Чара бакъашиву диркIссар

ntitle_9Шинну наниссаксса Авгъаннавусса дяъвилул иширттая ва совет аьрал тай иширттавух гьуртту шаврия личIи-личIисса, кувннийн кув къаршисса пикрирду баллай бур. ТIайлама цумаривав, хIакьмур цумурдивав тIисса чIумал, иш-тагьар, хIалкьазия кIулсса инсаннахгу вичIидишин ччан бикIай. Жун пикри хьунни та дяъвилул хIакъираву цIухху-бусу бан Авгъаннал ярагъуннил гужирдал агьаммур политуправлениялучIа советникну ивкIсса, тай дяъвилул иширттаву Совет Союзрал ва Авгъаннал аьралуннаву ливтIусса чансса хьуншиврул шайсса хIарачат бувсса, чIярусса орден-медаллан лайкь хьусса, 1-мур ранграл капитан, цIана Аьрали академиялул профессор Аьлиев ХIажи Сулаймановичлухь. Бишлай буру ванал бувсмур.

-Мяйжаннугу, цумур-цагу дяъвилул кунма, Авгъаннал билаятрайсса дяъвилул хIакъиравугу личIи-личIисса, кувнницIун кув къабавкьусса пик­рирду бур. Цаппара политологтал бур жула аьрал Авгъаннавун бакьаву Совет хIукуматрал хъуниминнал политический гъалатI хьуссар, му хIукму щищалкIуй маслихIатгу къаккавккун шама инсаннал – Брежневлул, Анд­роповлул ва Громыкол кьамул бувну бивкIссар тIий. Цалва пикри-зикри бусласи­сса инсантал чIявучин бур Авгъаннал билаятрал тарих, Совет Союзрал ва Авгъаннал дянивсса арарду, кьулчинмур ттуршукулул махъсса 50 шинай дунияллий хIасул хьусса политикалул, аьралуннал ва стратегиялул тагьар ххуйну къакIулсса инсантал. Та диркIссар США-ву власть Совет Союз къаччисса гужирдахьхьун дирирсса, «бявкъу дяъвилул» тагьар хъиннура чIурусса чIун. Укунсса шартIирдай кIивагу билаят личIи-личIисса регионнай, мукунма Азиянавугу цала позициярду цIакь бан хIарачат буллай бивкIссар. Гьай-гьай, Авгъангу кьатIув къаливчIссар. Карталух буругарча, хIисав хьунтIиссар, Авгъанисттан – Азиянал къюкIри, стратегиялул чулуха хъуннасса агьамшиву дусса. Му билаят буссар Пакисттаннащалсса, Ираннащалсса, Дянивмур Азиянал республикардащалсса дазуй, КитайначIан гъанну. Мунияту, 1978 шинал Авгъаннаву власть цIусса гужирдал канихьхьун дуркIукун, чIяруми дунияллул державарду михуннай къулагъас дуллан бивкIссар. Совет Союзрал хъуниминнаща бювхъуссар Авгъаннал цIусса властьращал маз лякъин, хIала-гьурттусса арарду дузал дан. Авгъаннал президент Нур МухIаммад Тараки Москавлив увкIсса чIумал чирчуну диркIссар агьамшиву дусса икьраллу, миннувух аьралуннал кумаг баврил икьралгу. Американая тIурчарив, гьай-гьай, мигу тинмай бавцIуну къабивкIссар. Минналгу цалла планну диркIссар та билаятрал чулухуннай. Американан чIалай бивкIссар Авгъанисттан Совет Союзрал кьиблалул дазурдачIа цала гужру ва аьрали базарду бишин къулайсса кIану бушиву. Американал мурадру ялун ливчуссар Авгъанисттаннайсса тагьар аьнт шайхту. Ми ашкара хъанай бур хIакьинугу, Американал цалва аьрал Авгъаннавун бавкьукун. 1979 шинал Авгъаннал каялувчитурал гъалатIирттайн бувну шикку байбивхьуссар граждан дяъви. ЦIусса политикалул режим гужну хIуркку хьуссар. Му режимрайн къаршиминнан арцуйну, аьралуннал ва техникалул кумаг буллалисса Американал спецслужбардугу хъиннува хIарачат буллан бивкIссар дянив дичин, цIу ягин дан. Укунсса шартIру хIасул хьувкун, Совет Союзрал каялувчитурангу, чара бухлавгун, Авгъаннавун аьрал бакьин багьссар. КIицI буллай ура, чара бухлавгун. Цалчин, Авгъаннащал икьрал диркIссар аьралуннал кумаг бансса. Тайннал хъуними цимилагу бувкссар жуйнма мукунсса кумаг бувара тIий. Икьрал чирчуну диркIнавхьур, му бан багьлай бивкIссар жува иттала къабагьан, жулва махъ бацIан бан. Амма аьрал бакьинсса агьаммур багьана жулла хIукуматрал мурадру буруччаву, жулла мюхчаншиву дузал даву бивкIссар. ТIайлассарив му пикри къабувну бувсса хIукмур тIутIисса цаппара политологтал? На Авгъаннавусса дяъви­луцIун бавхIусса чIявусса иширттал бара хьуссара. Учин бюхъанссар (ва зат хьхьичIва-хьхьичIра тIутIисса – ХI. Аь.) Авгъаннавун аьрал бакьиннин 8 зурул хьхьичI, 1979 шинал апрель зуруй, Совет Аьралуннал ва Хьхьирил флотрал Агьаммур политуправлениялул тапшур бувну хIаписартурал группалущал на лавгссара Памирдайсса Пянджалия Термезлив ияннин Щалагу Совет Союзрал ва Авгъаннал дазуйх. Дазуйсса тагьардания бувсъссия Агьаммур политуправлениялул хъуниминнахь. Экономикалул, аьркинну бухьурча, аьралунналгу кумаг баврил мурад цамургу бивкIссар — Термезлия арх бакъа Аму-Дарья неххайх ламу баву. Муна му ламуйхри яла Совет аьрал Авгъаннал аьрщарая буккангу бувсса. 1979 шинал декабрь зуруй Авгъаннавун Совет аьрал бу­ххайхту, тийхсса тагьар чан-чанну тIий цанийн дагьлан диркIссар, циняв провинциярдай центральная власть цIакь хьуссар. Бунт дурми тIурча партизантурал кьяйдардай талан бивкIссар. Жулва аьрал тийх бусса 10-гу шинал лажиндарай, тагьар щаллуну цанийн дутан къархьуссар. Мунин багьана хьуссар Америка чялиш бувккун къарши бавцIуминнан кумаг буллай бикIавугу, Авгъаннал ва жула хъуниминнал гъалатIругу. Мукьра шин Авгъаннаву советниктурал центральный аппаратраву дурсса ттун чIявуми гъалатIру ххуйну кIулли. Так ца гъалатIрая бусанна. Авгъаннал аьралуннал частирдаву паччахIнал заманная шихунмай бивкIссар штатравусса маллатал, хъинну сий дусса, бусравсса инсантал. Жула хIарачатрайну Авгъаннал аьралуннаву маллатуран кIанай зузи бувссар аьралуннал политорганнал институт. Армия хьхьарану талай бивкIссар муджахедтуращал. Герат тIисса шагьрулия арх бакъа аьралуннал операция нанисса чIумал, на цIувххуссия Авгъаннал саллатIнахь, душманнайн къабитлайна, гьаваллавун циван битлай буру куну. Тай бия, та чулух бусурман-уссурвал бур, тайннайн битлан къабучIиссар тIий. «Тайния зуйн битлай бур», — учав. «Тайннахь малла уссар жу ШуравиначIа (чIаххуврачIа, яни Совет СоюзрачIа – ХI. Аь.) къуллугъ буллай бур тIий, муниятур тай жуйн битлати­сса», — увкунни. Авгъаннавун бувкIсса генерал-полковник Волкогоновлухь ва флотрал адмирал Сорокиннухь маслихIат бувссар Авгъаннал аьра­луннаву маллатурал институт цIубуккан банмур бувара куну. Му хъинчулий ккавкссар совет посольствалулгу, КТБ-лул органнал чулуха жула дагъусттанчу Оьмар Муртузааьлиевлулгу. Аьралуннавуминная саллатIнан ва хIаписартуран эбратну хьунсса маллатал бувчIуну, маллатурал институт цIубуккан байхту, Армия хIалли-хIаллих тIий цIакь хъанан бивкIссар. ЛичIи-личIисса пикрирду бур жулва аьрал Авгъаннава буккан баврил хIакъиравугу. Му та-бунугу бан аьркинсса зат бия. Аьрал буккан бувссар, муницIун дацIан дурссар та билаятран цукунсса-бунугу кумаг бавугу. США-нал ва Пакис­ттаннал ххуйну дузал буллалисса контрреволюционертурал гуж ххишала хьусса чIумал, Авгъаннал хъуними ва аьрал цахунма цивппа бивчуну, я аьралуннал, я техникалул кумаг бакъа ливчIссар. Жущала дусшиву дусса властьгу дахьра шанна шинай­сса лирчIссар. Аьрал буккан баврицIун, экономикалул ва аьрали техникалул кумаггу бацIан баву жува бявкьусса иш хьуссар. Му гъалатIрал ахъулсса жува хIакьинугу канай буру. Наркотрафикрая байбивхьуну цайми-цаймигу иширттайн бияннин, 600-азарунния ливчусса совет саллатI ва хIаписартал гьуртту хьуссар Авгъаннавусса дяъвилул иширттавух, миннава ххюазаруннийн бивсса дагъусттанлувтал. Тай ишир­ттаву оьрмулуцIа хьуссар 15 азарунния ливчусса инсантал. Миннаву – 141 Дагъусттаннал жа­гьилтал. Миннал лайкьну лавхъссар цалва аьрали бурж, кумаг буллай бивкIссар жущала дусшиву дусса Авгъаннал халкьуннан, дузал дуллай бивкIссар Аьрасатнал хIукуматрал мюхчаншиву. Мунияту, хIакьину хъинну къащи хъанай бур «На гьан къаував ина Авгъаннавун» тIисса, рахIму бакъасса къуллугъчитурал махъру. Жула буржри Авгъаннаву талай бивкIми дакIний битаву, тай дяъвилул иширттаву гьуртту хьуминнал чIарав бацIаву, арсурваврацIа хьусса нитти-буттан кумаг баву, — тIий буслай ур Авгъаннавусса иширттал хIакъираву ХIажи Сулайманович. Укун тIутIисса къуллугъчиталгу чIявусса лякъиннав. Андриана Аьбдуллаева