Укунми мудан дакIнийссар

feds_3Цила багьайкунсса зунттал адамина, марцIсса дакIнил заллу, уххаву дакъа халкьуннаха зий оьрму гьан бувсса Ккулатусса МахIаммадов ХIасан МахIаммадлул арс ва ва кунмасса вирттал халкьуннан дакIний личIантIиссар.

Буттахъал дурмур, гайннал бивхьусса хъунмасса захIмат жунма кIулшиву ттун му ца хъуннасса ххуйшивуну чIалай дур. Бу­ттахъал дурсса хъунисса давурттая бусласаву ялун нанисса никир­ттахь, гайннал захIматран тIайласса кьимат бищаву ца чувшиврун ккаллигу дувара. Куклу инсантурал дянив цIанасса чIумал сийлувун дагьну дур ларгсса чIумуву оьккимур ххал дуллалаву, аьркин бакъасса бунагьру буттахъай бихьлахьиссагу. Ттун уттинин цаягу марцIсса, яхI-къирият хъуннасса инсаннаву хIисав къавхьуссар лавгсса иширттаву мюршсса, кьюркьусса диялдакъашивурттах луглагаву. Инсанну лявхъукун, инсанну оьрмугу бутан аьркинссар тIутIиссара на. Бурив циняв мукун, инсаншиву ядурну яхъанай. Циняв бакъар! ЧIявуми? ЧIявуми бур!

ЧIявуми инсаншиву дуну яхъанай тIийри жунна уттигу дакIния къадуккайсса жула буттахъал, буттал бутта­хъал дурсса хъунисса, чIявучин хайр бусса давурттив. Цанма захIмат буллай, лагманан бигьа буллай яхъанай зий бивкIссар жула буттахъул. Мунияту ттунгу мудангу ххуймуния, буттахъал виричушиврия ихтилат чIяву буллан ччан бикIай. Вирттал­сса чиваркIрив жула зунттал халкьуннава хъинну чIявусса бувккун бур. Лахьхьича жула оьрчIругу виртталсса буттахъаха, буттал бу­ттахъаха. Агарда жува, оьрмулул хъуниминнал, захIмат ккавкнал, ва ишираву захIмат биширчан, чара бакъа буккантIиссар жула оьрчIавагу буттахъал аьдатру ядуллалисса, гайннал дурмунил хIурмат бан кIулсса, лайкьсса кьимат бищунсса. Ххишала бакъа тIааьнну бикIай ттуярва оьрмулул хъуниминнал, ттуярва чIявусса кIулнал, жула миллатравасса марцIсса захIмат бивхьусса, цува усса кIану лахъа-хъун бувсса гьалмахтурая бусласийни. Мукунсса, Дагъусттаннай цила чIумал цIа ларгун ивкIсса, адаминая бувсунни ттухь профессор Гьарун Буржуновлул. Гъалгъалун багьанагу хьунни Хъунмасса Буттал кIанттул цIанийсса дяъвилуву Совет халкь ххув хьуну 69 шин хъанахъаврицIун бавхIуну хьу­сса ихтилат. Гьарун Буржунов ур ххишала акъа марцIсса, тIайласса инсан, Гьаруннух вичIи дишаву, ганал тIимур кьамул баву тарбиялул иширттаву тикрал къашайсса дарсну чIалан бикIай ттун. Жула лакку мазрая, оьрус мазрая Гьарун гъалгъа тIутIиний, чIалан дикIай мазрал куртIшиву, ганил аваданшиву. МарцIну лакку мазрай гъалгъа тIун ччима Гьаруннух вичIи диширчан аьйкъакьинссар. Оьрус мазрив ччима махIаттал анну кIулну бур хъунасса аьлимчунан. «Вин бавссарив Гьарун Саэдовлул цIанийсса Ккуллал колхозрая?» — суал буллунни ттухьхьун Гьаруннул. Циван къабаяви. Цу уссар 60-70-ку шинну дакIнийсса, Ккуллал колхозрая къабавсса. 1966 шинал на Москавлий лавгсса чIумал, бюхттулсса шагьрулущал кIул хъанай, ВДНХ-лийнгу ивссара. Щалагу жулла хIукуматрай яла хьхьичIунми колхозру лархъсса улттуй «колхоз им. Гаруна Саидова. Лакский район. Дагес­тан» кусса чичру ххал хьувкун, дакIнил ххари­сса тирх увкуна. Та чIумалсса колхозрал председатель ХIажиев МахIаммадхIажиная къабавсса чансса бикIайва. МахIаммадхIажинал цIа бусраврай тIун бикIайва, бикIайшиву буслай Гьарунгу ия ттухь. Ккуллал халкь чув, ци дуллай бухьурчагу, ххишала бакъа чувшиву дусса, захIмат буллан ччисса халкь бур. Ччарча дуккавриву, ччарчан давриву хьхьичIунсса агьлу бур. На хъинну пахрулий икIара ххаллилсса чIявусса чиваркI бусса лакку миллатрая увкукун, ттущал рязий хьунни Гьарун.
– Аммарив вирттаврал кьюкьлул хьхьичI мудангу кьюкьа хъирив дачин данма икIан аьркин­ссар. Мукуннал багьай­сса кьимат жува бищун аьркинссар. Вин ХIадис ХIасанович кIуллив? Гъумук органнай зийгу икIайссия, — увкунни Гьаруннул.
— КIулли, хъинну ххуйну кIулли. Дусшивугума дуссар мунащал, — учав. — Ургу гай захIматсса дяъвилул шиннардий ххишала бакъа хъунмасса захIмат бивхьуссар ХIадислул буттал райондалий, ччарча жула лакрал хIурматран лайкьсса инсантурая кIул хъанан, хIурматран лайкьми жучIава чIявуссар, миннавугу хьхьичIунминнавух МахIаммадов ХIасан МахIамма­дович уссар, га вина кIулсса ХIадислул ппу, — увкунни.
КьюлтI циван бувави, ХIадис ХIасановичлул буттая цува Гьарун Буржуновлул цIарду дуллалаву ттун хъинну тIааьнну бия. Гьаруннущал гъалгъа хьуну тамансса чIун ларгунни. Му чIумуву на цаппара цайми ккуллахьгу, ккул бакъассагу, лакрахьгу цIуххав цанма кIулмур, бавмур бусира ХIасан МахIаммадовлуя куну. МахIаттал хьунсса иш бия. Ваца на цIухлахицири циняв ца мукъуй гъалгъа тIун хIадур бувсса хханссия. «Ххишала акъа ххуйсса инсан, марцIсса зузала, хIукуматрал цIаний цала пикри хъамабивтсса, халкьуннан бансса хIурматрах луглагисса, цачIаннагу, цайминначIангу тIалавшинну хъунисса», — тIий бия цинявппа ца зумату кунма. Ттун чIалай бия кIа инсан адав-намус бусса, цимирагу ялун нанисса никирттан гайннаву яхI, иминшиву, инсаншиву тарбия дуллан ишин бучIисса гьалмахчу ушиву. Ушиву тIутIиний на аьйкьлай акъассара, цанчирчан ХIасан МахIаммадович МахIаммадов кунмасса инсантал абад сагъну личIайссар.
ХIасан увну ур бюхттул­сса зунттал шяраву Ккулув 1898 шинал. ХIасан дахьа хъуна хъанан икIайхту, ванал ппу ивкIуну ур. Ппу ивкIуну дакIний хьусса цIуцIисса щавугу дурхIуну, 12 шинавусса ХIасаннун багьну бур ниттин кумагчи хьун. ЛичIину лахъ акъасса, аммарив дуллалимуниву анаварсса, зирангсса оьрчIал чIявуну хъунанал дуван захIматмургума хIучI къакуну дуллай, чулийн дуккан дайсса диркIун дур. Гай 1910 шиннардий, жунма кIулсса куццуй, гьунар буми цанна дакI дакьинсса, ахIвал гьаз бувансса давурттах луглай, буттал щархъава архсса цайми щархъайн, шагьрурдайн лагайсса бивкIссар. Хъиннува оьрмулул хIалгу лавхьхьуну, цайми миллатирттал аьдатирттащалгу кIул хьуну, цаппара чIуннава цала миналийн кIура баяйсса бивкIссар. Цуксса дакI кьянкьасса, пикри куртIсса икIан аьркинни 16 шин хьусса чIава жагьил, Ккуллал шяраву нинугу, маччахъулгу кьабивтун, архсса Азирбижаннавун гьан, тиккугу Бакуйн щин дуцлацисса аьрщарал давриха зун. КIира шинуксса хIал захIматсса даврий зийгу бувну, ХIасан кIурааллай ур Дагъусттаннайн, хъунма бакъасса Манас тIисса муххал ххуллул станциялий ххуттава лирчумур, зия хьумур дакьин дуллалисса зузалану. 1917 шин. Цинявннан кIулли цукунсса щара лархъсса чIунну диркIссарив щалагу Аьрасатнаву. Ттун кIулссаксса ХIасаннун чIалай бивкIссар лагма хъанахъимур, хIукуматрай хьун нанимур. 1917 шинал ХIасан кIураавну ур цала буттал шяравун Ккулув. Духьунссия дакI кIункIу тIий оьрчIнийва ххира хьусса зунттавун.
ЧIявучин кIулссар 1917-1920 шинну цукун авара­сса диркIссарив Аьрасатнавугу, жула Дагъусттаннайгу. ТIайламур ччима, оьрмулул захIматшиву чIалачIима, оьр­му цумур чулинмай баххана буван хъинавав, цинявннан­сса талихI щил хъирив, чунай ачирчан лякъинавав тIисса чIунну диркIун дур гай. ХIасан МахIаммадовгу чIявучин нанинащал архIал авчуну ур. Ттухь ца оьрмулул угьарасса инсаннал бувсуна ца хавар. Мяйжанссар, ганан цана ХIасан ккавккунгу акъая, кIулнугу акъая. Цахьва цала дуснал бувсуна тIий ия. 1920 шинал Ккулув жагьилтал бавтIсса кIанай ХIасаннул куссар тIар: «На ттула оьрму халкьуннал талихIрал цIаний бутантIиссар, кумаг чув, щин аьркинну бурив, щил чIарав ацIан бурив, микку на мудангу уссара», — куну. Гай шиннардий цума-унугу милицанал кьюкьлувун уцайсса къаивкIссар. Чурххай кьуват бусса, дакIниву ццах бакъасса, бакIраву аькьлу бусса чиваркI аьркинну бивкIссар цIуну нанисса оьрму ябан, цIусса аьдатру дуручлан. Ми хасиятру ХIасаннучIа цинярдагу диркIссар. Цала ниттихь, маччанахь: «На тIайламунил цIаний таланна, халкьуннаха зунна», — куну, аьраттал буклакисса маччахъулгу паракьат бувну, ХIасан МахIаммадов, жагьилсса, дахьа сакин хьусса милицанал кьюкьлувун цалчинминнавух увхссар. Щак бакъасса зад бур 5 шинал мутталий, 1921-1926 шиннардий, ХIасаннул Лакрал милицанал кьюкьлуву чIярусса давурттив дуршиву. Лакрал щархъаву, цана ХIасан къакIулнугу, хьунабакьай уттигу муная бав­сса. ХIасан кунмами халкьуннал итталу бикIайссар, мунияту гай чIявуну давурттай бахханагу шайссар. Щин къаччанссар гай захIматсса шиннардий къарчигъай куна анаварсса, марцIсса жагьил цачIава зий, Ккуллал жяматрал тIалавшиннарайн бувну, 1926 шинал ХIасан увцуну ур цала шяравун Советрал председательну зун. Хансса, дакIру кьянкьасса, ччиманайн мютIи къашайсса Ккуллал жямат ХIасан МахIаммадов щарнил хъунаману учIаврия хъинну рязи хьуну бур. Ттул пикрилий, гай шиннардий ххаллилсса жяматран ххаллилсса бакIчигу тIайла авцIуну ур. Оьрмулул хъуниминнал буслай, ХIасаннул 2 шинал мутталий чIярусса хьхьичIунсса давур­ттив Ккуллал шяраву дурну дур. ХIасан Советрал председательшиврий чIявуссаннал итталун агьну ур. Ванал халкьуннахсса ччаву, халкьуннал ваначIансса хIурмат хIукуматрал къуллугъчитуран чIалан бивкIун бур. «Жуна аьркинма ур, так укунминнащар хьунтIисса халкь цала хъирив бачин бан», — тIун бивкIун бур ХIасаннуя дустал.
ХIасан 1928 шиная 1932 шинайннин Дагсовпартшколалий дуклай ивкIун ур. Ва школалийн цу-унугу гьан айсса къаивкIссар. Халкьуннаха зун бюхъайми, хIукумат ччаннай дацIан дан­сса гьунар бумири ва школалий дуклай бивкIсса. Ва гьан увнан бувчIуну бивкIссар ХIасан райондалун аьркиншиву. 1932 шинал, му школа къуртал байхту, ХIасан МахIаммадов уцлай ур Ккуллал шяравусса жагьилтурал цIусса пикрилул гьалмахтурал кьюкьлуй каялувшиву дан. Ва давривугу ванал чIалачIи буллай ур цува гьунар бусса, халкь хъирив бачин бан хьунсса гьалмахчу ушиву. Ккуллал щархъаву дакъасса, лакрал щархъавугу ХIасаннул сий хъиннура гьаз хъанай дур. «ХIасан уний даву дачинтIиссар», — тIий бивкIун бур цинявппагу идарарттай. Племхозрал даву ЦIущарнив лахъну дачин дансса шартIру чIалай, ХIасаннухь тавакъю буллан бивкIун бур, чансса хIаллай, та даву хъит учин дуван насу тIий. Хъунанах вичIи дихьлай, лагманал хIурмат буллай аьдат хьусса ХIасангу лавгун ур цIусса даврийн. 2 шинал мутталий зун бюхъайсса гьалмахталгу лагма лаган бувну, племхозрал даву цила багьайкун дирхьуну дур. Ци даву бакIрайн ласурчагу, му бакIуйн дуккан дайсса диркIун дур. 1935 шиная 1938 шинайн ияннин Ккуллал нагь-нис дайсса заводрал директорну ивкIун ур. Завод ччаннай бацIаврищал архIал, щалла республикалий Ккуллал заводрал итадакьлакьимунил цIа ларгун дур. 1938 шинал колхозраву зузинал ва колхоз дачин дурнал тавакъюрайн бувну, ХIасан Гьарун Саэдовлул цIанийсса Ккуллал колхозрал парткомрал секретарьну увчIуну ур. Тай шиннардий колхозраву бакъассагу, шяравугу парткомрал секретарьшиву чIалачIисса къуллугъ бивкIссар. Ганахь чIярусса ихтиярду диркIссар ва ганая чIярусса тIалавшинну ХIукуматрал чулухагу диркIссар. Ва давриву уххаву къакIулсса ХIасан МахIаммадов башттана жяматрал итталун агьссар. Ца даврия цамунийн. Давуртту чулийн дуккан дуван бюхълай акъа тIий акъарчан, цалва буржру дакI марцIну бартбигьлай тIий. 1939 шинал, даврил лахъ уллай, ХIасан итлай ур отдел пропагандалул каялувшиву дуллай кIава Ккуллал райкомрай. Ялагу ца шинава, 1940 шинал, Ккуллал РККПСС-рал кIилчинма секретарьну ивтун ур. Партиялувуннив кьамул увну ивкIун ур 1930 шинал. КIира шин дурну дур райком партиялул 2-ма секретарьну. Ва даврийрив ХIасан МахIаммадович ци гьунарданул, ци бюхъулул заллу уссарив щалагу Дагъусттаннай чIалан ивкIун ур. Даву дайдишин курчIил акъа­сса, дайдирхьумур чулийн ду­ккан къадурну къаацIайсса, халкьуннал багьу-бизу чIалачIисса, кумаг чIа тIинахьхьун ка дулун кIулсса ХIасан МахIаммадович миллатран ттарцIну хьуну ур. МукьцIалку шинну цукунсса шинну диркIссарив тикрал буллан аьркиншиву дакъар. Дяъвилул хьхьичIсса, халкьуннавун ццах багьсса чIунну. ЧIирисса чIумул мутталий зунттал щархъу жагьилтурацIа марцI дуркссар. КIунттил ярагъ бугьан шайцири фашистнащал талан лавгссар. Лавгссар цивппагу хушрай, лавг­ссар ххув хьунтIишиврийн щак бакъа, лавгссар Буттал КIанттул цIаний жанну харж данну тIий. Вихнугу бивкIссар вирттал цайнма, цала гужрайн, хIукуматрайн. Вихну бивкIссар хIукуматрал бакI дургьусса чаннан куна кьянкьасса Иосиф Виссарионович Сталиннуйн. 43 шинавун увхсса, щалава жагьил акъасса ХIасаннун чIалай бивкIссар утти халкьуннавун чансса дунугу ццах-нигь дагьсса чIумал, цанмагу, цува куна щархъаву къуллугърай ливчIнангу зун аьркиншиву дяъвилийн лавминнахлугу. Ттул хьхьичI бур цаппара тай дяъвилул шиннардий районнай, щархъаву дуллай бивкIсса давурттал сияхI дусса документ. 1942 шинал, Ккуллал райондалул хъуниминнал хIукмулийн бувну, тIитIин увкуну бур Ваччиял, ЧIяйннал шяраваллаву 100 уругала акъа ливчIсса, ахIвал кIюласса оьрчIалсса буллалисса детдом. Мивунгу, чIявучин, батIлай бивкIун бур, ппухъру, хъуними уссурвал Ватан дуру­ччин лавгсса, ахIвал чансса къат­рал оьрчIру. Вай детдомравун заназисса оьрчIругу дукралул, лаххиялул, ччуччинмунил щаллу буван аьркинну бивкIун бур райондалул колхозирттал. «Вар ХIасан, укъаххарав щархъавух уклай, игьавагу лагу, виярва мюрщиминнайгу билуша бигарду», — кувкун, ХIасаннул: «Уххан чIун дакъассар цIана. Щала хIукумат талай дур, фашист ххит увну махъ бакъа жунна дигьалагру да­къассар. Дяъвилий талатиминнал оьрчIах аякьа дикIан аьркин­ссар. Ми ябаву жула буржри, хьхьичIва-хьхьичI ттулгу, на кунма къуллугъирттай щябивкIналгу буржри», — увкуну бур. ХIасан МахIаммадовлул ва га кунмасса ххаллилсса Ккуллал щархъал жяматрал тIивтIуссар детдом, оьрчIан ппухъру дяъвилийн лавгшиврул къумашиву хъиннура асар къахьун. Ттул хьхьичI архивраву, нава хъирив агьну лявкъусса, цамур документгу бур, га яла дяъвилул къизгъинмур чIумал бувсса. Щархъал жямат цивппа рязину датIлай бивкIссар арцу дяъвилун кумагран. Арцу датIавривух хIала дурххун диркIун дур сайки циняв Дагъусттаннал районну. Вана сияхI:
1. Буйнакский район – 847000 къ.
2. Лакский район – 86700 къ.
3. Кулинский район – 231000 къ.
ЧIалачIисса куццуй, Ккуллал район ва иширавугу хьхьичIмур кьюкьлувух дур. Ва виричусса даву къуртал дурну, аьркиннийн дартIсса арцу диян дурну диркIун дур 16-мур декабрьданий 1942 шинал. Бавнал бувсунни ва давривух хьхьичI кьюкьлуву ХIасан МахIаммадовгу ия куну. Колхозирттал иш бавчуссаксса, хIукуматрал кутакгу цIакь хъанай диркIссар. Дяъвилий талатиначIан нанисса дуки-хIачIия, лахху-ликку чIяруми най диркIссар колхозирттая. Мунияту колхозру аьркинсса куццуй зузи даву хIукуматрал хъуниминнан агьамсса ишну чIалай бивкIссар. Ккуллал жяматрангу, цуксса цивппа председательная рязийну бунугу, бувчIуссар чIярусса шартIру дусса, хъунисса давурттив чулийн дуккан дуллан бюхъайсса, цалла колхозрангу председательну ХIасан хъинну ушиву. Райондалул хъуниминнал хIукмулийну ва щарнил жяматрал тIалавшиннарайну, 10-мур мартрай 1942 шинал ХIасан МахIаммадов Ккуллал колхозрал председатель хьу­ссар. ТачIавгу щиярчIав бухну къабивкIсса, яхIгу, къириятгу дусса, Буттал кIанугу ххирасса Ккуллал жямат щиривкIуну зун бивкIссар. Хаснува дяъвилул иширттаха. Нюжмардий цал ияйва тIар ХIасан Азирбижаннал дазуйн, тикку диркIун дур тай шиннардий Ккуллал къутан. Зунттаву хIухчалтрачIа, къурув зузалтрачIа, шяраву жяматрачIа. Халкьуннал цачIанмасса хIурматрал бутайхьунссия ХIасаннувун гъира. Гай шиннардий ккаккайва тIар ХIасан жяматгу лагма лаган бувну, дяъвилул иширттая буслай. 1950 шинал ХIасан МахIаммадов цала хушрай, жяматрал ацIу тIий буна, колхозрал председательшиврия увкьун ур. Ккуллал колхоз 50-ку шинал райондалий цалчинми колхозирттавух диркIун дур. ХIасан МахIаммадович колхозрал каялувшиву дуллалисса захIматсса шиннардий колхозрал дяъвилул иширттан дуки-хIачIиялийну бувсса хъунмасса кумаграхлу, гьалмахчу И.В. Сталиннул Гь. Саэдовлул цIанийсса колхозрал колхозниктурахь барчаллагь тIутIисса кIира телеграмма цаннил хъирив ца дуркIун дур. КIирагу телеграммалул копия ттул лакрал виртталсса халкьуннаясса материаллавух музейраву буссар.
1950-52 шинайн ияннин ХIасан ур директорну Ккуллал райондалул промкомбинатрал Ваччав, 1954-1959 шиннардий – Ккуллал заготскотрал конторалул управляющийну. ХIасаннул районналгу, республикалул ва хIукуматрал давурттайгу хъунисса захIматру бивхьуну бур. Дур ванан хIукуматрал дуллусса бахшишру: Орден «Знак почета», «За оборону Кавказа», «За доблестный труд», «За боевые заслуги» медаллу. ЗахIматрах бурувгун ттун ХIасаннул медаллу чаннугума чIалай дур. ХIасан МахIаммадовичлул хъирив Ккуллал колхозрал председательну зий ивкIун ур Мусиев Паша тIисса гьалмахчу. Ванал даврия, ванал инсаншиврия, марцIшиврия Ккуллал райондалул бугьарами гьалмахтал хъинну ххуйну тIий бур. Пашанал колхозрал председательну личIину хъунмасса хIал бувну бакъар. Ванал хъирив ХIажиев МахIаммадхIажи ивкIун ур. Уттирив Ккуллал колхозрал цIа щала хIукуматрай кIул хьуну дур. МахIаммадхIажи ХIажиев ччимур цIанин лайкьсса, виричусса инсан ивкIшиву чIявучин кIулсса зад бур. Вания гъалгъа личIину банну. Цила багьайкунсса зунттал адамина, марцIсса дакIнил заллу, уххаву дакъа халкьуннаха зий оьрму гьан бувсса МахIаммадов ХIасан МахIаммадовичгу, ва кунмасса виртталгу халкьуннан дакIний личIантIиссар. Вагу ва кунмамигу жула ялун нанинан эбратран бихьлан аьркинссар. Укунсса инсантуралли Буттал улча бюхттул байсса. ХIасан МахIаммадов кунмасса чIявусса вирттал тарбия бувсса ва гай хъамакъабитайсса бюхттулсса Ккуллал жямат цIуллу баннав!

Даниял Магьдиев, Ккурккуллал школалул директор