Жулмур кулпатрал тарихрал дагьанттувух

lantuh_6Жунма кIулли Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул шиннардий, 1944 шинал яни, чачан Къазахъисттаннайн бизан бувкун, гайннал ватандалийн Дагъусттаннал личIи-личIисса районнаяту халкь бизан буллалини, миннавух лакгу бизан бувшиву. КIулли чIивисса мутталий бизан бувминнал хъус-хъиншиву зунттавура лирчIшиву, арнил кIанттай кьянатсса чIумал чIявусса агьали ливтIушивугу.
Чачаннал аьрщарай лакран миксса чIявусса ккавккуннихха, Лакрал лухIи кьини тIун бивкIунни гъурбатрайн бизан баврийн. Гьашину 70 шин хъанай дур Ккуллал ва Лакрал районная агьали ЦIуссалаккуйн бизан бувну. Ряхазара инсан изан увну ивкIссар чачаннал аьрщарайн.
Миннан цIусса цIанай кIанттул хьун хъинну захIматну бивкIссар, чIявусса цIуцIавурттал ххутIахьхьун биривссар.
Гьалбатта, лакрал тарихраву хъамабитан шайсса иш бакъар. Мунияту пикри буварду, 70 шинал хьхьичIсса ми ишру дакIнийн бутлатисса рубрика тIитIин. Бизан бувминнава тамансса хIакьинугу сагъну бур. Сагъну бур бизан бувминнал арсру ва душру.
Лакрал тарихраву, оьрмулуву хьуну бивкIмур жунма чара бакъа дакIний битангу аьркинни.
Рубрикалун цIагу дизлай буру «Вилану къархьусса ватан» Ва ххуттава жунма чIалай бур зунттавату арнил кIанттурдайн нанисса ппухъруннал ва бавахъал аьрххи. Щин дакIнийн багьайссия миннан цивппа «чилнура лякъинтIисса арнил миналийн» най бушивугу, цалва наслулун «Сталиннул командировкалул» кьартIа ккухIлан багьантIишивугу.
Тарихрал гъалатIру тIайлабацIан бан къашай. Къашай тарих баххана бангу. Хьумур хьуссар, хьулуцIух бавцIуссар. Ягу, ччянивар урша гъавгъсса, ччянирар щингу экьиларгсса. Жущава бан шаймурдив – хьумур хъамакъабитавур. Арнил кIанттай «кIанттул хьун къабювхъуну» дунияллия лавгцириннал аьпа учавур.
ХIакьинусса жул давугу – цIусса рубрикалул хъиндайдихьур.

ЦIуссаккуллал шяравату­сса Шагьабуттиннул арс ХIажикьурбанов Сайдун, Дагъус­ттаннал лайкь хьусса строитель, зувинниха лирчусса шиннардий чIяру зивурду дусса къатри дуллай зий ур. Му ООО «Урахинский» фирмалул исполнительный директорну зий ур. Мунащалли жул хIакьинумур ихтилат.
— Сайдун Шагьабуттинович, ина ЦIуссалаккуйн бизан бувсса кулпатраву хъуна хьуну ура, «переселенцынал» арс ура. Зуламур кулпатрал тарихрал дагьанттувух цукун чIалай бур вин тай ишру?
— На увссара ЦIуссаккулув, таний ЦIуссаккуллал колхозрал председательну зий ивкIсса Шагьабуттиннул кулпатраву. Нитти-буттал, оьрмулул хъуниминнал буслай, ттун дакIний бур Лаккуя бизан баву агьалинан хъинну ххирану дарцIушиву, бизан баву анавархъиндарай дурну, агьалинан ду-думур дунийра кьариртун бачин багьшиву. Пикри бара зува, 3-4 кулпатран ца аьрава дуллуссар кьай-кьуй дишин, чара бакъамур ласурча дакъасса аьравалттуйн ци гьанссар. ЧIунгу дяркъусса диркIссар, ччясса интнил чIун. Дяъвилул кьянатсса шиннардий ларх-лирклил кIюласса агьали ххуллийх бягу-бявкъуну, багьтIатI хьуну, бувххун бивкIссар, бахьтта най шанма гьантта хьуссар Буйнакскалийн бияннин. Микку кьай духхай вагоннаву Хасавюртлив биян бувссар, мичча – аьрали машинарттай аухнавун. Саманная дурсса къатри хъатру дусса дуну, чIявусса агьали инжит хъанай бавчуссар. ЦIусса кIанай – цIусса проблемар­тту, цIусса буруккинну. Ккашил къиялул ва цIуцIавурттал бас бувну чIявусса инсантал ливтIуссар. Ми аьдатрай буччинсса хIалдания махъмигу къабивкIссар. Ттул ниттил ппу Сайдунгу му къия духIан къархьуну лавгссар дунияллия.
ЦIусса миналий агьалинан хьхьу-кьини дакъа аьрщараха, лухччинуха зун багьссар. ЦIуссаккуллал колхозрал председательну зий ивкIссар ттул ппу, хъинну захIматсса, 1951-1956 шиннардий. Колхоз хIасул даврил опыт биялсса бивкIссар ттул буттал, мунал 1-мур ЦIувкIрав хIасул дурну диркIссар муниннингу колхоз. ЦIувкIрав буттан колхоз хIасул дуллан багьссар кулактуращал талатисса захIматсса шиннардий. КъадиркIссар техника, бугьансса гьанна, колхоз ччаннай дацIан дуллан захIматну бивкIссар. Колхозрайн хIусутсса инсантурал буттая аьрза бувну бивкIссар, мунал колхозрал кьункри ккашил литIун бунни тIий, мукун репрессиялул ххутIахьхьун иривссия ппугу. Муния махъ, кулпат ЦIуссаккулув бизан буваннин, Табасараннал райондалий заргалну, тIаннул ус­ттарну, муххал усттарну ва цаймигу давурттай зий ивкIун ур.
«Тахсир бакъанма бувсса танмихIру» тIисса луттираву историк ва публицист Дундар ХIажиев чичлай ур, ттул ппу ЦIуссаккуллал колхозрал хъунаману ивтсса чIумал, ганиннин тарихраву къархьусса бакIлахъия ларсъссар, колхозрал складру лачIал бувцIуну бичинсса кIанттурду бакъа бивкIссар, тIий. ХIасил, буттал ша ЦIуссаккуллал жяматран барачат хьушиву буслай.
— Вин бутталгу, мунал гьалмахтуралгу ЦIуссаккуллал аьрщарай бувсса захIмат «ратIух лагаву» кьурчIи бизлан бикIайрив? ЧIя­вуссаннал учай лакрал оьттуй ва гьухъай аьрщи агьалинаха зузи дурссия гийх куну. Утти кьаритан багьлай бур му аьрщи, ччайнугу, къаччайнугу.
— Бутталгу, мунал лагма-ялттуциринналгу захIмат «ратIух лавгссар» учин къабюхъанссар. Ххуйсса бакIлахъия ларсъсса чIумал, чIявусса лачIа хIукуматрангу буллуну бивкIссар, колхозниктурал сурду, чуваллугу лачIал бувцIуну бивкIссар. Оьл бакъасса колхозниктуран кьунча булайсса бивкIссар оьл бан, халкьгу бусраврай «Шагьабуттиннул жула сурдугу сарабугъдарал буцIин бувну, ттизлан оьллугу хьун бунни» тIун бикIайва. Оьл бакъасса шяраву цукIуй къаливчIссияв, жяматрал маэшат гьаз хьуссия, жямат муная рязийну бикIайва.
Ппу инжит хъанан икIайхту, жун Хасавюртлийн бизан багьуна. Жул ацIва оьрчI бия, ниттищал СахIибатлущал архIал буттан ацIва оьрчI ччаннай бацIан бан багьлай бия. Жул ниттил дия «Нину-Виричу» тIисса цIа, на чIана-чIавама ияв. Хасавюртлий бизайхтугу, жу ЦIуссаккулувва бусса кунма яхъанай бикIайссияв. Хъунама уссу ХIажикьурбан зувинниха лирчусса шиннардий личIи-личIисса къуллугъирттай зий икIайссия ЦIуссалаккуй: шяраваллил хозяйствалул управлениялул хъунаману, совхозрал директорну, исполкомрал председательну. Муналгу биялсса хIарачат бувссар ЦIуссалаккуй шяраваллил хозяйство гьаз дан, цувагу Дагъусттаннал шяраваллил хозяйствалул лайкь хьусса зузалар. Хъунмур ссу ХIусайнова Арагу Дагъусттаннал культуралул лайкь хьусса зузалар, чIярусса шиннардий зий бивкIссар библиотекалул хъунмурну, зий бивкIссар культуралул даву гьаз дуллай. Ссу ХIасанова ПатIимат ЦIуссалакрал гимназиялул директорди, Дагъусттаннал яла хьхьичIунми школардавух буссар му лицей. ПатIиматгу Дагъусттан Рес­публикалул лайкь хьусса учительли. Учин ччисса мура, уссур-ссуннал захIматрал хIасиллугу бакIлахъиягу ЦIуссалаккуйри. Ми циняв зий бивкIсса агьалинал оьрму ххуй баву, гьаз баву мурадрайри, уттигу тийх зузими мукунма бюхъу-хIарачатрай зий буссар, гихалу кьабитан багьлай бушиву ххуйну кIулну бунувагу.
Шиккува кIицI лаган ччива, ттула хъунама уссу ХIажикьурбан ЦIуссалаккуя бизан баврил цIакьсса муттаэ ивкIшиву. Амма райкомирттал секретарьталну зий бикIайва кIанттул агьалинал дард къадурчIайсса, МахIачкъалалия бувкIсса инсантал.
Лакрал ва чачаннал дянив къалмакъаллу, питнарду къахъананшиврул чачаннан участокру личIи дуллансса къадагъа диркIнугу, ми секретарьтал чачаннал кулпатир­ттан участокру дуллай сукку хьу­ссия. 1957 шинал, Н.С. Хрущевлул чачаннахьхьун цала минардайн зана хьунсса ихтияр дуллалисса хIукмулий къулбас дайхту, чачаннал иш миннан ччикун бавчу­ссия. Чачаннан къаччан бикIансса ишру гихунмай къахьун бивтссар хIукуматрал: Хасавюртлив ва лагма-ялттусса шяраваллаву, Нурадиловолий, Солнечноелий, Байрам-ауллай миннан яхъанансса кIанттугу буллуну, къатри дансса арцугу дуллуссар. Чачаннал активистураннив цичулийгу ЦIуссалаккуйнмай ччай бия. Руслан Хасбулатов РСФСР-данул Верховный Советрал председательнал къуллугърай итайхту, миннан «лавкьу мурцIу тIивтIуссар». Миккурив хIукуматрал хъирив къалавну дурсса даву хьуссар: чачан реабилитировать бувсса агьалинан ккалли бувссар, лакралмур статус щинчIав къааьркинну лявкъуссар.
Къалмакъаллу, питнарду ялун личин най чIалай, Дагъусттаннал агьалинал III съездрай хIукму був­ссия ЦIуссалак цIусса миналийн бизан бан. Миккунгу – райондалун ци цIа дизантIиссарив мяълум къабувнува, тай кIантту цала аьрщиври тIисса къумукьнал тIалавшиннарду ялун личинсса кIулну бунува.
Бувархха хIакьинугу лак рахIатну ссихI бигьлан.
— Дундар ХIажиевлул тIий­кун, «Лакраву ссавур диялсса дуссар, ссавур дуллайгу буссар» учин ччай унуккара ина?
— Зува пикри бувара, арулцIалла шинал лажиндарай цуксса захIмат буври райондалул агьалинал тийх­сса аьрщараха? Жул ЦIуссаккуллал жямат ряхва-арулва жяматрая хIасул хьунни, ми кувннан кув мачча хьуну, гъан хьуну, цалла хасъсса аьдатру дусса жямат хIасул хьунни. ЦIусса миналийн бизан баву лапра лахъи лаглагиний, на дардирай ивкIра жяматгу кIи-шан бищунссар, ппив хьунссар, районгу ядан къахьунссар тIий. Бизан баву цуксса лахъи лагарчагу, райондалул хъуниминнал, гьай-гьай, хIарачат бунни район ядуван.
Мяйжанссар, агьали цIусса миналийн анавар къабуклакаврил ца савав-багьана бия тийхсса аьрщи хьхьунцIа хIаласса, цIийл аьрщи душаву.
Амма, американал, ингилиснал ва ламсанал тIийкун, аьрщи оькки­сса къадикIайссар, бикIайсса лащинсса агрономталли. Ххуй­сса агрономтурал опытрайн чул бивщуну аьрщи жухара зузи дан хьунтIиссар.
— Агроном акъахьурча, ина инженер-строитель ура. Ци маслихIат бан­ссия инженер-строитель хIисаврай?
— Ттун кIулссаксса, 80 процент­рал щаллуссар тIий бур агьали яхъанансса къатри. Амма шяраваллаву цалсса ттигу дакъар дагьайкунсса инфраструктура, бакъар ххуйну бакьин бувсса ххуллурду, тротуарду. Сайки бувагу чIалай бакъар цIуну бувгьусса мурхьру, бакъар паркру, культуралул учрежденияртту.
Инженер-стротель хIисаврай микку дан къашайсса давурттив дакъассар, микку нигьа буслан аьркин бакъар учивияв. Канализациялулсса, газ буцаврилсса, культуралул объектру баврилсса буллантIиссар, Дагъусттаннал бакIчи Рамазан АьбдуллатIипов, лак цIусса миналийн бизан баврил масъалалуха чялишну зий ушиву чIалай ур. Райондалий каялувшиву дуллалисса Айдиев МахIаммад-ХIажигу райондалул масъалартту щиннияргу хъинну кIулсса бакIчи ур.
На умудрай ура, хIукуматрал аппаратравусса лакрал вакилтал Шарип Шариповлул, Артур Исрапиловлулгу кабавкьуну, цIусса миналийн бизан баврил даву сантирай ва лябукку буну щаллу хьунссар тIий. Ххарину ура район ччаннай дацIлай най чIалай, иш бачин­сса кIункIу-хъит чIалай. ЧIявусса бакIран ккавксса, 1999 шиналсса дяъвилул цIарава бу­ккан багьсса, хIакьинусса кьинигу «Сталиннул командировкалул» оьбалдарала буккан къахъанай ливчIсса лак лайкьссар райондалул цIагу, статусгу ябаврин.
Къумторкъалаллал район цурдагу махъ хIасул хьусса район дур, ЦIуссалакрал райондалул тарих 70 шинал лахъишиврий­сса бур. Мунияту жулва миллатран, цIуссалакрал агьалинал буруккин­ттайминнан хIарачат бан аьркинссар ЦIуссалакрал райондалул цIа ядан. Жулва ппухъруннал захIматрал ва дурхIуцири кьурчIишивурттал хIалал дурссар райондалул цIа ядаврил тирхханнурагу.

Ихтилат бувссар ПатIимат Рамазановал ва Андриана Аьбдуллаевал