Барчаллагь вин, Сайдуллагь

je_4Дагъусттаннал циняв миллатирттаву кунма, жула лакрал миллатравугу чансса бакъар цалва хIарачатрайну, цалва бюхъулийну ахIвалданул лавай хьусса, яни бизнесраха зузисса, цивппа заллусса каферду, ресторанну ва цаймигу предприятиярду дусса инсантал. Амма миннаву лап чансса бур мискин-гъаривнал, ахIвал чаннал чIарав бавцIуну, Аллагьнахлу хьуннав, адаврал ххуллий хьуннав, мукунминначIан ка тIитIайсса. Мукунми ялун ливчуна 1999 шинал ЦIуссалакрал агьалинал ялун оьсса бала бивсса чIумал. Бия миллатрайн дурксса кьинилул хьхьичI бацIан ссайчIав мяш къахъанахъисса цIивикъантал. Мукунминнал цану хьуна Буршиял шяравасса Аьлилов Сайдуллагь МахIаммадлул арс.

Сентябрь зурул 5-нний, кIюрххицIун чIумал, нахIу шанавату райондалул 8 шяраваллил агьали ццах учин бувна чIаххуврайсса Чачаннал респуб­ликалия, ярагъуннил балгусса, щалагу дунияллул дянивсса террористурал кьюкьри ххяр­ххун. Ми кьюкьригу сакин хьуну дия кIиазарунная ливчусса боевиктурая. Байбивхьуна цила бикIайкунсса дяъви. Оьрмулул бугьарасса къартту-къужри, мюрщисса оьрчIру, ххассал хьун бюхъайми бахьтта, бур­ттий Хасавюртуллал чулухунмай ливхъун най бия. Гайннаву чIявуминнал мугьлат хьуну бакъая, ссутнил дякъия дайгьузанну дансса, гъилисса янна-усрагу ялув лаххансса. Чявхъ буллуну лачIлачIисса гъаравух, бакIрачIа ка хъамадиртун, цалла минардая ливхъун най бия.
Миннаватугу чIявуми був­кIуна цIана ЦIуссалакрал агьали бизан буллалисса Новострой тIисса, цичIар хIадуршинна дакъасса кIанттайн. Та шинал гикку бувну бакъая цIанакул кунмасса къатри, бакъая газ, щаллуну циняв шяраваллавун бувцуну бакъая чани. Гьаннай­сса, «дякъил хьхьичIух бурцIил бурчугума бугьайссар» учайсса кунма, канихь-кIунттихь цичIар дакъана, цакуну ялун бивсса балаллуя цалла жанну ххассал дурну бувкIсса, кIиттуршунная ливчусса аьратталсса мюрщи-хъуними чIивисса бунугу кумаграх мякьну бия. Ми шиннардий, Новостройрал идаралул къатлуйн лажинну, паччахIххуллул Каспи хьхьирил чулух зий бия Сайдуллагь цува заллусса «Юган» тIисса хъунбакъасса кафе. Та чIумал цува Сайдуллагь дахьа ччаннай ацIлацIисса бизнесмен унугу, къакьамул бувна ганал дакIнил гукун кьини дурксса инсантуран цащава шайсса кумаг къабувну ацIан. Га цала кафелуву, цала чулухасса кумаг хIисаврай, циняв лихъачалтран гьантлун шаннагу чIумух шанна кьини дузал дуруна гъилисса дукра, му бакъассагу, гьантлун 100 буханка ччатIулгу бачIайва. Укунсса кумаг лихъачалтран таний хъуннасса аваданшивуну бавцIуна, тиха-шиха цайми кумагру ялун бияннин.
Жагьилсса бизнесменнал инсаншиврун ва хIарачатран кьиматгу лавайну бишлай, лихъачалтралсса буллалисса Дагъусттаннал ХIукуматрал Советрал член, Читтуратусса Илиясов Сиражуттин МахIаммадлул арснал Сайдуллагьлухь тавакъю бувна, Волгоградуллал областьрайсса Астархан шагьрулийн лавгун, тикку Новостройрайсса лихъачалтран арцуйнусса, дуки-хIачIиялийнусса, кьай-кьуйлийнусса кумаг дузал бан. Му даву Сайдуллагьлул хъинну ччяни щаллу дуруна. Ччясса чIумул мутталий Новостройрайн тIайла дурккуна 30 тонна иникIмалул, микссара тоннарду жура-журасса макароннал, мукунма 300-лийхъайсса яттил хIайван. Му бия лихъачалтран кьимат бищун къашайсса кумаг. Му аваданшиврущал зана хьусса Сайдуллагьлуяту ххишала акъа рязийсса Сиражуттиннул, ганал кагу цалла каруннивун ларсун, тяхъану иттавгу урувгун, куна:
— Хъунмасса барчаллагь, уссил арс, ва ина бувсса хIара­чатран кьимат ттуща бишлай бищун къахьунссар. Вай лихъачалтран тIурча ина цанма бувмур оьрмулухун хъамабитаншиву къакIулли. Ина кунмасса чиваркI буссаксса, жула миллат га яла оьмур балаллул хьхьичIгу кьянкьану бацIантIиссар. ТачIав хъамамабитара инсаннал дакIнийхтуну бувсса хъинбала, га яла гьалакмур хьхьиривунгу тачIав къабюкьантIиссар.
Тания шихуннай таман­сса шинну ларгунни. Цала хIарачатрайну, Аллагьналгу кабавкьуну, Сайдуллагьгу кьянкьану ччаннай авцIунни. Зий ур ООО «Югстроймонтажрал» генеральный директорну. Бусраврай ур цащала зузиминнавугу, жяматравугу, кIулминнавугу. ДакIгу, кагу тIиртIусса муначIан кIункIу тIий бур мунал цIа бавмигума. ЦIуссалакрал лихъачалтран тIурчан, тай лухIи кьинирдай Сайдуллагьлулгу, му кунмаминналгу цанма бувсса кумаг уттигу хъамабитлай бакъар.
Укун чIявучин хъамакъаритансса, агьалинан мюнпатрансса давуртту Сайдуллагьлул цагу-кIирагурив дурсса? Миннуя бусларчан ягу чичларчан ца хъунмасса рагъан хьунссия. Амма миннувасса цаппара кIицI къадурнугу къабучIир.
МарцIсса диндалул чул бувгьуми, хаснува жагьи-жугьулт, адаврал ва имандалул ххуллий тарбия шаву мурадрай, цала буттал шяраву цала харжирай буллай ур кIира зивулийсса мизит. Мукунма, мура шяравун щин дуцин, буллуну бур 700 мет­ра дусса, чIярусса шиннардий зия къашайсса, пластикалул турбарду. Жунма цинявннан кIулли, хаснува зунттал кIанттурдай, гъарал лачIайхту нехру цуксса гьалак дуккайссарив ва ми неххардил ялтту бивхьусса ламурдал зунттаву ялапар хъанахъиминнал оьрмулуву цуксса агьамсса кIану бугьлагьиссарив. ЧIаххуврайсса Ххюлуссуннал ва Буршиял аьрщарал дяних экьинанисса неххал ялтту бивхьусса, аьвзалзаманнайва бувсса ламу хъуннасса нигьачIавриву буну, ганийх кIусса транспорт дачин дансса тагьар дакъая. ЩилчIав миннат-ссуннат бакъанма, кьини дуркминнан цащава шай­сса кумаг бан анавар уккайсса Сайдуллагьлул, му масъалагу цала бакIрайн лавсуна. Дуллуна цIакьсса ламу бансса аьркинссаксса стройматериаллу ва микку зузиминнан харжиран 50 азарда къуруш арцулгу. Мукунма арцуйнусса кумаг бувна Гъумуксса мадраса, оьрчIал багъ ва щаращи бакьин бан, хъунмасса кумаг хьуна къашавайсса оьрчIан чурххал базурду таза буккан бансса тренажерду ласаву.
Сайдуллагьлул оьтту-ттур­чIаву дур, цала нитти-буттаву диркIсса, цинявппа уссурвавраву ва ссурвавраву дусса, кьини дуркнал, кумаг аьркиннал чIарав ацIаву. Хаснува МахIачкъалалив ялапар хъанахъиминнан бавссар ванияр кIира шинал хьхьичI Куматусса ва КIамахъалиятусса кIива кулпатрайн, къатри ччур­ччуну, цукун захIматсса кьини дуркссарив. Му иширавугу Сайдуллагь, баччибакъа чулий къаавцIуну, миннан арцуйнусса хъунисса кумагру бувна, ми кулпатру ялув магъи дакъа къаличIаншиврул. Сайдуллагь кумаграх мякьсса я хъуниминнал, я мюрщиминнал чIарах къауккай, баччибакъулшиву къадувай. МахIачкъалалив Кяхулай поселокрай бия ятинну ливчIсса 6 оьрчI. Ми ягу буллай, гьарца аьркинмунилгу щаллу буллай ия шин ва дачIиннул мутталий. Мукунма МахIачкъалаллал зума-къирагърайсса Семендер тIисса поселокрайсса мадрасалуву дуклакиминнан дуки-хIачIиялийнусса хъунмасса кумагру бувссар.
Сайдуллагьлун тачIав хъамакъабитай цала Буршиял шяравусса оьрмулул бугьара хьуми, Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий талай бивкIми, миннал кулпатру. Гьарца шинал Ххувшаврил байрандалул кьинилущал ми барча бай, бахшишругу дуллуну.
Дагъусттаннал цинявппагу миллатирттал бур цалва-цалва тарих. Хаснува махъсса шиннардий аьлимтал, тарихчитал хIарачат буллай бур ми тарихру буллай бивкIми ялун личин бан. Жулва миллатралгу лавгсса тарих хъиннува авадансса бур. Му тарихраву гьанумур кIану бугьлай бур, жула миллатрал фольклордануву ца яла агьаммур кIану бугьлагьисса, Сурхайханнуясса ва мунал арс Ханмуртазааьлиясса ва цаймигу вирттавран хас бувну халкьуннал хIасул бувсса ва шаэртурал чивчусса лахъи балайрдал. Вайннувагу чIалай дур, ПартIу ПатIимая тIайла хьуну, фашистнал Германнащалсса дяъвилул ахир хьуннин, лакрал миллатрал ккаккан дурсса виричушивуртту. Ванияр цаппара шиннардил хьхьичI лакрал миллатрал суккушинналул бакI дургьусса Муса Оьмаровлул дайдихьу дурну, дунияллийн буккан бувна виричусса Сурхайханнул оьрмулун ва мунал дагъусттаннал халкьуннал цIаний дурсса къучагъшивурттан хас бувсса тарихийсса лу. Му лу буккан бан арцуйнусса хъунмасса кумаг бувна Сайдуллагь Аьлиловлул. Гания махъ Гъумучиял буххьуллий Ханмуртазааьлин гьайкал дацIан дуллалинигу, мунил фонд­равун дирчуну дур 100 азарда къуруш арцул, муницIунма кумаг бувну бур мизит бакьин бангу.
Сайдуллагь гьарца лаккучунал, жулла республикалул агьалинан, хаснура жулва миллат гьаз буллалисса, дуллалисса даву бакIуйн дуккан даврин цащава шайсса, дакIнийхтунусса кумаг буллай ур, ссайчIав мяш къавхьуну. Вана гьашину сентябрь зуруй 15 шин бартлаглай дур дунияллул халкьуннал дянивсса террористурал кьюкьри Дагъусттаннал аьрщарая вай даркьуну. Мунин хас бувсса «БивкIулийн лажинну» тIисса трилогиялул кIилчинмур том оьрус мазрай итабакьлакьиний, цахьва цичIав къаувкуна, ттунгу Сайдуллагьлул цала хушрай арцуйнусса кумаг бувна.
На чIявуну шара Сайдуллагь зузисса идаралий. Цимил гьарчангу, муначIа цала дакъа-душиврия, цала дардирдая бусласисса инсантал чан къашайшиву хIисав хьуну, на Сайдуллагьлухь куссия:
— Вай чIатIалт къабувкIсса кьини вичIа чан къашайрив къакIулли, — куну.
Га ттух рязий акъа урувгуна. БувчIлай бия ттула зумату хатIалий кунма ливчусса махъру ганан тIааьн къабивзшиву. Цахъи хIаллай къаагьнугу ивкIун, паракьатсса чIуний куна:
— Мукун маучара, уссу. Вин чIалай акъаяв ва жучIатува лавгсса адамина цуксса начну ияв цалла дард бусласини? Та чIатIала акъая. Ца кьини дур­ккун къаивкIссания, та тукун начну кумаг бува тIий ттучIан къаучIантIиссия. Иттав уругангума хIаяну ия. Ва даврий зузи­ссаксса хIаллай ттун лавхьхьунни цума цурив увчIин. Ва цIана жучIатува лавгсса адамина ачIа гьан увссания, на ттула нитти-буттал рухIирдалгума багъишла къаантIиссияв…
Ттуща ххишала ссихI дуккан къархьуна. ХьхьичI бавцIуна ябакI гьаз бувну, ненттабакI тIивтIуну ялун увкIнащал хьунабакьайсса МахIаммад ва Ххадижат. «Аьпа баннав зул, — учав ттухьва нава, — зува кунма, ккашилнал ва увччунал, дардру думиннал ва дакъаминнал хIал кIулсса, цанма зарал хьурчагу, цайминнан хъинбала бан хIадурсса арсру ва душру хъуни бувсса. Укунсса арсру бу­сса нитти-буттан тачIав бивкIу бакъассар. Зугу сагъминначIа сагънувару бусса».
Мирза Давыдов