Мазри миллатрал язимур лишан

Инсан ци миллатрал уссарив мяълум буллалисса мукьрагу лишандалул цалчинмурну хъанай бур ниттил маз. “Буттал кIану, ниттил маз” — хIисав хъанай бурив зун кIай мукъурттивусса ччаврил, къириятрал асардал гужшиву, мяъналул куртIшиву?
Цуксса хIайпнугу, бухлавгун най бур жулва миллатрал лишан – ниттил маз. Хаснува жулла, ЦIуссалакрал, райондалул мина-чIан дяйкьаврицIун? мазгу хъамабитала къавхьуния тIисса нигьгума дур.

Цалчин, аьй-бювкьу дуван бюхълай бакъар жуйра дакъа. Цанчирчан, ниттил маз байбихьлай буну тIий ниттил накIлищал ниттил тIювалува: «дадал ххазинай», «бавал чаний», «ниттил мурад» тIисса мукъурттия, цала шяраваллил мазрал лугъатрай. КIилчин, оьрчIал багъравун ягу школалийн лавгукун, лахьлай бур цинявннан бувчIинсса миллатрал литературалул маз.
ЦIанакулсса чIявусса нитти-буттал «мама», «папа», «дядя», «тетя» тIий бур оьрчIан ла­хьхьин буллай. Ттул пикрилий, кIай ялув кIицI лавгсса махъру миллатрал мазрай тIий, ябувну хъина, щала лакку маз бухлавгсса чIумалгума жува ца бивкIссарув хъамакъабитаншиврул (къахьуннав мукунгу).
ХIукуматрай дансса аьй-бювкьу ттун чIалай дакъар, цанчирчан тIивтIуну бур школарду, библиотекарду, клубру. Вай кIицI лавгсса идарарттаву дирхьуну дикIан аьркинсса даражалий дакъар му даву. Ниттил мазрал дарсру дихьлай бур кув школардай га маз цанмавагу къакIулсса учительтал.
«Дургьумурди ттихIайсса» тIисса учала буссар. Жува нани бувсса куццуйри жула наслугу нантIисса. Укун бавтIсса мажлисрай гъалгъа барча бакъа, жула инсантал личIину миллат ябанну тIисса пикрилий зузисса чIалай бакъар. Жула уссурвалсса оьруснал бур учала «Один в поле не воин» тIисса. Гьарца инсан цащава шайсса даражалий зурчан, бюхъантIиссар миллатрал маз ябаврил давугу лавайсса даражалийн диян дуван. Жува аькьлу-кIулшилул, маданиятрал цIа дурксса лакру. Му цIа яларай дагьан ритан къабучIиссар.
Цал на Краснодардал чулух­сса санаториялий бунува, жул хIакинну дия гуржири щарсса. Ихтилатрайн багьсса кIанай, на дагъусттанлув бусса кIул хьувкун, га гуржири щарссанил ттухь цIувххуна, ци миллат­ралла куну. На бусав лакрал миллатраяссара куну. Яла му ттуйн хъямалагу дагьну, бувсуна лак цала буттахъал хъамал бивкIшиву, хъинну ххирашиву. Цала ппу буслан икIайва тIар Дагъусттаннай лакрал миллат яла дурккуми, аькьлу-кIулшилул лавайми хIисаврай, жаваб дулайсса, агьамсса къуллугъирттай чIявуми лак битайсса бивкIшиву. Муния махъ ттун ттулва миллат хъиннува ххира хьуна.
Жува буру цайми хIукума­тирттал мазругума лахьлай, балики аьркинхьурчагу тIий. Амма цаппарасса бур ниттил мазрай гъалгъа къабаву му хъуннасса къищушиву, ххуйшиву ххай. Ттун ми пакьирталну чIалан бикIай, цала гъан-маччанахь, шяравучунахь миллатрал мазрай гъалгъа буван къабюхъла­хъисса.
Ца ппурттуву ца инсаннал буллунни ттухьхьун букки, ххал бува, бухьурчан гъалатIгу бакьин ба тIисса мяъналий чичру дусса чагъар. Бувсунни цува лу итабакьин ччай ушивугу. Га цувагу ия ларайсса кIулшиву ларсъсса, диплом бусса «чичу». На ккалаккисса чIумал, чивчумур лакку мазрайссарив, оьрус мазрайссарив бувчIин захIматну бия. На га авторнахь цIуххав: «Ина ци мазрай чичин ччай ура?»- куну. «Кканешна, лакку мазрай», — увкунни. «Туну виву гьунарнияр, гьавас ххи хьуну бур. Укунсса лакку маз бакъассар»,- куссия на. «Лакку маз мискиншиву ттуйсса аьй да­къархха»,- тIий, га цайра аьй лачIун ацIлай акъая. Лакку маз мискинну тачIав къабивкIссар, куннайн куннал чичайсса чагъаргума шеърирдай чичайсса бивкIссар. ХъатIуй, мажлисрайгума цала дакIниймургу ссигърайну, шаммардайну, балайлийну бувсун, чарххала таманайнгу байсса бивкIссар. Масалдаран:
Циван хьунаавкьура,
Пиш циван учав ина?
Оьттун дуцан цан дував
Ттул дакIнил чулу щаву?
Душманнал турлил щаву
Кьил дишай, чIумул хъин дай,
Гъанчунал мукъул щаву
Оьрмулухун хъин къашай.
Ягу, учалардайнугу бувчIин байсса бивкIссар хъунмасса, агьамшиву дусса пикри. Масала, «Дус уван бигьассар, яан захIматссар»,«Винма къаччимур чин мабара».
Лак, пикри бувара куртIну миллатрал ялув! Жула АбутIалиб Гъапуровлул увкуссар: «Агарда жува лавгмунийн ттупанг битарча, ялун бучIантIимунил жуйнма ттуп битантIиссар», — куну. ХIисав дуварчан, жула ниттил мазрай ккалаккиний ва дунияллийх цIа ларгсса оьрус классик А.С. Пушкиннул назмугума цукун дюхлай дур, цукун гужсса асарду биян буллай бур дакIурдивун, яни гъаншиврул, ххирашиврул ара ягин дуллай дур. ЦIана му тасттикь банну жува:
Ссавруннайх цIан дакьлай,
Буран бишлай бур
Марххалттанил занчру
Гьанагьи буллай.
Жагь жанавар кунма
КIа ав-ав тIий бур,
Жагь чIиви оьрчI кунма,
КIа вев-шев тIий бур.
Ялгъузсса, бух хьусса
Жул чIиви къатта,
Пашманнугу бури,
ЦIаннугу бури.
Циссаракьай ина,
Ттул хъунна бавай?
ЧIавахьулттил чIарав
Цанна пашмансса?
Юхссагу къургъ тIисса
Му зуккул чIуний,
Ина ккик тIий дурав
Лях лаглай шанул?
Уча ттухь балайрду,
Синицалуя, иминну
Хьхьирил тийх
Яхъанай бивкIсса.
Уча ттухь балайрду
Ххуй душнияту,
КIюрххила щин ласун
Кьуллалив лавгсса.
Ттул хъинсса гьалмахчу,
Нану хIачIанну!
Чув дур му ккурушкIа?
ДакI аьчух данну,
Гьарца къумашиву
Лихъан дуванну.
Миллатрал бюхъаву мури, буттахъаву диркIсса къищушиву, аьдатру — эбадатругу цIанасса оьрмулуцIунгу дархIуну, хъиннура ххуй дурну ишла дуллалаву.
Ласунну жулва миллатрал цалчинсса миллатравусса маданиятрал лишанну. ЦIанасса жулва миллатрал бигарну хъанай бур му мазрай тIайлану гъалгъа тIун лахьхьин баву ялун нанисса никиран. Расул ХIамзатовлул тIийкун: “Бат хьун най бухьурча гьунттий ва ттул маз, на хIа­дурну ура хIакьину ивчIан”. Мяйжаннугу, миллатрал лишан царагу ядан къархьукун, жуятува хьун най бур, часса буссарив къакIулсса, саяхътал.
Вана 2013-шинал телевизорданувух Радиолул кьини кIицI лаглагисса передачалуву Дагъусттаннал миллатрал мазурдий итадакьлакьисса передачардая бувсунни, ца лакралмур кIицI къадунни. Багьана ци бивкIссарив къакIула, амма на хъинну махIрум хьунна лак хIисав къабаврия, ми дакIнийн къабагьаврия. Лакку маз ссуссукьу хъанахъавриясса, хIатта бухлагаврияссагума, шай ихтилатру ца-ца иш багьну ккуран дартIсса кIанайгу. Амма, ва чIалачIисса иширан чаран лявкъуну, тагьар ххуй данну чинссагу къашай.
ХьхьичIра кьинилун кIийлла радио-передача дикIайва – хъуниминнанссагу, оьрчIанссагу. Хъинну ххуйну, багьан бувну, литературалул пасихIсса лакку мазрай нани дурсса. Мукунна кьинилун цал райондалияссагу, кIанттул цIусса хаварду бусласисса радио-передача дикIайва. ЦIанасса чIумал мигу дакъар. ЦIуссалакрал район духьувкун, марцIну лакку мазрайсса кказит бикIайва, мугу оьрус мазрайн кIура бавну бур. «Дагестан» РГВК-лул нюжмардий цал ккаккан дайсса передачагу жулла райондалийсса чIявуми къушай чIалачIи дуллай дакъар. Школалий дарсру циняв оьрус мазрай дур, байбихьулул кла­ссирттаватура.
Тамансса буссар лакраву жулвамур миллат ххирассагу. «Цана ума, чингу икIайссар» тIисса учала буссар. Цалва миллат ххираманалли цамур миллатран хIурмат бангу кIулсса, мугу инсаншиврул ххуйсса лишанни. На бусанна ца масала. Цаппара шиннардил хьхьичI, ласнащал, маччалтрачIан, Белоруссиянавун лавгун буна, Минск шагьрулул вокзалданий поезд бучIаннин ялугьлагьисса жун куннащал кув лакку мазрайсса ихтилат буллалисса чIу бавуна. Га лакку мазрайсса ихтилат ттун ца вичIан баяву къавхьунача, щала чурххавух бювххуна чIанччаннавун бияннин. На ттуйва нава бакъа кIура бавра миннал чулухунмай. Гайннан на гацIана бувчIунна лакку инсан бусса. Жу, яхши-хашгу бувну, ихтилатрайн багьру. Га бия аьра­личунал кулпат: лас ва щаргу, чIава жагьилтал хьусса оьрчI ва душгу. Тамансса шинну хьуну дия миннал лаккуя лавгун, амма лакшиврия къалавгун. КутIану учин, ттун ми хъинну ххуй бивзуна. Янна лаххавривугума дия жулва миллатрал лишанну.
ЦIанасса ихтилат ниттил мазраяту бухьувкун, ттувугу хIасул хьунни ва назму:
Цикссагу бивкIссархха
Лакраву вирттал,
Миллатрахсса ччаврил
Ччувччуну лавгсса,
Щала Къапкъазнавух
Машгьур хьусса лак
Циванну зу муксса
Сийлия лавгсса?!
Миллатрал мазгума
Лув личIан буллай,
Ниттил мазрай бувсмур
БувчIин къаччисса?
Пагьму-гьунар ххисса,
ЦIа дурк заргалтал,
ХIуриятрал вирттал
Миллат ххирами,
Буруган бан хьурдай
Ца лахIзалийсса,
Аькьлу чаннаминнал,
Мазрал пасихIнал,
Миллат бюхттул буван
Гьунар буминнал
Цукун лагай ххал дан
ЦIанасса кьини.

Ттул ххирасса миллат, аьзиз­сса лак! На зун чIа тIий бура цIуллушиву. Зул аькьлу чанна хьуннав, чурхру бюхъаннав! ДакIурдивун нур дагьаннав, жулва миллатрахсса, ни­ттил мазрахсса, буттал улклухсса ччаву ягин дуллалисса. Амин!
Р. СалихIова