. Райотделениялул аппарат хъунмасса бакъая. Штатрай дахьа 9 инсан ия. Зузалт ттун кIиккува ххал бан багьлай бия. Му давугу на ччяни дав.
Райондалийсса тагьар паракьатсса дия. КIий усса шиннардий бакI цIуцIаву дансса цичIав къавхьуна. КIийн нанисса чIумал Умахановлул оьвкуну, кIирагу жула район ядансса, халкь шилунмай бивзун къабачинсса чаран лякъин багьлагьишиву бувчIин бувна. Амма кIира шинава махъунай уцинну кусса на 6 шинайсса ливчIунав. Ттула къуллугърайн багьайми масъалартту бакъассагу, ттун агьалинал мурадру буручлай, цайми масъаларттал ялувгу зун багьайва. Ми шиннардий на Лакрал райондалул КГБ-лул отделениялун цIусса къатригу, зузалт­рансса квартирардугу бувссия.
Райондалия зана хьуну махъ на КГБ-лул информационно-аналитический службалул хъунаману зун ивкIра.
— Кьянкьасса танмихI кьувкьуминнай язугъ хъана­хъисса кIанттурдугу шайвав?
— Гьай-гьай. Мунияту на гьар мудангу гъалатI иткъаххяххан хъинну хъирив лавну зун икIайссияв. Ттун тачIав хъама къабитайва ттуйра тахсиркарнал кьадарданул жаваб­лувшинна душиву. Цумурцагу дело ххал дуллалийни, цукунчIавсса щилтагъшиву хьун къаацIайссияв.
Ттул принцип дия тIайлашиву, марцIшиву, инсаншиву. Ттун тачIавгу къакьамулссия, силистталул цIухху-бусу буллай, инсаннай къия даву, мунал психикалий гуж баву.
Къадайссия ссугру, къаучайссия инсан кьюкьин, кьадар увансса махъру. Органнаву рахIму-цIими бакъасса зузалт ккаклай, на тту­хьхьунма махъ буллуссия силистталухун агьманащал инсаншиврий зун.
— Совет заманнайссагу, цIанасса чIумалссагу КГБ-лул органнал дянив ци личIишиву дур?
— Та чIумал цурда жяматийсса тагьар личIисса дия. Та чIумал Дагъусттаннай ца на жаваб дулай­ссия чIявусса инсантал хIаласса къачакъучшивурттахлу ва террорданул иширттахлу. Жул хъунмур даву профилактика дия. Ярагъ лавсун занан ихтияр дуссия так партиялул обкомрал цалчинма секретарьнахь. Органнал зузалтрахь ярагъ бикIайссия так даврийсса чIумал, даврия махъ ми кьабитайссия. ЦIанасса тагьар винна чIалай дур. Та чIумал Щалвагу Дагъусттаннал КГБ-лул органнаву увагу 60 инсан икIайва. ЦIана, ттул пикрилий, 1000-нния ливчусса бур. Амма низам та чIумал ххишала­сса дия. Щак багьлагьисса къачагъ ухьурча, личIлулну хъирив бавцIуну, кIия-шама инсаннал, авара, биту-ххиту къабувну, сантирай угьайссия.
Утти спецоперацияртту, бала ярагъуннил, биту-ххиту… Ттун бувчIлачIиссаксса, цIана органну жула халкьуннал менталитет хIисавравун ларсун зий бакъар. Ца уссу ивчIарча, гама кьисас ласлантIишиву кIулну бикIан аьркинссар. Гъанчу ивкIукун, къатта лекьа-пIякьу бувкун, инсантуравун сси багьлагьиссар. Ми затирттал хIисав дан аьркинни, ттул пикрилий. Гужирал кьяйдардайнияр, оператив каши ишла дурну зурча, ххуйну хьунссия.
— ЦIана ссаха зий ура?
— На 90-ку шиннардий органнава лавгссара: 34 шин органнаву, 58 шин юристну дурссар. Лайкь хьуссара личIи-личIисса наградарттан.
ЦIана зий ура «Эльдаг» ОАО-лул юридический отделданул хъунаману. Шикку зий ттул 24 шинни. Му бакъассагу, муштаритурал ихтиярду дуруччайсса комитетрал вице-президентнугу ура.
— Туну чIявусса аьрзри бикIайрив муштаритурая? Ми ссал хIакъиравусса бикIай?
— Аьрзри биялсса бикIай, чIя­вумигу коммунал услугардал хIакъиравусса. БикIай ххуй да­къасса хъус даххаврил, гарантиялул срок къадурккун дунура, ми махъуннай кьамул къадуллалаврил хIакъиравусса. Инсантал аьрзирай бувкIукун, жу судирттайхчIин миннал ихтиярду дуручлан бикIару.
— ОьрчIал цанналвагу вилва пиша язи бувгьурив?
— Ттул кIива душ бур, Людмила ва ХIурия. Людмила – гинекологри. Зий буссар №2-мур роддомрай. Ва лавайсса категориялул хIакинни. ХIурия тIимур философиялул элмурдал доктор бур, профессор.
Ва хъанахъиссар элмурдал академиялул филиалданувусса этнополитический ахттаршиннардал институтрал хъунмур элмийсса зузала. Людмилал кIива душ бур, Рамина ва Сааьдат. Гьунар бусса душру бур. Раминал къуртал був­ссар институт Гнесиных. Са­аьдатгу АьФ-лул ХIукуматрачIасса Москавуллал экономикалул университетраву дуклай бур. Хъуни хъанай бур ттул мукьилчинмур никну хъанахъисса Аьйшат ва Амирхангу.
— Барчаллагь, Ислангарай МахIаммадович, миннал ххари уллай, цIуллуну, сагъну итаннав уттигу чIярусса шиннардий.
Ихтилат бувссар
Андриана Аьбдуллаевал