Лакку маз кьабитлатаврил цIуцIаврил увгьуну ура

bft_7Лакрал оьрму, тарих, литература, фольклор куртIну кIулсса, «Илчи» кказит итабакьлай байбивхьусса шиннардий кказитрай зийгу лакрал миллатрал барчаллагьрансса тамансса давурттив дурсса, машгьурсса чичу, драматург ва шаэр Казбек Мазаевлул лу Москавлив итабакьлай бусса бур тIий баяйхту, ххарину хьунабавкьура на ттунагу, щалва миллатрангу ххирасса чичущал.

Казбек Мазаевлул итабавкьуссар буккултран ххира хьусса тамансса луттирду: «Ххур­ттама» (1975) тIисса повесть, «ЧIахIлул щютIуххи» (1979) хавардал жуж, «Ассадагур ва Къайсар, ягу БурцIурдил хъатIи» (1992) тIисса магьлул ра­гъан, «Мусил чIимучIали» (1996) тIисса пьесардал лу, «Ссутнил банавшатIутIив» (2009) тIисса хавардал, шеърирдал ва пьесардал лу. Казбеклул ми циняв луттирду хIакьинусса кьинигу бириян къабитлай, куннал куннахьхьун буллай ккалай бушиврий дакI дарцIуну бура.
Оьрус мазрайгу итабавкьуну бур Казбек Мазаевлул цаппара луттирду. Вана уттигу лакрал машгьурсса чичул лу итабакьлай бусса бур.
— Казбек, цуксса ххари увра ина вилва лу Москавлив итабакьлакьисса хаварданул? Цумур лур му?
— На Москавлив Литературалул институтраву дуклакисса шиннардий оьрус мазрайн таржума бувссия лакрал магьа «Сулмалагуз». Таний ттун 21 шин дия, ттунма оьрус маз ххуйну къакIулсса ххай икIайссияв. Му магьагу лавсун лавгра «Малыш» издательствалийн. Бугьарасса инсантал бия микку, цIарду, фамилиярду дакIний къалирчIунни, ца къари ва къужа бия. Хъинну ххуйну таржума бувну бур тIий, цIарду дунни.
Магьри итабакьинтIишиву бувсунни «Сказки дружной семьи» тIисса сериялуву. На ми мукIру бував, лакрал магьри бусса луттирай, 160 миллат яхъанахъисса билаятрай лак цукунсса, ци миллатрив бусласисса хьхьичIмахъгу бикIан аьркиншиврий. Хъунбакъасса хьхьичIмахъгу чивчуссия. 1976 шинал итабавкьуна «Малыш» издательствалул кIиттуршазарва тираж бусса лу. Луттиран цIа «Сулмалагуз» духьурчагу, мукьва магьа буссия му луттираву: цуппа «Сулмалагуз», «Виричусса ттукку», «Къари ва гада», «Нуннулай».
Утти Качар ХIусайнаевал бувсунни цIуницIа итабакьин ччай бушиву «Сулмалагуз», «Вега» тIисса издательствалий. Елена Карпова тIисса инсан бия, мунил бувсунни чIал къавхьуну «Сулмалагуз» цIуницIа дунияллийн буккантIишиву.
Гьай-гьай, тания мукьах 38 шин ларгун дур. Уттисса оьрчIан къакIулсса магьа бур. «Сулмалагуз» – халкьуннал магьари, бигьану чIаларчагу, оьрчIал мазрайн буцин захIматссар.
ОьрчIансса маз личIисса бикIан аьркинссар. Пьеса бикIу, хавар бикIу, оьрчIансса маз оьрчIан ккалансса гъира бутлатисса ва бувчIинсса мазрайсса бикIан аьркинссар. Пашман­сса, хъинну пашмансса магьа бур «Сулмалагуз». Муниву дур хIакьинусса кьини, хIакьинусса замана. Хъус-хъиншиву ххирасса гъангъаратIи Сулмалагуз дусшиву дуллай бакъар ОьрватIущал.
— Ссалла ина авадансса, ци бюхъу-гьунарди вил бусса? – куну Сулмалагузлул цIуххайхту, ОьрватIи бур цуппа щаращал, бярдал, неххардил, ратIал заллура, цин усттарну гьузунгу, ххуйну балай тIунгу кIулссар тIий.
ДакI хъун гъангъаратIул му сан къабувну, дусшиву дай кьуруваллал, ччантIурдал, ницIал варакъал, чяхирданул кьаллал заллура тIисса КIуллущал. Амма му КIулу сававну Сулмалагуз балаллувун багьайхту, мискин ОьрватIи бур хъуннеххавун бюкьлакьисса Сулмалагуз ххассал бан неххавун ххяхлай. КIуллущарив бухIан хъанай бакъар Сулмалагузлул ОьрватIухь «на ххассал барча, ттула хъус-ххазина вин булунна» учаву, му ОьрватIуцIун лачIай, ОьрватIи гуж-балагь ххассал шай КIуллуща. Ххассал банма акъасса Сулмалагузлул оьрмулул ахиргу неххавува ливчIсса КIуллулсса куннасса шай. Гьаннайсса, хъуслих къанихшиву, лавмартшиву, дакI тIайласса дус акъашиву – цимурца дур му магьлуву.
Утти шагьрулул майданну чар­ттал бавкьунни, кIичIирттаву плиткарду дирхьунни, чIалъ­аьрду бунни, шагьрулия магьа бунни. Агьали тIурчарив бала-мусиватрахьхьун бириян бунни. Билаятрал баябурсса тагьар чIалай, дакI ссалчIав ххари шайссарив? Ххари ара ттула арсурваврал оьрчIал. Вайннащал уний ххарину дикIай дакI, та кIанай арснал оьрчI ХIайдар ур, «на вийн ттаттай къаучинна, хъунмяммай учинна» тIий.
ЧIярусса лакрал щархъурду язиднангума язугъ хьунсса даражалий дур. Жагьилми шагьрурдайх бивщуну бур, чIярусса щархъаву ливчIун бур анжагъ къартту ва къужри.
Лакку маз кьабитлатаврил цIуцIаврил увгьуну ура. Ттун лакку щарсса тихара най дунура заназиннарайну, симандалийну дурчIай. Лак – бюхттулсса тарих бусса миллатри. Дагъусттан цачIун бан, ца паччахIлугърайн буцин лакрал хъунмасса хIарачат бувссар. Щамххалал хъункъала бивкIссар Гъумук, Дагъусттан цачIун бансса кьаст диркIссар Щамххалахъал.
ХIакьмунил хъирив къалавнува, цаппара аьлимтураллив тарих баччан бунни. ЧIявуми аьлимтал бур 1318 шинал Гъази-Гъумукун ххявхсса Кавтар-шагь – му мангъулли тIий чичлай. Кавтар Щам­ххалал ссил арс ивкIссар, цувагу Азирбижаннай шагьну ивкIссар. Кавтар-шагьналли Дагъусттаннал Щамххаллугъ пуч-палачат дурсса.
Лакку мазрал аваданшивриярив ахир дакъа буслан бюхъанссар. Ххюва махъ бур цал цара ца мяъна дусса: аьжужакъари, пиръаьнкъари, кавтаркъари, кIукIу ва малъоьн. Шиккува кIицI лаган, Лакку Билаят лекьа-пIякьу бувсса, чIявусса лакрал агьали бухлаган бувсса Кавтар-шагьнал цIания хьусса духьунссар оьсса кавтаркъарил цIагу.
— Казбек, «Илчилул» хьхьичIсса номерданий лак театрданувун къазаназаврил хIакъиравусса тема гьаз дурну дуссия, ттулвамур ихтилатраву на буссияв щархъурду дачIра хъанахъаврил, халкь шагьрурдайн бизлазаврил масъала гьаз бувсса вил пьеса «Цурдалу лирчIунни Удрида-бава» ххал бан нех дирхьуну занан бикIайва агьали театрданувун, му хIакьинугу агьамсса тема дур, уттисса заманалулгу сурат дур тIий. Вана Табасараннал театрданулгу бивхьуну бур вил «Удрида-баваясса» пьеса. Дарбантливгу, МахIачкъалаливгу ккаккан бувну бур. Му иширалгу ххари къауврав?
— Ттун табасараннал халкь ххирассар, паракьатсса, ххуйсса халкь бур ми. Тамансса табасараннал магьригу таржума бувссар на. «Удрида-бава» хьхьичIавагу бивхьуна табасараннал. Жагьил­сса актриса бия Удрида-бавал роль дугьлай, хъинну ххуйну роль дургьуна мунил. Шагьун Ибрагьимовалгу къаоьккину дургьуна Удридал-роль, так му бия цамур: кьянкьуш Удрида. Табасаранналмур пьесалул ццихь бия. Удрида дакI хъинсса щарссар. «Табасаранналмур Удрида» дакI-аьмал хъинсса хьуна, артистурай дакI даркьуна.
— Казбек, цIанакул ссаха зий ура, ци чичлай ура?
— Чичлай ура гьарца кьини. Хавардугу бур, пьесардугу бур, поэмардугу бур. Так хIакьину лакрал литература щинчIав аьркинну дакъасса кунмасса асар бур. Аьсивсса асарду бур дакIниву.
— Казбек, на дакI дарцIуну бура вил магьри Москавлив цIуницIа итабакьлай бушивриягу, Табасараннал театрданул вил пьеса цIуницIа бишавриягу лакрал миллат ххарину бушиврий. ДакI дарцIуну бура вил творчествагу миллатран ххиранугу, чара бакъа аьркиннугу душиврий.
Ихтилат бувссар
ПатIимат Рамазановал