ЖучIава оьруснал миллат мудангу бусравну бивкIссар

ДР-лул хIукуматрал «Поддержка проживающего и возвращающегося в Республику Дагестан русского населения на 2014-2017 годы» тIисса программалул хIасул бувсса пикрирду

Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилия махъсса шиннардий захIмат-хушрай цукун-дунугу лащу-щаллу дурсса паракьатшиву ва стабильность диркIсса Аьрасатнаву, хаснува Дагъус­ттаннай, яла алши бакъамур ник духьунссия жагьилшиву урчIцIалку шиннардийн тIайла дарцIусса ник. Цал архIал идеологиялуцIа ва муницIун дархIусса цайми-цайми затирдацIагу хьусса, ганиннин хьхьичI бивкIсса тарихрайн вихшала ва умуд кьукьин дурсса ник.
Ччанарккусса 90-ку шиннардива ци дакIний ливчIри учирча, ттул оьрмулувусса гьарнал учин ххай бура — Чачаннавусса дяъви, МахIачкъалалив дя-дяхтта гьар кьини хъанай диркIсса бита-ххитавуртту ва цакуну шагьрулуву лухIи лархсса хъами-душру чIяву шаву куну. Вайннул ялун на ххи бавияв ца цамургу зат. Цалчинмур МахIачкъалалив на яхъанахъисса ниттирссил къатлул тия чулий яхъанай бикIайва цавай бавкьусса, нахIуну дакъа ссихI къадуккайсса къари ва къужа. Гай бия лас ва щар, цивппагу оьруснал миллатрал. Жул кучалийсса цинявнналвагу «баба Таня ва дед Женя». Гай яхъанахъи­сса къатригу дикIайва оьруснал зумунусса, магьлуву куннасса, мюрщисса чIавахьулттивгу бусса, хIаятравун авурсса къапугу тIитIайсса. Гукунсса къатри Цалчинмур МахIачкъалалив чIярусса дикIайва, цIанагу нажа-мажагь хьунадакьай. ТIаннул къапулух, кIюрххи-кьунних цивппа щябикIайсса, къари-къужлул тIутIив дургьуну, миннуйн щин рутIлай, кIюрххила кIиягу миннуха аякьа дуллай хьунагубакьайва.
Цаппара хIаллава гьар кьини дарсирайн лагайсса ттул иттала ми бакъа хьуна. Кулпатраву цурив ца инсан иял къахъанахъисса кунма­сса аьжаивсса асарду хIасул шайва ттуву кIюрххицIун скамейкалий къари ва къужа къалявкъукун. Цахъи хIаллава «вай жула чIаххул чIалай бакъархха, цивппа шичча наниссагу къабувсун лавгссаривав. Лавгхьунссар, чIявусса оьрус бивзун най бурхха» тIутIисса хавартту гьаз хъанан бивкIуна жул чIахху-чIарахми бавтIний. КутIану бусан, цаппара хIаллава къари-къужлул къатлучIан кIулбакъасса, лухIи «Джипирдайсса», халкь букIлай, лаглан бивкIукун, ва «магьлул» къатлул кIанай кIира зивулул чIалъаь бувкун, жун бувчIуна къари-къужлул ахир ссайн дуркссарив. Гайннал хъирив уккан я арс, я душ, я уссил-ссилссагу, цукIуй акъая, унугу Дагъусттаннайн бувкIун тай шиннардий щил ци тасттикь бан­ссия. КъакIулли, бюхъайва миннан ччинийн, миннал цу-унугу маччачу усса кIанайн биян бувну бикIангу. Тай дия низам цирив къакIулсса, хъирив уккансса акъасса, ялгъузма бас уллалисса чIунну. Жула миллатирттан жула ватандалийгу буну, цаннал ца бувгьусса уссурссу, тухумругу буну вай укунсса ишру къамуксса асар хьухьунссия. Гай шиннардий цал архIал, бавххуну цала къатта-къушгу, бивзун жула шичча чIявусса оьрус, жугьутI, армани лаглай бикIайва. Миккугу, цавайннан тIайлабацIу хьуну, цанма ччисса багьлун къатта баххан бюхъарчагу, бикIайва нигьачIакул бувсса, «жу дуллалимур къаласурча, хьхьувайния кIюрххилнин цIу щуну, зат дакъа личIан банну», — куну анавархъиндарай лихъан бувкссагу. ЖучIавания оьккину, ялгъузну Чачаннавусса оьрус бусса бур тIисса хавардугу чан къашайва таний.
Гания мукьах мадара шиннугу ларгунни, микссара щиннугу экьиларгхьунссар. Заманагу цукссагу баххана хьунни, миннуцIун халкьуннал багьу-бизугу, интересругу, оьрмулул мухIлу-хIингу, духIи-дуцингу. ЧIявуми ду-думур дартIун къадартIун гьарчагу, жува бакъаний мудангу ххуйсса ххай бикIайссар куну, шиккува ливчIсса оьрусгу бур. Бур нину-ппу шийхва бавцIуну, цалва оьрчIру тихунмай тIайла бувкссагу.
ХIакьину оьрчI-душ садикрайн, школалийн гьан буллалисса жувами ттигу-шилагу буру оьрус миллатрал тарбиячиначIан, учительницачIан ми гьан бансса хIарачат буллай, миннал жулва оьрчIал ялув дакIнийхтуну захIмат бишинтIишиву кIулну.
ЧIярузивурду дусса къатлуву чанссарагу домоуправлениялул къулагъас дуну, чанссавагу подъездру, хIаятру низамрай бухьурча – му, чара бакъа, гивусса ца ухьурчагу оьрус миллатрал инсаннал тIалав дур­сса низамри. Мукссагумара тIисса. Цанчирча, миннан кIулну дикIайну тIий ЖКХ-луцIун дархIусса законнугу, хIукуматрал чулуха дузал дан аьркинсса шартIирдал сияхIгу. Жувувагу, ай, тай шиннардий оьрус къабивзун гьан бакъаяв, вакссава жула социал сфералуву башбатар­сса тагьар къадикIантIиссия тIутIисса чансса къахьунабакьай.
Вай циняв ттувува хIасул хьусса пикрирду ва мисаллу на бувцуну най бура уттигъанну ДР-лул хIукуматрал «Поддержка проживающего и возвращающегося в Республику Дагестан русского населения на 2014-2017 годы» тIисса программа кьамул дурссар тIисса хIуччалучIан.
Ва программалуву къулагъас дурну дур СКФО-рая оьрус миллат бивзун нанисса масъала билаят­рал каялувшинналул Ухссавнил Ккавкказуллайсса тагьар къулай давриву стратегиялул масъалалун ккалли буллалисса масъала бушиврий. Ва суалдануву агьаммур къулагъасралун лавсун бур Дагъусттан хьхьичIунмай хъит учин бавриву, жучIара инвестициярду щурущи дан ччими бучIан баншиврул лахъсса даражалул квалификация дусса оьруснал миллатрал пишакартал чIяву баврий. Вава масъала гьаз бувну бивкIссар 2010 шинал МахIачкъалалив хьусса III Дагъус­ттаннал Халкьуннал съездрайгу.
Программалийн бувну оьруснал миллат республикалия къалагланшиврул ва лавгми зана баншиврул аьркинну бусса бур ми цачIу, ца кIанай яхъанахъисса кIанттурдай (Къизлардал, Тарумовкаллал районнай ва шагьрурдай) миннансса къат­ри ва медициналул, кIулшивуртту дулаврил идарартту бан, ххуллурду ва щин дуцин, оьруснал культуралул центрду ва килисартту бан. Ва хIукуматрал программалун аьмну итадакьин тIий бусса бур 373 млн.арцул, миннува 350 млн. респуб­ликалул бюджетрава, лирчIми муниципал сакиншиннардил личIи дувантIиссар.
2014 шинал Къизлардал районнай къатрал 930 кв.м, ххуллурдал 10 км., щинаххуллурдал 4,6 км. 400 оьрчI-душ щябикIан, бизансса кIанттурдал дузал бувансса школарду ва детсадру буллай сукку хьунтIиссар.Тарумовкаллал райондалий 30 км. щинаххуллурдал, 300 оьрчI гьансса школа, детсадру буллай байбишинтIиссар. Коктюбейлив бан тIий бусса бур Оьруснал культуралул центр. Къизлардай мукунма бан тIий бусса бур Аьрасатнал Миллатирттал аьдатирттал культуралул центр.
Дагъусттаннал халкьуннал оьрмулуву оьруснал миллатрал, культуралул, литературалул, багьу-бизулул мяйжаннугу хъунмасса кIану бувгьуссар. Жунма цинявннан кIулли, 40-50-ку шиннардий, Дагъусттаннал каялувшинналул тавакъюрайну, жула зунттал оьрчI-душварахь дарс дихьлан 20 азараксса учительтал бучIан бувну бивкIшиву жучIанма. Миннал дуккин бувсса жула таний­сса жагьи-жугьултрая цуку-цукунсса, бакIру чанна лавхъсса пишакартал бувкссарив. Республикалул вайми отрасльлаву зий бивкIминная, миннал бувсса захIматрая тикрал хъанан аьркиншиву чIалай дакъар. Цанчирча, жучIава жула «хъунама уссу» кунмасса оьруснал миллатрал хIурмат мудангу лахъну бивкIссар. Бугу-буссар.
Программа гихуннай цукун щурунтIиссарив къакIулли, муниву дан кIицI ларгсса давурттив дурну мукьах чIаланссар. Нарив ва масъалалул хIакъираву хъунбакъасса цIухху-бусу бував жула буккултрахь ва интернетравуминнахь.
Зоя Къюннуева, ДР-лул Пенсионный фондрай зий бивкIсса пишакар:
— Оьрус жулла республикалия гьан къабитан ва лавгмигу зана баншиврул кьамул дурсса ва программалийсса махъру, калимарду дунийра личIансса куннасса даву дур. Дарчангума шичча гьан ччима ва мунияр лап «хъунма­сса хавар» лавгми зана хьуншиврийн хъунмасса щак бур. Уссурссу, ляхъинну, тухумру бусса жулами халкьвагу бацIан бан къашай­сса, оьруснал миллатралми цукун бацIан бантIиссарив къакIулли. Республикалул каялувшинналул кьюкьраву низам диширчан, низамрал ххуттаву зурчан, бюхъай ялагу ссайн-бунугу буккан. Цалсса, тIурча, къакIулли…
Саният Щурпаева, программист:
— Оьрус жучIанма махъунмай зана хьуншиву щаксса зат бур. Гуж-хушрай цалва цукун-бунугу щаллу бувсса къатта-къушгу, минардугу кьариртун, цу учIайссар му программалийн хъунмасса умуд бивхьуну. Вай ларгсса 20 шинал дяниву хьукъавхьусса ишру къаливчIунни. На наварив хъинну рязий хьувияв за кIулсса, итххявхсса, тIайламур ччисса оьрус миллатрал халкь жучIава гьарза шаврия. Ми жучIава буни тагьаргу, жула багьу-бизугу цамур бикIайва. Цамур бакъахьурчагу цукунсса-дунугу марцIшиву, лази-лакьишиву дикIайва. Жула цIаний, жува бучIангу бувну, жунмамур лавхьхьуну, чантI куну махъ, утти зу жун къааьркинссару, увкусса кунма шичча лавгсса халкь бучIайссарив махъунмай. Гьунттий ци бучIанссарив къакIулсса заманнай ци шартIру, ци ххуллурду, школарду барчагу, ачин нанижат дурма ацIан ан къахьунтIиссар.
Надежда Алыпчева, байбихьулул классирттал учитель:
— На шихун 70-ку шиннардий бувкIссара Воронежский областьрая ттула адаминащал. Сайки 30-40 шин хьуну дур Дагъусттаннай яхъанай. Уттинин цалагу шичча гьансса пикри-зикригу бакIравун къабув­ххунни. Цанчирча гай яла захIматсса, халкь бизлай бивкIсса 90-ку шиннардийвагу дагъусттанлувтурая хилипсса, къаччан бикIансса махъ бавну бакъара. Му программалиягу ттун къабавунни, баярчагу ттун муния ци мюнпатри. Чагъарданул ци-цигу махъру бухIайхха, мугу мува бачIвасса хаварну чIалай бур. Ттул кIия арс ур, мигу дурккуну, армиягу лавхъун, Аьрасатнал шагьрурдайнмай лавгунни. Лавгунни шичча лавгсса республикалул циняв жагьилтал кунма, давурттал хъирив. Дагъусттаннив миннан ххирассар, дакIнийгу буссар, шийх хъанахъисса иширттал къювулийгу буссар. Ххуй-ххуйсса давурттугу кьариртун, ттулсса бакъасса, ттул чIаххув хъаннил оьрчIругума бучIан ххай бакъара.
Аьбдулаьзиз ХIайдаров, юрист-консультант:
— Шичча оьруснал миллатрал халкь бивзун нанисса шинну цирдара захIматсса, жапасса шинну диркIссар. Дагъусттанная ва Ккав­кказуллал цаймигу регионная оьрус бивзун най бивкIсса куццуй, Аьрасатнал шагьрурдаягу жугьутI, немец, прибалтиканал миллатирттал халкь лаглай бивкIссар. Дянивмур Азиянава чIявусса жула халкь зана бивкIссар. Цумур-цагу миллатрал цIаний дуллалисса даврия хьхьичIа-хьхьичI ххари хьуминнавасса на навагура, амма му кумаг цинявннан ца бикIан аьркинни. Масалдаран, чIявусса жула халкьгуния тай шиннардий цала-цала минардайн Дагъусттаннайн зана хьуна. Щилли миннан кумаг бувну бивкIсса, цала мачча-гъаннал бакъа. Лечлачи бувну миграционный къуллугъирттал идарарттайх, ккалли-сан къабуллай, аьрасатнал паспортру булуннин мадара ккаккан бувайва. Бувача оьруснангу кумаг, зана битирача, нанима муси-арцу, хъус-ххазинартту булунну куну, бацIан бувача, амма кьини дурккун жула халкь азурда хъанахъинийгу кумаг бан хьхьичIунмай буккича хIукуматрал къуллугъчитал.
Муслим Багъиров, ДГТУ-рал преподаватель:
— Оьруснал миллатрал халкь жучIава мудангу бусравну, хIурмат буну бикIайссия. ТакIуй оьккинугу къабивкIссар. Жулва миллатирттал халкь къатта-къуш ласун къахъанай, цивппа-цивппа зузини ирглий бавцIуну бивкIхьурча, булайсса хIадурсса къатри хьхьичIва-хьхьичI миннанъя булайсса бивкIсса. Му жунма цинявннан кIулссар. Оьрус цивппа дакIнийхтуну цалла даву, пиша кIулсса халкь бикIай. Мунияту бухьунссар ми чIявуми лахъсса, ххуйсса къуллугъирттай зийгу бикIайсса. Къуллугърал жула инсан зия арча, къудур хьурча, миннан цалва буржругу кIулну, цаятува тIалавмур низамрал ххуттаву бувай. Рязиссара мукунсса даву дан дакIнийн дагьсса жулла хIукуматрая. Кабакьиннав миннахьхьун.
Тамара Закарияева, «Дагъус­ттан» ГТРК-лул Лакрал радиолул хъунмур:
— Ца-ца чIумал жулла респуб­ликалул оьруснал миллатрах ххишаласса къулагъас дуллалисса чIалан бикIай вайми миллатирттах бурувгун. Мунияту Дагъусттаннай оьккину ялапар хъанай буру тIунсса хIучча оьруснал миллатрахь ба­къассар. Ттул ниттилгу, бутталгу колхозраву зий оьрму ва цIуллушиву харж дурссия. Цала ляркъумуних миннаща царай къатрирагу ласун къабювхъуна. Ттул чIаххуврай цIана бур ттул ниттил оьрмулувусса оьрус хъамитайпа. Мунил цилагу цинналусса къатри дур, душнингу личIисса дур кулпатращал.
Оьруснал миллат Дагъусттаннай ябансса цинявппагу чаранну ишла бан аьркинссар, ттул пикрилий. Му миллатрал дунияллул тарих хъинну авадан бувссар гьарицагу чулуха. Бюхттулсса даражалул культуралул, литературалул заллухърур ми. ОьрчIнияцIава дакIний бур ттун, Къизлар шагьрулий ниттирссийчIан лавгукун, оьрус хъами хъинну дан-дитан кIулсса хъамир тIий. Га шагьру щюллишиврувун бахьлавгун дакIний бур, гьарицагу багъраву щала кулпат бувккун зий, миннал дугьлагьисса тIутIал ва мурхьирдал. Низам ххирасса агьалину чIалан бикIай ттун оьруснал миллат. Жула кунма жула оьккимур жува кIучI банну тIисса хасият минначIа дакъасса кунна чIалан дикIай. Амма тургу варсулсса хасиятрал инсанталну, яни бумунийн бур тIий вардишсса миллатну чIалан бикIай. НигьачIаврия ливхъун най бухьунссар.Ттул пикрилий, агьалинал оьрмулунсса нигьачIаву чан къархьуну зана бикIаврия гъалгъа тIун ччяри. Вай бумивагу ябуллан аьркинни цалсса. На дакI дарцIуну бура республикалий мюхчаншиву ва паракьатшиву цалий дацIанссар тIий. Му чIумал ччарча бигьалаглан, ччарча ялапар хъанан букIлантIиссар оьруснал миллат.
ХIадур бувссар
Залму АьбдурахIмановал