«Шанна миналул заллухъру»

pg_12Ларгсса нюжмардий ЦIуминалийсса Шушиннал школалий ларгунни Лакрал ва Ккуллал районнал щархъал агьлу чачаннал аьрщарайн бизан бувну 70 шин хъанахъаврин хас дурсса мероприятие.

Уттараннасса къювуну, хъин къашай щавуну лирчIунни бизан баву кIилчингу мина да­ххана дуллан кьисмат хьусса ЦIу­ссалакрал агьулданун.
1944 шинал бизан баврил бардулт хьусса мюрщи оьрчIру хIакьину къари-къужри хьуну бур. Амма вайннан ххуйну дакIний бур цанма ккавкмур, хьхьичIа лаглай дакъар та оькьинилул сурат. Цимил вичIидиширчагу вайннал бусласимуних, цимил баярчагу гайва хаварду, дахьва цалчин бавсса кунма аьсив буккару. Дайгьин къахъанай иттату макь дачай. Ттул миллат­райх дурксса кьини. Ттул халкьуннай бувсса зулму. Агь, уздансса ттул къарттув, бакIрачIан бувкIмур буслай ттул хьхьичI щябивкIсса, оьрчIнийгу, хъунив хьуну махъгу мина кьаритлан кьисмат хьусса, кьадарданул хъихъи къабивтсса, ккавкцириннул аьйплу бувсса, амма дакIру къалп къархьусса, яхI къагъавгъсса. Ччай бур чIуен бувну зу ххира бан. Зу бувхIуцириннухлу, зул ссавурданухлу, зул виричушиврухлу!
А. Аьбдуллаева
П. Рамазанова
Ларгсса нюжмардий ЦIу­миналийсса Шушиннал школалий ларгунни Лакрал ва Ккуллал районнал щархъал агьлу чачаннал аьрщарайн бизан бувну 70 шин хъанахъаврин хас дурсса мероприятие. Ва хIадур дурну дия ва школалий лакку мазрал дарсру дихьлахьисса, 2011 шинал президентнал Грант ларсъсса pg_11Багъирчаева Умамат Исяевнал. Шикку гьуртту хьун оьвкуну бия бизан бувну нанисса чIумал мюрщи оьрчIруну бивкIсса ва та чIун дакIнийсса, таний вилттили оьрчIруну бивкIсса, амма тай иширттая нитти-буттал, гъан-маччанал буслай ххуйну кIулсса ЖахIпарова ПатIиматлуйн, Ба­гъирчаева Уммукусумлуйн, Аьбдуллаева Марияннуйн, Буттаев Исяйн, Барчаев Аьвдуллагьлуйн.
ТIивтIунни мажлис «Агь, ттул буттал кIануй» гимнрайну.
Хъирив Умамат Исяевнал ва дуклаки оьрчIал бувсунни жула халкьуннайн дурксса оькьинилия, духларгун ларгсса лакрал шяраваллая, жяматрал бакIрачIан бувкIмуния:
-Февраль зуруй 1944 шинал чачан ва ингуш цала буттал аьрщарая бизан бувну бивкIссар. Гара шинал март зуруй, чачан бизан бувну, оьнна лирчIсса Ауховский райондалийн Ккуллал ва Лакрал районная 21 шяравалу дизан дурссар, 14 шяравалу – Лакрал райондалия, 7 шяравалу – Ккуллал райондалия.
ТтурчIи, Варайми, КIурхи, Буртни, КIихIарчIи, Халакки, Чаравали, ЧIурттащи, ЧIаящи, ДучIи, НицIавкIул, Маркьи, Аьхъар, Шушийми, Гьамиящи, Ккацран, Бярнихи, Къичурлухи, ЧIар, Чакъал, Оьллауртти.
Вай щаллунна дизан дурсса шяраваллу дакъассагу, цаппара кулпатру бизан бувссар Ккуллал, ЦIувкIуллал, Хъювхъиял, ЦIу­щарнил ва м.ц. щархъаватугу.
Бизангу бувссар гужрай. Ца-кIива зурул дянив дизан дурссар 1200 хозяйство, яни 6000-нния ливчусса инсантал. Мигу ласру аьрай ливчIсса мюрщисса ятинтуращал­сса щахъами, къари-къужа, дяъвилий мушакъат хьуми. Бизан бувссар, ласун шаймургу ласияра куну, 4-5 къатлун ца аьравагу дуллуну, хьхьичI бавкьуну, бахьтта. Къабизанну тIий тарс бацIлай бивкIмигу, къатригу ччурччуну, махъми нигьа бусан бан дуснакь бувссар. Бивзун лавгминнал къатригу, махъунмай зана къабикIаншиврул, динамитирттах пIякь учин дурссар. Лакран цала кьянатсса аьрщарай хъунмасса захIмат бивхьуну дурсса къатри кьаритаву духIан къашайсса дардну хьуссар. Хъунисса ларзурдащал­сса авурсса цIувцIу чарил къатри кьариртун, бувкIссар чачаннал къума-цIансса чIаттирдавун. Дугьан дурасса хъуру, вардиш бакъасса арнил гьава, ккаши. Ккашил, цIаллил ва бургъил азардал литIлай байбивхьуссар инсантал. Буччин ка хъирив къалаллай, ливтIуну лякъайсса бивкIун бур щаллусса кулпатру. Так 1944 шиная 1947 шинайн бияннин ливтIуну бур 2000-нния ливчусса инсантал – бизан бувсса циняв агьалинал 30%. Мигу дяъвилий жанну дуллусса 600 инсан къахIисавну.
Бизан бувсса лакрал оьттул гьухъ дуртIунур ЦIуссалакрал районгу цIанасса даражалийн дирсса. Бизан бувсса шиналва байбивхьуну, чIатIрах тиканнацIа аьрщи марцI дурну, кавсру бихлай дурсса хъурур гай. Авлахърай чятирду бивщуну, хьхьугу-кьинигу зий. Га бухIан къашайсса захIматралгу чIявусса инсантал кьатI бувссар. ХIисав дувара, 1944 шинал ЦIуссалаккуй бувну бур 54 оьрчI, ивкIуну ур 693 инсан.
1945 шинал бувну бур 101 оьрчI, ивкIуну ур 460 инсан. Ва ливтIуминнал аьдад хъинну лагь дурну чирчусса сияхIри. Му ба­къассагу, цаппара шяраваллил советирттал цала щархъаву цими инсан увссарив, цими ивкIуссарив баян къабувну бивкIун бур чачан бизан байсса чIумал. Ауховский район сакин дурну дахьва 5 барзри хьуну бивкIсса, мунияту гикку къабивкIссар цавагу хIукуматрал идара, цавагу клуб, хIаммам. КъабивкIссар цавагу шяраваллил хозяйствалуву ишла байсса ярагъ. Тай цимурцагу оьттул гьухъ рутIлай лакралли щаллу дурсса.
Тай дяъвилул шиннардий бувсса зулму-къия къагьану, ЦIуссалакрал агьулданун цаймигу дяъвилул ишру ккаккан кьисмат хьунни. 1999 шинал сентябрь зурул 5-нний ЦIуссалакрал аьрщарайн яра­гъуннил балгу­сса къачагътал ххявххун, лекьа-пIякьу дунни чIярусса шяраваллу. Къачагътурал канища ливтIунни ЦIуссалакрал РОВД-лул 25 милица.
Ихтилат къуртал буллай, Умамат Исяевнал дурккунни «Ттуруллал ялув ТтурчIи» тIисса ПатIимат Шахмардановал назму. Хъирив дуклаки оьрчIалгу дурккунни наз­мурду, увкунни балайрду, ккаккан дунни къавтIавуртту.

Буттаев Хизри, 3-мур классрал дуклаки оьрчI:
— На ялапар хъанай ура Новостройрай Шушиннал шяраву. Ва ттул Ватанни. На ттула ттаттащал зунттавусса Шушиявгу уссияв. Ттатта ия кIа жулла минар тIий. Ттул бутта тIурча ур цалла Ватан ЦIуссалакри тIий. Мукун бухьурча, ттул шанна Ватан дур.

Ххуллийх къавтIий ачинна,
Лахъну балай учинна,
Шанна-шанна миналул
Заллу нава уну тIий.

ПатIимат ЖахIпарова:
— Бизан буллалисса ппурттуву на бияв 8 шинавусса душ. Шяравун чIявусса саллатI бивчуна. Ттул нину дарзи дия. Цукун кIул хьуссияв, кIия саллатI ниттичIан увкIун, «ина янна дуруххайсса дурча, жун янна дуру­ххи» увкуна. Ттул ппу, окопру дуклан гьан увну, шава акъая.
КIай саллатIнан янна дурухлай дуну жул нинугу, дяъвилия щаву дирну увкIсса ХIажинал кулпат Башаратгу, ца цамур кулпатгу – шанма къатта личIаннин, гайми циняв шярава буккан бувну гьан бувна.
КIива-шанма гьантлува гайва кIиягу саллатI увкIун, ниттихь увкуна:
— Бургу ссу, ина ци чулийгу шикку инавалу къабикIанссара, бизу, къабивзун къабитантIиссарача.
Ци банссия? Гъаттарал хъюгу дурцIуну кьадиртун, хъуслил къа­ттагу бувцIуну кьабивтун, оьрмулул заву хъямала дан кьадиртун, канил ласун шаймур ларсун, бавчуру. Гьарахъун бияйхту, шанмагу ма­хъун багьсса кулпатран дуллунни ца балчаннуй аьрава. ХьхьичI бавкьуну, къуннагъ ришлай бачин бунну. Мукьва мюрщисса душ аьра­валттуй щябивкIун, жу 5-6 душ бахьтта най буссияв Буйнакскалийн бияннин. ЧIанччанну бия ливккун. Ца хьхьу Буйнакскалийгу дурну, яла поездрайн лахъан бувнав. Поездрай жу Хасаврайн биян бунну. Микку лявкъунни жуярва хьхьичI бувцуну лавгсса жула жямат, чун бачинссарив къакIулну ялугьлай. Хасаврая кIихунмай бачин бунну бахьтта. Ччанну бурувххуну, ус лаххан хъанай дакъая. КIива-шанма гьантлува бивунну райондалийн. Баргъ лавчIун чIявусса инсантал ливтIунни, щаллу-щаллусса кулпатру ливтIусса ишру хьуссар. Хьхьувай уттукъабивхьуну, чIатIрах къур бихлай тIутIайх дичин дуварду мичиххичнал аьрщи. ЧIаттирдая къаларду барду. Мара зун, жу уттигу зунну, жу аьдатссару куну, оьттул гьухъ рутIлай дурмургу мичиххичнан кьариртун, цIунилгу бувкIру ва дачIрасса аьрщарайн, ва цIил авлахърайн. Ци тахсир биявав жуй? Циксса ккаккан банавав ва хIукуматрал жун? Жун ккавкмур душманнан къаккакканнав.
1999 шиналгу кьини дурккунни укунмагу къаккавк къаливчIсса жул халкьуннайн. Мичиххичнал дазуй дуссия жул кIизивулийсса хъунисса къатри. Дяъвилул цIарал къувтIилул, ахъувун багьсса ттупал ккуллардал ццах учин бувну бивкIуссар 13 шинавусса бутта акъасса ттул арснал душ.
ЦIу миналийн бивзун махъ ивкIунни кIилчинма арсгу. Дяъви нанисса чIумал жу кIиха буцин увкIсса мунал пострайсса милицалт кIучI бувссия къачагътурая жула къатраву. Яла шяравасса инсантурал янна лаххан бувну, халкьуннавух буккан бувссия. ЧIивисса душния жалин бувну, жалин дурцуну нанисса куц дурну, автобусраву лабивтун буккан бувссия.
КIива дяъви ккавккунни. КIийл­ла мина даххана дуллансса був­ккунни. Я Аллагь, щинчIав къа­ккакканнав.

Шакират Абакарова, Шушиннал школалул директор:
-Жул жямат шярава бизан буллалисса чIумал ттул ниттин, Саэдатлун, дахьра 6 шин диркIун дур. Нину буслан дикIайва, цув чурххал лахъсса буну, ина хъунмасса бура куну, аьравалттуя бучIан бувну бивкIссара, тIий. Аьравалттуй мюрщими щябитайсса бивкIун бур. Му къаччан бивкIун, махъунмай шяравун ливхъун най буна, кIия нанисса милицанал начальник Жалиев Адамлуйн бакIрайн багьну, балчаннуй щябивтун, аьравалттул хъирив лаян бувну бур.

Умамат Багъирчаева, лакку мазрал учительница:
-Лаккуй, Шушиннал шяравалу диркIсса кIанай, гьайкал тIитIлай жула школалул директор Шакират Шарапуттиновнащал нагу лавгссияв. КIия най буна, жуйн, дукралийн оьвкуна ца кIундирищарссанил. Танил бувсуна жухь укунсса хавар:
-Таний ттун дия 10 шин. Жул кIундиннал хъами циняв бувккуна бизан бувну нанисса шушийми тIайла буккан. АьтIий, хъямалтту багьлай буна, увккуна Агъаларов. «Зул аьравалтту ВицIхъав дирну дур, зу шикку ци зиссару», — тIий бишлай мархь, хьхьичI бавкьуну бувцуна. Му чIумал, ласгу аьрай ятIа-тIар бакъа акъа хьусса, 2 мюрщисса оьрчIащал нанисса Таибат тIисса щарссанил, дуккан дурну ччергъилугу, балай увкуна:

Аккаевлул чул щуну,
Агъароплул ччан щуну,
Аухънавун бавчунни
Шушиннал мюрщи хъами.

Шушийми лагайхту, буккан бувну вайннал циняв документ­ру ччувччуна, -тIий бувсуна кIа кIундирищарнил.
Цамур жула шяравасса Ма­хIаммадова Аьйшат тIисса хъамитайпа буслан бикIайва, щар дизан дурсса чIумал, цуппагу, Буттаева ПатIиматгу хьхьирий балугъру бугьай батагъарттай бивкIссару тIий. Микку чIявусса лакрал, яру­ссаннал ва цаймигу миллатирттаясса жагьилсса душру зий бивкIун бур. Лаккуя увкIсса кIундиричунал бувсуна тIива цахьва зул щар дизан дурссар куну. Чун дизан дурссарив кIулну бакъая тIар.
— Зущава зулла къутандалийн­сса ххуллу ласун хьурча, гайннан кIулссар чун бизан бувссарив, — увкуна тIар.
Цивппа зузисса кIанай ккашил ва дякъил къия дурну, гьарца кьини 3-4 инсан ивчIайва тIар.
— На зугу ливтIуминнавух бишиннача, хьхьувай лихъияра шичча, — увкуна тIива ганал цахь.
Къаехърай бачирча кIул хьун­ссару тIий, шинавух, ца каних байтагъир­ттая хьхьирил зуманив нанисса турбалуцIун лавчIун, вамур каних цалла янна дургьуну, бувкру тIива хьхьирил зуманив. ПатIимат ятти­щал къутаннайн занай бивкIун, ххуллу кIулну бивкIун бур. Хьхьувай най, дяхтта лабикIлай, шанма гьан­тта хьуну бур къутандалийн биян. Гичча яла кIундиннал аьравалттий Хасаврайн биян бувну бур. Ги­ччагу Ярык-су тIисса кIанттурдайн бувкIун, гикку лявкъуну бур цанма кIану ккаккан банцIа бавцIусса цала халкь.
Ца-кIира шинал хьхьичI Лаккуйсса ттула буттал шяравун Шушияв цалчин бивсса чIумал, кIа сурат асар хьуну вай ххару чивчу­ссия на:

Ттул шяравалу
Бюхттулсса барзунттай
кIану ххаллилний
Дирхьуну диркIун дур
жул шяравалу,
Ялату бурувгун ххал хъанай дия
Лагмацири циняв
лакрал щархъурду.

БивкIун бия чиваркI
чувшиву дайсса,
Буттал кIанттул цIаний
жанну дулайсса,
Ватандалийн жулла
кьини дурккукун,
Нигь дакъа, ццах бакъа
гьурттушин дайсса.

Буттал кIанттул цIаний
дяъви бу чIумал,
Дурккун дур оь кьини
жул халкьуннайнгу,
Чин бакъа талихIрал заллухъру
бан ччай,
Гужрай бизан бувссар
Чачан аьрщарайн.

Ттуршрахъул шиннардий
ядурсса мина
Тири-хъири дурссар ца
гьантлул дянив,
КIану ххаллилссая, щин дяркъуссия
Кьаритан хIайпссия ттул
буттал аьрщи.

Ци тахсир хьунавав ттул
чIири щарний,
ЧиваркI талай буна хъами
буккан бан.
Зунттурду бюхттулна,
арду гьартана,
Ссал къума бувнавав ттул
щарнил жямат.

БакIрачIан дуркI кьини
хъинну дурхIуну,
ЗахIматрал хьхьичI тачIав
ник къарирщуну,
Гужрай бизан бувсса
чачан аьрщарай
Минагу дурссия, дакI дакъанура.

Вана цал уттигу жу бизан бувну
ЦIил ччуччингу дурсса
хьхьирицI аьрщарайн,
Ялув дунияллий дужагь бусса жун
Булунхьуви алжан лув дунияллий.

Ци бунагь буривав ттул
чIири щарний,
Буттал кIану буна, мина дакъасса,
ЯхI банну уссурвал, ссавур дуванну,
Укканхьуви чувгу занахьи чинсса.