«Аьрщарал, хъунил маз кIулсса хханссия жул буттан»

pop_26Оьрмулуву, чIяру-чIярусса захIматшивурттал хьхьичI никгу къарирщуну, оьрчIру-кулпатгу дуланмагъ буллай, цалва захIматрай яхъанай бивкIсса инсантал аьпалухьхьун лавгукун, пенсиярттайн букканнинма, миннал оьрчIан хъинну кьурчIину бикIай цахава бивхьусса захIматгу чIалай, цащава цичIав хIурмат-изат бангу къавхьуннихха тIий. Шикку ккала­ккинал учин бюхъай, миннаяр жагьилссагу лагайхха, Заннал ажал мукун чивчуну бухьувкун ци бан шайссар куну. Мугу тIайлар, жущава бан бюхъайсса цичIав бакъар, дакIний битаву, чIа-чIаннин гайнная, гайннал дуллай бивкIсса ххуй-ххуйсса давурттая, махъа нанисса никиран цукун эбратну бивкIссарив чичларча бакъа, оьрчIал оьрчIахь бусларча бакъа.

Загьрани Аьбдуллаева
Лакрал учала бур «Къабачравар чув уккайсса» тIисса. Ва учалалул тIайлашиву тасттикь дан, ттунгу бусан ччай бур ца мукунсса инсанная, ххишала бакъа захIмат ххирану ивкIсса, цалва оьрчIангу хIалалну-жалалну бувсса захIматрай лявкъусса ччатI ххишала бакъа нахIуссагу, нацIуссагу бикIайшиву ла­хьхьин бувсса, арамтурал яла ххуймур оьр­мулуву лавмартсса цIуцIаврил рахIму къабувсса, КIямашрал шяраву хъуна хьу­сса Бархъаллал МахIаммадлул ва КIямашрал Узал кулпатраву увсса ца акъа-акъу Ибрагьимов Ибрагьимлуяту. Ца бакъа-бакъулт чIявуну къабикIай Ибрагьим кунмасса. Ва ия ляличIисса Ибрагьим, бунагьирттал аьпа биву, хъинну цалва хIарачат цалва буллай хъуна хьусса жагьил. Ва чIавану унува ниттихун агьну, ниттил хъуна увну ур. Лас ва щарнил дянив оьрчIру личIайхха талихIрал ссуссукьу бувну.
Школа къуртал бувну махъ, шяраву колхозирттал давурттай зий, ниттин ка-кумаг буллай ивкIун ур Ибрагьим. Цалва язи бувгьусса цува кунмасса ниттил ца бакъа-бакъасса Кумсиятлущал ташугу бувну, ца кулпатгу хьуну, бивзун бур ГьунчIукьатIрал къутандалийн, колхоз ца духьувкун ялапар хъанан, цалва маэшат цалва буллан. Агрономнал касму ххишала дакъа ххуйну кIулсса Ибрагьим, ялагу дуклан увххун шяраваллил хозяйствалул техникумравун, къуртал бувну бур гидромелиоративный техникумрал курсру ва «Гидромелиорация» специальность ларсун дур. Заннала пишкаш дурсса агрономнал касму дакъассагу, ва ия ххуйсса техник-гидротехник.
Марияннул (хъунмамур душнил) нитти-буттаясса дакIнийн бичавурттава:
— Тракторду, комбайнарду бакьин буллай, аьрщараха зий, опытру буллай, ва чулухсса аьрщарай ва ххуйну ххяхлай дур, та кIанттайсса аьрщарай та ххуйну ххяхлай дур тIий, жул къатлул хIаят жура-журасса кIанттурдая ларсъсса аьрщарал къуршал, тIахIунттал дурцIуну дикIайссия. Нину дикIайва, аьпа биву, (вагу дукIу аьпалухьхьун лавгссар), цайминнал ххирасса хъусру шардайн ххюрхху дайни ва ттул адаминал жура-журасса кIанттурдаясса аьрщи ларсун учIай шавайн тIий.
Гъаттараха-яттиха муксса къулагъас дакъая буттал. Чун гьарчагу жура-журасса гьаннарду лавсун учIайва. Миннух бакъа яругу, дакIгу луглайгу къадикIайва. Муксса къуману бикIайссияв, цува инжитну, хIал бакъа уну Москавлийн арснащал, ттула уссищал Заирханнущал, лавгсса чIумал, духтуртурал ххал увну буттахь цичIав къаувкуну, арснахь бувсун бур буттайсса цIуцIаврия ва увкуну бур: Бюхъавай анаварну шаппайн зана шияра, акъахьурча вина захIмат шай шиха му шавайн иян уван, мунан бувкку гьантта ливчIун бур вин ччайнугу, къаччайнугу» — куну. Заирхан пикрирдал къагъ лаган увну, жагьилсса оьрчI, ци банссарив къакIулну ивкIун ур. «Мямма тIурча ттучаннайх уклай, базаллувух уклай гьаннарду ласлай, цахьвагу тиккун, шиккун ачу гьаннарду ласун тIий ия, нама, кьупIа тIий, ганаха кьюлтIну аьтIий уссияв», — тIий буслай увкIуна уссу тиха. Жувагу, шаппа му зат бувсукун, гъюжу бувксса кунма, бургъилух жуйнма лухIи чявхъа бувтIусса кунма хьунав. Жул буттал чIарах чIара дуккансса чара бакъассия, кулпатрал ттарцIъя, оьрчIал пахруя жун бутта…
Ибрагьимлул ва Кумсиятлул кулпатраву хъуни хьуну бур 4 арсгу, 3 душгу. Мигу бур цалва захIматрай ччатI ляхълахъисса, цалва-цалва кулпатру, оьрчIру хIакьсса инсанталшиврий тарбия буллалисса инсантал. Вайннавугу Ибрагьимлул мархри тавтун бур, хIарачатран барачатгу чан бакъар.
— Бунагьирттал аьпа биву, мяммал гай кару дикIайва, му­ххардиха, аьрщараха зузаврил, вания таний, тания кIаний дихьлай запчастьру даххана дуллай, зия хьумур техника дакьин дуллай, хъяхъа куну, тIувтIурдал дурцIуну. ЦIана дакIнийн дагьлай, муксса дакI къума лаглан дикIай, жущава хIурмат банмагу къавхьуна, гаксса жула цIаний зий, занайгу ивкIун, пенсиялийн укканнин аьпалувух ивхьусса буттаха тIий. Замана баххана хъанан бивкIукун, ганал арендалий аьрщи ларсуна, ва аьрщарая, хъуния диялсса бакIлахъиягу ла­сайва. Щаллусса колхозрал ларсмигу, ца Ибрагьимхъал кулпатрал ларсмигу бакIлахъия хIисав дарча, гайнналми ххишаласса дикIайва. Мугу туну, цавайннан къакьутIирчагу, гайминнан кьутIлан бикIайхьунссия, тIааьндакъашивурттугума хъанан дикIайва. Цувава жул ппу аьрщаран, хъунин авкьусса ия. Ганал дургьусса мусигу аьрщарава ххяххайва. Мюрщину буна цалва оьрчIру лагма лаган бувну, шайнал шаймур дуллали байва. Вайгу гадри кунма мяммал лагма, чIарав зий бикIайссия.Къама яла ххуйми палцIа тIий ххяххайва, къавахъру нацIуми, чIикIунтIа яла сорт ххуйми да­къасса, кормалунмигу дургьуну колхозрайн диян дувайва, цIуши бугьайва. Мигу – кIилийну ххишаласса бакIлахъия. Жу, цалва оьрчIругу, архIал зузи бувну аьдат бувунав, аьпа бивул. Ни­ттилгу арулва оьрчI хъуни буван биялсса захIмат бивхьуссар бу­ттащал, гьарца даймуниву хъар дургьуну зий-занай, шюшлай, шахьлай.
Дуллуна буттан захIматрал ветераннал цIагу, дия жура-журасса хIурматрал лишаннугу. Ца хIурматрал лишангу дур 1986 шинал Верховный Советрал президиумрал дуллу­сса, ацIния цалчинмур пятилеткалуву бивхьусса буржру щаллу бувну, социалист бяст-ччалливу хьхьичIун личаврихлу, планну биттур даврихлу. ДакIний бур шяравугу МахIаммадов Алункъачлул (аьпабивул) мяммал захIматрая, жул кулпатрая та чIумал кказитрай чивчуну, хъуннасса макьала дуссия. ЦIана му кказит луглай къаляхълай бур, цума оьрчIал цачIава ябуллай уссарив.
Барчаллагьрал чагъарду, хIур­матрал лишанну лирчIунни, цивппа лавгунни, цIан ттуруллавун баргъру кунма, нинугу, ппугу. Баргъ буккай, бахьлагай, гай къабукканссар. Бухьувигъар гилугу ца оьрму, динчитурал тасттикь буллайгу бухьувкун. Жувагу та бухьурчагу гайнначIан гьанссару, гай жучIанма къабучIанссар. Ва замана укун баххана хьуншиву, лекъакьай къала Совет хIукумат лекьаншиву ци кIулссия жулва нитти-буттангу, жунмагу. ЦIана буссар шичча ласлай, тикку дахлай, гьарца кIилчинма дахху-ласулухун агьну, муниятугу бура къуману, жулва нитти-бутталгу, гай кунмасса цайминналгу буллай бивкIсса захIматру мудан хьхьичI бацIлай, гай чарил, тIаннул биявав тIий, пикрирдавун лаглай. ХьхьичIа лавгун тIийрив къакIулли, хъинну кьурчIи бизлай. Ци банссар, жущава бан шайсса бакъар, алжаннул ххари баннав, гьав нурданул дуцIиннав учирча бакъа. Зун-занан кIулсса, бигьалаган къакIулсса бия жулва нитти-буттахъул, зулми бикIу, жулми бикIу.
ТIагу-тIайлар, дяъвилул къума-цIан дурну, мискин дурсса шиннардийгу бувну, захIматралгу сасан бувну, цалва талихI оьрчIаву чIалай, ци захIматсса давуртту дангу махъунмай бакъа бикIайва та чIумалсса бава-ттаттахъул ва нину-ппу. Ххишалдаран цалла къадуркуну, къаларххун, махъун дитлай, хьусса кIапIикI кассрай дихьлай аьркин хьуннин. Мигу кIапIикIирттайн дурккунни чIявуминнал. Пикри барча, мугу бухIан бигьа бакъар.
Ва дунияллий ци-цигу хъанай бур. Вана цIанакул аьрщи дачIра личIлай, минния хайр ласун кIулсса, Ибрагьим кунма­сса инсантурал каруннах мякьну. ЦIанасса инсантал, чIявуми, бур «бурхIавун кIунурду бувчIсса», аьрщараха зун къаччисса. Ттучанная, базаллува ласун бигьар­хха чил хIукуматирттая дуркIми, хIадурнами дуки-хIачIия.
Инсантал дунияллия гьарчагу, гайннал цIарду уттарассарча, зура, зул оьрчIал, шяравунал, дус-ихтивартурал зумух ласласиссаксса гайннан бивкIу ба­къассар тIий, дакI кIукIлу лаган дарча дакъа, цир учин шайсса укунсса чIумал аьратталминнахь. Заннал ххуймур чивчуну лякъиннав, ахир хайр даннав.