Нава аьркинну ушаву талихIри

fkur_4Март зуруй Дагъусттаннал халкьуннал художник тIисса цIа дуллунни Читтурдал шяравасса машгьурсса скульпторнан, РажавхIажинал арс Аьлиев МахIаммадаьлин. Ва хъанай ур му цIанин лайкь хьусса кIилчинма лакрал художник, уттинин мукун­сса цIа так ца хIурмат хъунмасса Хайруллагь Кьурбановлул дакъа дусса ххай бакъара.

МахIаммадаьли кIулссар да­гъусттаннал агьалинан хъин-хъинсса давурттайну: бусалардавун багьсса вирттаврал, Хан Муртазааьлил ва ПартIу ПатIимал, гьайкаллайну, Оьруснал драмтеатрданул чулух дацIан дурсса халкьуннал шаэр Расул ХIамзатовлул гьайкалданийну, МахIачкъалаллал аэропортрайсса Совет Союзрал кIийла Виричу АхIмад-хан Султаннул бюстрайну. Вай анжагъ цаппара давурттивра кIицI лаглагиссагу.
Дагъусттаннал агьалинан ку­на бусравну ур МахIаммадаьли чIярусса шиннардий цува яхъанайгу, зийгу ивкIсса УзбакIнавугу.
МахIачкъалалив Дагъусттаннал художествалул училище къуртал байхту му Навои шагьрулий зун лавгун ур, гьамин микку дайдирхьуну дур творчествалул давугу.
1999 шинал УзбакIнал цIанихсса шаэр, философ Аьлишер Навоинал хъинсса гьайкалданухлу МахIаммадаьли лайкь хьуну ур УзбакIнал Художествалул академиялул арцул медальданун.
2001 шинал УзбакIнал президентнал МахIаммадаьлин дуллуну дур «Дусшиврул Орден». Му тайннал яла лараймур награда дур. УзбакIнаву му каялувшиву дуллай ивкIун ур УзбакIнал Художествалул академиялул, Навоиллалмур отделениялий.
Дагъусттаннайгу тамансса бахшиширттан лайкь хьуну ур: Расул ХIамзатовлул медаль дуллуну дур мунан 2010 шинал, 2007 шинал Дагъусттаннал президентнал ХIурматрал грамота дуллуну дур.
МахIаммадаьли Дагъусттаннал лайкь хьусса художникри, утти дуллунни мунияргу ларайсса цIа. Дагъусттаннал художникнал цIа. Му цIа барча дуван жу хьунабавкьуру щалла дунияллийцири билаятирттайсса выставкардай гьуртту хьусса машгьурсса скульпторнащал.
Ташкантлив ва Москавлив дакъагу, МахIаммадаьлил скульптурардал выставкарду дурну дур личIи-личIисса шиннардий Американаву, Канаданаву, Мексикалий, Швециянаву, Италиянаву, Испаниянаву, Чехословакиянаву ва цаймигу билаятирттай. СкульптурардацIун ва цувагу ивну ур чIявусса билаятир­ттайн, симпозиумирттайн. 1989 шинал кьамул увну ур СССР-данул Художниктурал Союзрал членну.
— МахIаммадаьлий, дакI­нийхтуну барча дуллай буру Дагъусттаннал Халкьуннал художникнал бусравсса цIа. Ина таний ияв УзбакIнаву зувира шинай зий, вилла каруннил дур­сса бюст ягу скульптура дакъасса шагьру бакъахьурчагу, буттал кIанттай так ца ПартIу ПатIимал гьайкалдануха зузавугума винма хьхьичIунссар, язи­ссар тIий. Ина Дагъусттаннайгу вилла бусравсса цIа личIансса захIматгу бунни, гьайкаллугу дунни. Яла лараймур цIанингу лайкь хьунна. Рязийну, ххарину урав?
— ХIукуматрангу, агьалинангу ттулва захIмат бувчIаврия, мунил кьадру баврия ххарину ура. Буниялттунгу, чил кIанттай чIярусса давурттив дурсса скульптор ухьукун, ттун буттал кIанттай ца гьайкал дан дириявугума хъунмасса бахтти-тIайлабацIуну чIалай бия ПартIу ПатIимал гьайкалдануха зузисса чIумал. Му даву бартдигьайхту буслай бусан къашайсса ххаришиву дия дакIниву. Нава буттал кIанттай аьркинну ушиву асар хъанай бия. 2010 шинал дацIан дунни Расул ХIамзатовлул гьайкал, 2011 шинал тIурча – Хан Муртазааьлинсса. Буттал шяраву Читтурав Италиянал Виричу ХIасан Камаловлунсса, АхIмадхан Султаннунсса бюстру бав. Мукунма Дагъусттаннайсса оьрму хьхьичIунмай бавриву хъунмасса бутIа бивхьусса политикалул ишккаккултрансса М. Умахановлунсса, А. Данияловлунсса ва А. Мирзабековлунсса гьайкаллу дував. ХIасил, укун чIярусса давур­ттив ватандалий дуван бюхъаврия ххаринугу, щукрулийгу ура.
— МахIаммадаьлий, скульп­торнал пиша нажагьсса пиша бур. Зунттал шяраву увсса, кIий хъуна хьусса вин му пиша язи бугьан цукун дакIнийн багьуна?
— ЧIивину унийва бикIайва ттуву суратру дуллансса гъира, аьрщи дяргълай, ци-дунугу дуллай, чартту цIавцIлай икIайссияв. Читтурав на 4 класс къуртал байхту, жул кулпат МахIачкъалалив бивзуна, нагу гьунар бусса, машгьурсса художник Юнусилау МахIаммад каялувшиву дуллалисса художествалул студиялийн занай уссияв, яла МахIачкъалаллал художествалул училищалувун дуклан увхссияв.
— Скульптура шиннардий лахъи лаган бюхъайсса, гьунардануцIун, хъуннасса ссавургу, гъирагу аьркин­сса даву дур. Вилми давур­ттаву дуллай яла лахъи ларг­мур цумурди?
— Мяйжаннугу, лахъину ва ссавурданий, анавар къаувккун, цара ца затраха зун багьайсса даву дур. Скульптуралуву лащин даву бигьану чIаларчагу, къабигьассар.
Лавхьхьусса хьуншиврул, аьрщи-чарттаву рухI дишин кIулсса бюхъулул усттар икIан аьркинссар. Мукун лахъи ларгсса даву хьунни Расул ХIамзатовлул гьайкал. 2005 шинал баян бунни халкьуннал шаэрнал гьайкал дансса дунияллул халкьуннал конкурс, микку ттулмур даврин 1-сса кIану буллуна. КIира-шанна шинай зий ивкIра ХIамзатовлул гьайкалдануха.
Царагу скульптура рахIатну, бигьану къадайссар, муниха зузини агьалинал кьамул дурния тIисса хиялданийра ина зун икIайсса. Давриву дакI дирхьуну. ХIарачатрай. Пишалул уртакьтурал ва минахуртурал вил даврин кьиматри бищайсса, бучIия, ххуйя куну. Ягу дащуй дирхьуну.
Скульптура кьамул дантIими агьалири. Агар халкьуннал скуль­птура кьамул дарча, вин був­чIинтIиссар вила захIмат ратIух къа­лавгшиву. Ххаришивугу дикIай даву тIайлабацIу буну, дюрхъуну хьурча. Ттулва мурад ттунма ччисса куццуй бартбигьин хьурча.
— Бурив вил ва скульптура, гьайкал дуван ччисси­яхха тIисса барткъалавгсса хи­ял-умуд?
— Бур. 1944 шинал лак ЦIусса­лаккуйн бизан баврил тема. Азардахъул шиннардий зунттаву яхъанай бивкIсса халкь цакуну арнил кIанайн бизан баву жулва миллат­ран хъинну ххирану дарцIунни. Ттула ниттил ссурахъу ХIасан Камаловлул бизан баврия бусласини, ттул дакI шиши дагьлан дикIайва. Ряхазара инсан миналия бизан баву – му зулму бакъарив? ЦIусса миналий кIанттул хьун къавхьуну циксса ливтIур? Ми инсантурал аьпа абад буллалисса давриву бутIа бишин ччайнува ливчIунна. На дурссия му темалун хасну, чIивисса оьрчI хъазамравун чIувин увну, на ва къаулунна тIисса кунна цIакьну арснацIун ларчIсса, бачIва ччаннащалсса ниттил суратрал эскиз. Таний Ккуллал райондалий каялувшиву дуллалисса ХIадис МахIаммадовлухьхьун дуллуссия му эскиз, уттигу райондалул хъунаманал Сяид Сулаймановлул кабинет­раву дунуккар. Авлахърал бувкусса жулва миллатрал кьадар кьурчIи бивзун, ца чIири-хъунсса гьайкал дацIан дуван хьурдай тIийнува ливчIунна.
— Гьашину 70 шин хъанай дур лак ЦIуссалаккуйн бизан бувну. Му дата паракьатну лагаврий нагу махIаттал хьунна, март зуруй ца чIири-хъунсса мероприятиярагу дуванссар тIий буссияв. Гьай-балики, бартлаган му вилмур хиялгу! ЦIанакул ссаха зий ура?
— Къумукьнал цIанихсса чичу Анвар Аджиевлул 100 шинал юбилей духьукун, Родопский бульварданий мунал гьайкал дишин ччай бур республикалул хъуними. Нагу му гьайкалдануха зий ура.
— Лаккуйн лагарав, кIий къатри дуссарив?
— Дуссар. Буссар Лаккуйсса къат­раву музей бувансса хиялгу.
— Ци чIа учин ччива жулва миллатран, ихтилат къуртал буллай?
— На чIярусса шинну гъурбатрай дурсса инсанна, дунияллул гъун­ттуйх ппив хьусса лак бакIрайн багьссар чил кIанттурдай цимилагу.
Лак – чув, ци билаятрай, ци шагьрулий яхъанарчагу, лажин кIялану ччатI букайсса миллат бур. Лаккучунал захIмат ххирашиврия, лак пагьму бусса усттартал бушиврия, дурккусса, итххявхсса бушиврия буслайгу, чичлайгу бур. Жувагу, жулла цIа ядан, лажин-кIялашиву дуллан аьркинссару. Жулва оьрчIру, миннал наслу жуятува пахрулий бикIансса ку­ццуй зунгу, яхъанангу буржлув­ссару. Ларгсса чIуннардий кунма, Гъумучи жулва миллатрал чул бищай ттарцI, культуралул дякюру хьуннав. Лакраву миллат гьаз буллалисса давурттив дуллалими чIяву хьуннав. Республикалий паракьатшиву дагьаннав.
— Барчаллагь, МахIам­мадаьлий. Буккултрахь аьч бувсса вил хияллугу чара бакъа бартлаганнав!
ЦIувххуссар ПатIимат Рамазановал