КъавтIаврил ссурухIи

 

fkur_2КъавтIавурттал кьини кIицI дуллан бивкIун бур 1982 шиная шихунмай ЮНЕСКО-лул дунияллул халкьуннал дянивсса къавтIаврил советрал хIукмулийну. Апрельданул 29-нний увну ур палангнал балетмейстер Ж.-Ж.Каверре. КъавтIавурттал байран му увсса кьини кIицI лаглан маслихIат бувну бивкIун бур балетрал артист, педагог ва хореограф П.А. Гусевлул.

Апрель зурул 29-сса кьини щалагу дунияллий къавтIавурттал кьинилун ккалли дайссар.

Аьдатрайн бувну, гьарица шинах хореографиялул цания ца вакилнал жяматрахь къавтIавурттал караматшиврия ихтилат байсса бур.
ХIакьину жучIа хъамалу бур къавтIавурттал минахур, «Заслуженный деятель искусств РД», АьФ-лул театрданул деятельтурал Союзрал член, ПаччахIлугърал премиялул лауреат, балетмейстер-педагог Тарият Даудовна Къапиева.
— Тарият Даудовнай, машгьурсса инсантурал оьрмулия кIул хьун гьарнан ччан бикIай. Жул бу­ккултрахь виятува, вила кулпатрая бусарча ччива.
— Бувну бура на Каспийскалий, чIявусса оьрчIру бусса кулпатраву. Ппу Давуд Къяниятуссар, нину СултIанпатIимат Гъумучатуссар. Лас, Къапихъал МахIамма, аьпа баннав цал, ччяни ивкIунни, Аьралуннал полковник, афганецъя. Уздансса, ххаллилсса, хъамитайпалул хIурмат бан кIулсса, дакI-аьмал ххуйсса адамина уссия. Ттул бур кIива оьрчI – ца арс, ца душ.
Ттул дуссия жул кулпатраву чIявусса масъаларттал хъар цийнна лархъсса ниттил нину Муъминат.
fkur_3— Тарият, та, цукун бахIав ина вила оьрму къавтIавурттацIун.
— Ттул оьрмулуву агьамсса кIану бувгьусса ниттил нину Муъминатлул хIарачатрайну бувкссара на ва ххуллийн. Ниттил нину дия дуркку­сса, оьрму – хIал кIулсса, бажар бусса хъамитайпа. ХьхьичIва-хьхьичI лавайсса партиялул школа бувкку­сса Дагъусттаннал хъаннивух мугу бивкIссар. Дуклай бивкIссар Мос­кавлив Тимирязевлул академиялуву, машгьурсса трактористка Паша Ангелинащал ца курсрай. Дяъви байбивхьуну, мукунма Дагъусттаннайн зана хьусса чIумал цIунцIия хьуну, академия къуртал бан къавхьуссар. МахIачкъалаливсса винзаводрал директорну буссия. Му чIумал ца райондалий командировкалий лавгун буна ниттил ниттийн бивтун бивкIссар. Щала цила гьавасгу, гъира-шавкьгу мунил ттун харж бувссар. Ттувусса гьунар чIалай, 5 шинаву на мунил балетрал кружокравун, ххаллилсса педагог Мария ЛяминачIан занази бувссара.
1-мур классраву дуклан бикIайх­ту, на мукунма миллатирттал къавтIавуртту лахьхьайсса кружок­равун занан бивкIссара. Мивугу на гьунар бусса педагог МахIаммад Вагьабовлуйн тIайла бавцIуссара. Ххуйну дакIний бур нава чIивисса чIумал Москавлив декадалийн лавгсса. 1960 шинал Москавлив Дагъусттаннал литературалул ва искусствалул кьинирду дуллай бия. Мюрщиминнал ва хъуниминнал хореографиялул коллективру ххалбуллай, «Лезгинка» ансамбльданул художественный руководитель Танхо Израиловлул на язи бувгьунав декадалийн гьан бан. Му чIумал ттун 9 шин дия.
КIинтнил каникуллай ни­ттил ниттил на буцайвав МахIач­къалаливсса пионертурал къатлувун цIа дурксса педагог Казим МанаповлучIан репетициярдайн.
Москавливсса аьрххи ттун оьрмулухун дакIний ливчIуна. Та заманнай Дагъусттанналсса бикIу, Аьрасатналсса бикIу хъуниминнал хъуннасса къулагъас дия ялун нанисса никиран эстетикалул кIулшивуртту дулун.
Та чIумал жу бувцунав Мос­кавлив яла ххуйми, яла бусравми кIанттурдайн: Оружейный палаталувун, Мавзолейравун. Жу бувкру язи-язими сахIнардайн – Колонный залдануву, Кремлилул театрдануву, Л.И. Чайковскийл цIанийсса залдануву. Му аьрххилий ниттил нину цурдагу ттущал архIал дуркIссар.
Та чIумал Москавлив А. Вагановал цIанийсса хореографиялул училищалуву Дагъусттаннаясса цаппара оьрчIру дуклай бия. Мигу бувкIуна декадалий гьурттушинна дан. Ниттил ниттин нагу мивун буххан бан ччан бивкIуна.
Ттул бюхъу ххал бан бувцуну бувкIра Варвара Мей тIисса педагогначIан («классикалул къавтIавурттал азбукалул» автор). Училищалувун буххан ттун ца шин диял хъанай дакъая.
— Гьунар бур, ялунчIил вызов гьан данна, — куну, Варвара Павловнал ттул цIа, фамилия чирчуна.
Амма хъиривмур шинал ттул ххуллу цамур куццуй багьуна. Да­гъусттаннайн бувкIуна Пермь шагьрулул хореографиялул училищалул художественный руководитель, Вагановал ученица Тулубьева Софья Михайловна. Вайннал училищалувун багьан ччисса 100-хъул оьрчIава язи бувгьунав жу кIива душ – нагу, Генжеева Саламат тIисса цамургу. Пермьрал хореографиялул училищалуву дуклакисса 8-гу шин янил ляпI учиннин ларгунни. ТачIав дакIния къадукканссар тай чIунну.
Бигьа бакъасса дуккаврилгу, хореографиялул училищалуву­сса ва школалийсса, хьхьувайсса спектакльлаву, балетирттаву гьур­тту хъанахъисса практикалулгу, личIи-личIисса конкурсирдайн Москавлив заназаврилгу на сасан бувнав, низамрайн, ттуйра нара къадагъа дишаврийн вардиш бувнав. Гьарица ххуймуничIансса – искусствалучIансса, живопись­рачIансса, музыкалучIансса ччаврил кюру щавщуна ттул дакIниву.
Так, хъинну нитти-буттах, жула зунттах, хьхьирих, личIи-личIисса мазурдийсса гъалгъалух бизар бувккун бикIайвав. Ттун хъунмасса гъира бия сахIналийн бу­ккан, хъунмасса хIаллай къавтIун. Му хиялгу бартлавгуна. Шанна шинай на солисткану къавтIий бивкIссара Нальчикрал музыкалул ва драмалул театрданул балетный труппалуву. Яла ттун нитти-буттан кумагран Дагъусттаннайн зана хьун багьуна. Мунияр шихунмай на зун бивкIссара педагог хIисаврай личIи-личIисса дуккаврил заведенияр­ттаву, балетмейстер — постановщик хIисаврай Дагъусттаннал театрдануву. Зий бивкIссара «Кавказский стиль» проектраву машгьурсса модельер Вера Агошкинащал. 2000 шинал къуртал бувссар Санкт-Петербургуллал гуманитарный университет профсоюзов.
Лавхьхьуссар балетмейстер-педагогнал пиша.
На хIарачат буллан бикIара ттула учениктуравун захIматсса, амма хъинну ххуйсса балетрал артистнал пиша ххира бан, муних гъира бутан.
— Тарият, дакIнийрив цими шинаву бувкссарав хьхьичIва-хьхьичI сахIналийн?
— ХьхьичIва-хьхьичI сахIналийн бувкссара на 6 шинаву. Му кьинигу ттун ххуйну дакIний дур.
На буссияв «Муха-Цокотуха» мюзиклраву Муха-Цокотухал роль дугьлай. Ниттил ниттил ххуйсса яннагу дурурххуну, рольданун лав­хьхьуну лаххан бувнав. Жиминдалул роль дугьлай ия 3-мур классраву дуклакисса оьрчI. ДакIнийри, махъва-махъ га ттул хьхьичI никирттайнгу агьну: «А теперь, душа-девица, на тебе хочу жениться» тIутIисса чIумал нава нач хьуну, ятIул бивчусса.
— Аьмну циксса шинну дур вил му аралуву зий? Ссаха зий бура хIакьинусса кьини?
— 40 шин хьуну дур ттул зий. Миннува яла хъуннамур чIун – 17 шин ларгун дур Дагъусттаннал университетраву. Культуралул факультетрай, актертурал магьиршиврул кафедралул доцентну буссияв. Ва факультетрал выпускниктураву буссар ттучIа дипломрал даву чирчуссагу.
15 шинай на зий буссияв интернат горяноклучIасса рес­публикалул оьрчIал искусствалул школалул директорну.
1993 шинал ва школа «Лезгинка» ансамбльданучIасса хореографиялул школа-студиялийн кIурабаен бувна. ХIакьинугу ттул агьаммур даву — педагогнал ва студиялул руководительнал — ми­кку дур. На каялувшиву дуллай бивкIссара Дагъусттаннал опералул ва балетрал цалчинсса балетный труппалий. ХIакьинусса кьинигу му труппа зий буссар Муса Оздоевлул каялувшиннаралу. 10 шин хьунни Ссихьрал театрдануву зий.
Ттула тIайлабацIусса даврин ккалли дувара Лакрал театрдануву «ПартIу ПатIима» спектакльданувусса хореографиялул постановка ва нара щаллу дурсса къавтIаву. Ва даврихлу ттун ПаччахIлугърал премия дуллуссар.
Гьашину жула машгьурсса композитор, музыкалул корифей Мурад Къажлаевлул оьвкунни ттуйн цала цIанийсса гьунар бусса оьрчIал школалийн балетрал класс бачин бан.
— Цими оьрчI ур вил классраву? Бурив миннавух лакгу.
— ЦIана ттул классраву 15 оьрчI ур. Гьунар буминнавух лак бакъа бикIайхрав, лакгу чансса бакъар. КIинничалт Лейла ва Ибрагьин Камиловхъул, Мария ва Лаура ХIамидовхъул, Аьйшат Аьлиева. ТIабиаьтрал гьунар буллусса оьрчIру бур. Шиккува учин, хъунмасса пахру бур ттун Санкт-Петербурглив Оьруснал балетрал академиялуву дуклакисса ттула ученик ХIасан Аллахвердиевлуя. Вагу лакку оьрчIри.
— КъавтIавурттахун багьан ччи­минная цукунсса тIалавшинна дуссар?
— ХьхьичIва-хьхьичI бикIан аьркинссар тIабиаьтрал буллусса гьунар. Му бакъанан профессионал хореографиялухун агьан пайда бакъассар.
Му бакъассагу, къавтIун ччисса оьрчIру чурх, ттурчIал базурду бигьану лахIайсса, сипатрава ххуйсса, слух бусса бикIан аьркинссар. Гьай-гьай, захIмат бан ччиссагу.
— ЛичIи-личIисса кIанттурдай зий личIи-личIисса хъуниминнащал зун багьхьунссар. Щищал бигьану бия зун.
— Культуралул аралуву ттун личIи-личIисса министртуращал зун багьунни. АьвдуллатIип ХIажиев, Багьауттин АхIмадов, Наида АьвдурахIманова, Зумруд Сулайманова ва цIанасса министр Зарема Буттаева. Цинявппа цала къуллугъран лайкьсса, ххуйсса инсантал бия.
Амма чIяруми нава хIаласса проектру-студия тIитIаву, ттула оьрмулуву агьамсса иширан ккаллисса Опералул ва балетрал театр тIитIаву дузрайн дуркссар Наида АьвдурахIманова министрну бусса шиннардий. На мунийн уттигу барчаллагьрай бикIара жура дуллалимунил чIарав бавцIуну тIий.
— Тарият Даудовнай, ина цайми билаятирттайнгу бивхьунссара. Ккавкказналминнуя ливчуну махъ, цумур билаятрал къавтIавуртту, культура ххуй дизай вин?
— На дахьва цалла дазул кьатIув бувксса. 1996 шинал лавгссара къавтIавурттал фестивальданийн Испаннавун. Бувцуссия ттущала ттула выпускникталгу — «Лезгинка» ансамбльданул студиялул цалчинсса выпуск. Ми оьрчIру-душру хIакьину Дагъусттаннал лайкь хьу­сса артистал хьуну бур. Ттун хъинну ххуй дизай Испаннал къавтIавуртту. Ххуй дизай мукунна италиянал, цыганнал къавтIавуртту.
Дуклакисса шиннардийва ттун бигьану лахьхьайва миннал къавтIавуртту. Народно-сценический къавтIаврин на госэкзамендалий ххюва лавсъссия. ХIакьину, нажагь сахIналийн бувксса чIумалгу, на испаннал къавтIаву дара.
— СахIналийсса вила яла яргми, яла дакIний лирчIми рольлу?
— Балет «Эсмеральда», «Лебединое озеро» (Испаннал къавтIаву), «Падетруа» (шамуннал цачIусса къавтIаву), «Спящая красавица», «Фея Сирена».
— Вил пиша чIявусса инсантуращал хIала-гьурттушиву дусса пиша бур. Цукунсса хасиятру ххуй дизай вин инсаннаву?
— Вихшала дишин бучIишиву, тIайлашиву, захIматсса чIумал чIарав бацIан кIулшиву.
— Хьуссарив вил оьрмулувугу захIматсса чIунну?
— Мукунсса чIунну оьр­мулу­ву къархьусса цучIав къаи­кIайхьунссар.
Нину-ппу, гъансса инсантал дунияллия лагаву гьарнангу захIматри.
— Вилва оьрчIал цанналвагу язи увгьурив вила пиша?
— Арс МахIмуд юристри. Душнил Хадижатлул «Лезгинка» ансамбльданул студия къуртал був­ссар, амма му аралуву зий бакъар. Ттул студиялуву дуклай буссар ссил душ Сабина. Гьунар бусса душ бур. МуницIа рязину бикIара. Цуппа ссугу ттущала зий буссар. Музыкалул грамоталул дарс дишайссар. Ца ссил оьрчIалгу къуртал бувссар ттул студия.
— Барчаллагь Тарият. Мукунма жагьилнува, дакI ххарину, чурх къавтIий битаннав ина бусса оьр­мулий.
— Барчаллагь.
Ихтилат бувссар Андриана Аьбдуллаевал