«Нава бувтсса оьрмулуя рязиссара»

fkur_7Вай гьантрай Гьухъалиятусса Ибайдуллагьлул ва Аьжал душнин Асиятлун бартлаглай дур 80 шин. ЮбилейрацIун бавхIуну, ттун ччай буссия ванил оьрмулияту гьарта-гьарзану бусан. Амма, ихтилат багьувкун, ттун чIалан бивкIунни ванил циланияр ххуйну щилчIав вания къабусантIишиву. ЧIун хъуннасса ларгун дунугу, ттун ккавккунни нава Гъумучиял школалий дуклакисса чIумала ингилис мазрал учительницану дахьва зун бивкIсса тава Дядавхъал Ася – инсантуращал хIал бавкьусса, дакI аьчухсса, гъанманалгу, архманалгу чIарав бацIан хIадурсса. Так оьрмулул хъиннува аькьил бувсса, оьмунил ва хъинмунил аьш-дазу кIулсса, билаятрай чIярусса дахханашивуртту хьуну дунугу, цила пикри-зикри баххана къабувсса. Ххаллилсса лакку мазрай хавар бусангу ва усттар бур. Мунияту на махъ буллай бура цихьхьунма Асият Ибайдуллаевнахьхьун.

Р.Эльдарова
Ниттил бувну 80 шин хъанай дур гьашину апрельданул 23-нний.
ДакIний дур школалий дуклай бивкIсса шинну. Га дия захIматсса чIун, нигьачIисса, кьянатсса дяъвилул шинну. ДакIний бур, гьарца классрай буржру бивхьуну, дяъвилийсса саллатIнан посылкартту салкьи дурну гьан дайссия. Ттула хъунама уссугу лавгуна доброволецну дяъвилийн, зана къавхьуссар, ттигу къакIулссар чув ивкIуссарив, чув увччуну уссарив.
fkur_8Дяъви къуртал хьуну махъгу гара кьянатшиву дия. Колхозрал даву хъунмурчIин хъаннил бурхIай дия. Школалул оьрчIругу, дарсру къуртал шайхту, гьан байва хъуру ттихIлан, мюрщими – чIали батIлан. ЧIун захIматсса дунугу, жун дуккаврих хъунмасса гъира бикIайва, школалий дуллалисса мероприятиярттавухгу шавкьирай гьуртту шайссияв. Художествалул самодеятельностьрал кружокрал каялувчи ия лакку мазрал дарсругу дишайсса учитель Акниев Шагьимардан. Га хъинну гьунар бусса ия, мандолина бищайва, цала ляхъан дурсса личIи-личIисса макьанну, балайрду жун лахьхьин байва, къавтIавуртту лахьхьин дайва. Кружокраву бикIайва личIи-личIисса классирттавасса оьрчIру. Школалул вечердаву гьуртту шаву бакъасса, жу райондалул клубравугу концертру дулайссия.
7-мур классраву дуклакисса чIумал ттун ингилис мазрал дарсру ххуй дирзуна, бигьану лахьхьингу хъанай бия. Учительница бия Аьра­сатнава бувкIсса – Дагъусттаннай та чIумал му пишалул учительтал хIадур байсса факультет бакъая. 1953-ку шинал, 10 класс къуртал буллай, экзаменну дуллалисса чIумал, бавунни, жула университетравугу (та чIумал му пединститутъя) чил мазурдил факультетгу тIивтIуссар тIий. Хъинну ххари хьунав, лавгра га факультетраву дуклан.
Институтраву дуклакисса чIумалгу гьуртту шайссияв факультетрал хордануву. Жу ингилис мазрай балай учайссия, вечердаву гьуртту шайссияв. Та заманнай, щала институтравусса лакрал студентътал цачIун хьуну, сакин дурну дуссия лакку балайрду учайсса хоргу. Мунил каялувчину уссия, цалагу хъинну ххуйну балай учайсса, Киров Султанов.
Университетгу къуртал бувну, зун бувкIра ттула школалийн, Гъумукун. Аьрасатнава бувкIсса учительтал кIий бацIлай бакъая. На бучIан хьхьичIсса шинал лавгун ия Геннадий Хлопонин тIисса ингилис мазрал учительгу, мунал кIанттайра на зун бивкIсса.
На бияв чил мазурдил дарсру дишайсса учительтурал цалчинмур выпускравасса жагьилсса специалист. 1957-1958-ку дуккаврил шинал байбивхьура зун ттухьра дарсру дихьлай бивкIсса учительтуращал архIал. Та чIумал школалул директорну ия, аьпа баннав цал, Чалабов Ибрагьин Исмяилович. Таналгу, щалва коллективралгу хъинну ххарину кьамул бувнав, ва жула выпускница жула школалий зун бувкIун хъина тIий. Школьникталгу рязину бия.
Жу, цаппара жагьилсса учительтал, бувчIунав учениктурал комсомол организациялул комитетравун. Та чIумал комсомол гъира буну зий бикIайва, гьарца цайва бивхьусса бигар биттур бан хIарачат байва. Ттуйн тапшур бувуна культурно-массовый сектор. Нагу байбивхьура му даву дуллай, сакин дав кружок. Хъинну лахьхьайми оьрчIру бавтIун, лахьхьин буллан бивкIра ттунма институтраву лавхьхьу­сса ингилис мазрайсса балайрду. Школалул вечерданий, сахIналий тIутIи бав ми балайрду, навагу дянив бавцIуну, вайми оьрчIангу гъира багьансса куццуй. Циняв учительталгу, ученикталгу жул даврия рязину бия. Цаппара хъуними классирттавасса душваран гъира багьуна чил мазру лахьхьай­сса факультетравун буххан. Ингилис мазрал учительницахъул хьуссар тай шиннардий Гъумучиял школа къуртал бувсса АькIиева Аьжа, Камалова (та чIумал – Ильдарова) Зумрут, Къюннуева Зоя, Щурпаева Жарият. Яла Аьжа ва Зумрут, дип­ломругу канихьну бувкIун, кIира шинай буссия ттущала Гъумучиял школалий зий.
1960-ку шинал на щар хьуссара та чIумал вава школалий физикалул дарсругу дихьлай, мунищала архIал районорал инспекторнугу зузисса МахIаммадов МахIаммад МахIаммад-Садикьовичлун. Яла лас райкомрайн увцуна, ххуйсса организатор ур тIий. КIира шинава, Лакрал райкомрал идеологический отделданул заведующийнал къуллугърая тIайла увккуна Ростоврайн, ВПШ-луву дуклан. 1965-ку шинал, ВПШ-гу къуртал бувну, ххаллилсса характеристикалущал Дагъус­ттаннайн зана ивкIсса МахIаммад, махъунай Лаккуйн гьан къаувну, обкомрай ацIан увна, цал инструкторну, яла лавхъуна обкомрал культуралул отделданул заведующийнал къуллугърайн.
Гъумучиял дянивмур даражалул школалий 10 шинай зийгу бивкIун, ттун Гьанжилив бизан багьуна. Жул кулпатраву му чIумал шанма оьрчI буссия. Ми хъуни бан ттун кумаг байва ласнал ниттил ПатIиматлул ва ласнал буттал МахIаммад-Садикьлул.
Шагьрулий ттун зун багьуна 15-мур школалий. Даву захIматсса дия – классраву бия оьрус мазгу ххуйну къакIулсса личIи-личIисса миллатирттаясса оьрчIру. Дарс дишиннияр класс­рай каялувшиву дан захIматну бикIайва. Учениктурал кулпатир­ттащал та чIумал цIакьсса дахIаву дикIайссия, дуккавриву махънин багьлагьисса, тIулдакъашиву дуллалисса оьрчIачIан учительтал шаппа-шаппай лагайссия, миннал ахIвал кIул бувну, аьркинсса кумаг бан багьайва.
ОьрчIащалсса тарбиялул давриву ттун хъунмасса кумаг байва кулпатралгу. Ттул ласнал ппу МахIаммад-Садикь, аьпа баннав цал, ия хъинну ххуйсса учитель ва тарбиячи. Лакрал райондалий 30-ку шиннардий учительшиву дуллай ивкIун ия Уврав, Хъанарив, ШавкIрав. 1939-ку шинал Дагъус­ттаннаясса 40 яла хьхьичIунми учительтуравух МахIаммад-Садикьлун дуллуну дия медаль «За трудовое отличие». Ми учительтурайн Москавлив оьвкуну, наградартту цала М.И.Калининнул дуллуну дия. Ласнал ппу буслан икIайва, цайнма хъунмасса асар биян бувшиву Ухссавнил Ккавкказнавасса учительтурал хьхьичI М.И. Калининнул лавхъсса мукъул, учительнал даврин бивщусса бюхттулсса кьиматрал. ОьрчIал личность цила ххуттаву дузал давриву учительнахь хъунмасса бияла буссар тIисса танал махъру ттул ласнал буттал даин тикрал буллан икIайва. Ласнал буттал хъуннасса аякьа дикIайва цала арснал оьрчIахгу. Школалийн гьаннинма гайннан лахьхьин бувуна алфавит, буккин-чичин. ОьрчIангу ттатта хъинну ххирая, ганал увкумур байва. Мунияту жул оьрчIру школалийгу ххуйну дуккайсса, низам дуруччай­сса бия, ттун личIину вайннал ялув бацIан къабагьайва.
Дяъвилул чIумал ласнал ппу увчIуну ивкIссар райондалул исполкомрал председательну. Лакрал райондалул хъунисса давуртту дурссар фронтран кумагран. 1944-ку шинал МахIаммад-Садикьлун Лениннул орден дуллуссар. Укунсса инсан кулпатраву уну, школалул давривугу ттун кумаг шайва. Ленин увсса кьини школалул мероприятиярттайн на ласнал ппугу уцай­ссия. Ганан хъинну ххуйну кIула оьрчIащал бюхханну ихтилат бан.
Ттула лас, аьпа биву, Ма­хIаммадгу, кIункIу айссия школалул тарбиялул давривун. Обкомраву зузисса чIумал га шамийла лавгуна республикалул делегациялущал Болгариянавун – Смолянский округ буссия жула Дагъусттаннащал дусну. Школалий сентябрьданул 9-нний Болгариянал кьини кIицI лагайни, оьрчIащал хьунаакьин на ласнайнгу оьвчайссия уссурвалсса болгарнал халкьунная, билаятрал историялия бусан. Лас идеологиялул даврицIун авхIуну уну, жучIан бухху-буккуну бикIайва творчествалул инсантал, чичулт, шаэртал ва м.ц. Ласнал хъуннасса дусшиву дия Расул ХIамзатовлущал. Му кIанугу на ттула тарбиялул давриву ишла байссия. Классраву ихтилат бангу, школалул аьмсса мероприятиярттайнгу бучIан бай­ссия культуралул зузалт. Мукунсса хьунабакьавурттаву гьуртту хьуссар Расул ХIамзатовгу, Фазу Аьлиевагу, Нураттин Юсуповгу, цаймигу машгьурсса инсантал. ХIарачат байссия оьрчIан дуккаврих, луттирдах гъира бутан, миннал кругозор гьарта дан.
Учительнал даву бигьасса дакъар, оьрчIру ца куццуй­сса къабикIай. Амма гай яла вяйливми оьрчIайнгу нава тачIав чIу лахъ къабувссар. ХIалимну ихтилат байссия, увкумур бувчIайва. ОьрчIал чулухагу ттул хIурмат бия. Ттула выпускниктал хьунабавкьуний, цивппа машиналий бухьурча, бацIан бувну, «Асият Ибадуллаевнай, щябикIу, винма ччинийн биян банну» тIун бикIай. На 25 шинай зий бивкIссара 15-мур школалий. ЦIанагу хъинну ххари шара ттула учениктал ккавккукун.
1989-ку шинал на пенсиялийн бувкра. Арснал оьрчIан, душварал оьрчIан хъуни хьуннин кумаг буллай бивкIра. ОьрчIал ххуй­сса кулпатру хьунни. Арс АхIмад физико-математикалул элмурдал кандидатри, арснал щар Зарина яруннил хIакинни. Вайннал кIива душ бур: хъунмур социолог хьунни, чIивимур дуклай бур институтрал кIилчинмур курсираву. Арснал кулпат Москавлив яхъанай бур. Хъунмур душ Розагу хIакинни. Абакардул ва Розал 2 арс ур, хъунаманал бувккунни МГИМО, экономист-международникри, магистрнал степень лавсунни. ЧIивиманал був­ккунни МСИ. КIиягу Москавлив зий ур. ЧIивимур душ Шамсият экономистри. Шамсиятлул ва Шамиллул шанма оьрчI бур. Вайннал хъунмур душ хIакин хьуну бур, цIана ординатуралуву дуклай бур. Ванил хъунама арсналгу МСИ къуртал бувунни, зий ур Москавлив. ЧIивима арс, ттаттан цIа дирзсса МахIаммад, дуклай ур 5-мур класс­раву.
Ттул душнил оьрчIан ччан бивкIуна Москавлив дуклан гьан. Гай цивппалу цукун ялапар хъананссар тIий, нагу лавгссияв гайннащал – дукра дан, ялув бацIан. Ххюра шин Москавливгу дурну, занабивкIра Гьанжилив. Утти бура вай ттула оьрчIая, душварая, куявтурая, оьрчIал оьрчIая рязину, ххарину ялапар хъанай. Умудрай бура оьрчIал оьрчIал оьрчIругу ккаккан нясив банхьуви тIий.
Ттула оьрмулия пикри буллалийни, ца Расул ХIамзатовлущал бавхIусса эпизодгу дакIнин багьунни. Му зухьгу бусанна.
1974-ку шинал ттул ласнан путёвка дуллуна Къаяккантлив, грязелечебницалийн, полиартрит хъин дан. Ганащал нагу лавгра – ялув бацIан, кумаг бан. Ца кьини хъунма хIакиннал баян бувунни, Расул ХIамзатов най ур МахIаммад Садыкьовичлух урган тIий. УвкIунни Расул, ганал хъирив – циняв санаториялийсса халкь, ярусса хьхьичIну. Палаталувун къалавгми хIаятравун бур бавтIун. Яла кIиримур чIунни цурдагу, август барз. Туну Расул хъамалу ан тIивтIунни палаталуву стол – дукиягу дуркIунни курорт­рал столоваялува, хIачIиягу дур. ЩяивкIунни Расул столданух. Ттун дакIний ливчIуна ттула савлугъран Расуллул увкусса махъру:
– Ва ттул дуснал кулпат Ася, декабристка кунма, цила ласнал ххирашиврул, ва кIиришиврий шикку щябивкIун бур, ванаха къуллугъ буллай. Ттул дур «Герой Социалистического Труда» тIисса цIа. На ва Асиятлун дуллалиссара «Герой Социалистического Терпения» тIисса бюхттулсса цIа! – циняв хъатру ришлан бивкIуна.
Туну, ттунгу мунияр хъуннасса награда къадикIанссия.
На ттула оьрмулуя рязиссара. Ттунагу ххирасса, ттула кьадругу кIулсса ласнащал оьрчIру хъуни бувну, миннан ххуйсса тарбия дулун бювхъунни. ЧIявусса, республикалийгу, билаятрайгу машгьурсса, инсантуращал хьунабакьлай бивкIру. 35 шинай ттунна ххирасса даврий школалий зий бивкIра, гьарца кьини тIиссакссагу ттула учениктал хьунабакьай, ми ккавккукун, ттунна дуниял дуллуссаксса шара.
А. МахIаммадова