Щала оьрмулул хIарачат нину рязи данссая

gofro_11ЦIусса шинал ахирданий «Илчилул» редакциялий хъамалу уссия Дагъусттан Республикалул ХIукуматрал председательнал хъиривчу Шарип Исмяилович Шарипов.

2013 шинал августрай вице-премьернал бюхттулсса къуллугърай итан хьхьичI экономикалул элмурдал доктор Шарип Шарипов зий ивкIссар ДР-лул шяраваллил хозяйствалул министрнал хъиривчуну, муниннингу личIи-личIисса жаваблувсса къуллугъирттай.
ЦIусса къуллугърай ванал къулагъасралун багьайсса бур республикалул шяраваллил хозяйствалул масъалартту: балугъирттал хозяйствалул, тIабиаьт дуруччаврил, вацIрал хозяйствалул комплекс, щинал арардал ва цаймигу АПК-лул арардал къайгъурду. Шинал ахирданий давур­тту хьхьарчусса аваралухгу къаурувгун, Шарип Исмяилович увкIунни цанма ххирасса, мудангу буккайсса «Илчи» кказитрал редакциялул коллективрачIан байран сававсса ссайгъатиртталгу кIу увну. Жухьхьунгу сант диривунни цаппарасса суаллу хъунмасса къуллугърайсса къуллугъчинахьхьун булун.

— Шарип Исмяилович, ина мукунсса къуллугърай итаву жугу пахрулий кьамул бувссар, жуцIун щала жула миллатралгу. Вил биялдаралусса цинявппагу масъалартту ца яла захIматми бур хIакьинусса кьини. Миннувассагу ца яла ччанавккумур аьрщаралмур масъала бур. Ци даражалий буссар цIана Дагъусттаннай аьрщарал ва аьрщи ишла даврил масъала?
— Барчаллагь зуйн ттуйнма хъамалу оьвчаврихлу. Багъишлагу итира чIалну учIаврихлу, цанчирча цалчинми гьантрайва, бувчIлачIисса зат бур, даврил хъирив лаяннин, бан-битанмур кIул хьуннин, ттуйнма бивхьусса умуд ссайн букканссарив къакIулна гайва гьантрай учIаву къалайкьну чIалай бия. Мяйжаннугу, аьрщарал масъала яла захIматминнувасса бур, мунийн жулла республикалул маэшатгу хъарну бур. Жула бакъа щалва билаятралгу. Аьрщаралми масъалартту буну тIий цумур-цагу региондалул вирдакIсса масъалартту. Дагъусттаннай мудангу лахъну бивкIссар аьрщаралмур кьимат. Хаснува зунттал кIанттурдай ялапар хъанахъиминнал аьрщарахсса къулагъас, ургъил мугъаятсса бивкIун бур. Цанчирча аьрщарал бивкIун тIий ми ябуллай. Жулла щархъурду дусса захIматсса кIанттурдах бурувгунма чIалай бур минначIа аьрщарал кьимат цуксса лахъсса бивкIссарив. Яла ххуйми аьрщив дугьан диртун, лухччинун диртун, цивппа зунттаву, кьунттаву ялапар хъанай бивкIун бур. Му зат зунмагу кIулсса зат бур. ЧчатI бухьурча, оьрмугу бивкIун бур. ХIакьину личIи-личIисса багьана-сававртту хъанай, аьрщаралмур масъала бур ца яла иттав къалану бавцIусса масъала. Инсан дунияллий лявхъуну ур маэшат, хайр бусса касмулуха зун. Хаснува хIакьинусса инсаннан бигьанна арцу лякъингу ччай дур. Замана мукунсса бур. Мунияту бакIлахъия чанну дучIайсса, амма му ласун хъунмасса захIматгу, харж-хуржгу бишин багьлагьисса заманнай, аьрщараха зун ччими чансса ливчIун бур. ЧIявуминнан муниха зузаврил мяъна чIалай дакъар. Масалдаран, аьрщарал ца гектарданун 10 азарда къуруш харж хьурча, мичча хайрданун 5-6 азарда дакъа къуруш дукIлай дакъар. ХIакьинусса жула жагьилсса никиран вай укунсса затру къакIулну бивкIссания бю­хъайва хьхьу-кьини дакъа хъув, къурув зун. Амма халкьуннан хIакьину кIулну дур маэшатрал законнугу, муния хайр ласунсса хIуччардугу. Вай укунсса суаллу цIана шяраваллил хозяйствалул гьарцагу отрасльдануву гьанулул хьуну, цIакьну бавцIуну бур. Ванил тIиссар багьлул ххирану дацIлай дур хъуруннай, лухччай зузи дансса техникагу, личIи-личIисса оьргъашивурттугу ва цаймигу хIаллихшиннарду.
— ХIакьину жула халкь шагьрулия ккунукру, пачкардавусса накIругума шяраваллавун ларсун най бур. КIай урттул тавтсса лух­ччай оьл ябан къаччай. Муний махIатталшиву дакъарив?
— На уттигъанну ттула даврил ялув Германнавун ва Швециянавун лавгун, зана хьура. Тийх халкьуннан каферавун, ресторандалувун лавгун гьантлун шамийлла за дукан кьюркьуну дацIлай дур, шарда дукра дуллайнияр. Цанчирча му дукра дуллалисса чIумул мутталий тийхсса инсаннал 20-30 евро ляхълай ур. Ххуйсса, буллугъсса оьрмугу хIакьину захIматрал биялалулу бур.
Жунма цуксса ччайнугу-къаччайнугу, цIана жущава цукунчIав къахьунтIиссар, жувагу шилах шагьрурдай щябивкIун, аьркинмургу ттучанная, супермаркетирттая ласлай, цума-цагу жагьилнахь «улула, лавгун кIа Лаккуйн хъу-лухччинуха зузу» учин. Цанчирча, мичча ларсъсса бакIлахъия мунаща я даххан , я мюнпатрайн дуккан дан къабюхъан тIий буну тIий хIакьину. Зунттал кIанттурдай аьрщи ишла къадуллалаврил ца багьана ва бур. Хаснува жува, хъунмур никирал, жула жагьилтал Лаккуйва зун-занансса, ялапар хъанансса шартIругу дузал къадуварду. Ванийн бувну, миннай кIия малагларду тIий къадагъа дихьлан ихтияргу жухьра дакъар. Шагьрулул неъматру кIул хьусса зунттал жагьилтурангу махъунмай кIийн зана хьун ччай бакъар. Жунма жунмагу ччай бакъархха, тIааьнсса шагьругу кьабивтун, кьянатсса зунттавун зана хьун. Цуксса хIайпнугу, начнугу, ва бур жула хIакьинусса оьрму, заманалул тагьар.
Мунияту ца дакI ххари дансса хавар бусан, хIасил гьашину кьамул дурссар «О поддержке сельского хозяйства в неблагоприятных условиях ведения производства» тIисса федерал даражалул закон. Шивун Дагъусттангу багьайссар. Ванил, хъу-лухччинуха зун къамюнпатнугу, жулла аьрщив дуруччин, ми ядан миннуха зун аьркинссар, шяраваллил хозяйствалул аьдатру дуруччин аьркинссар, шагьрурдай перенаселение хьун къаритан аьркинссар тIиссар. ХIакьину хIукуматрал цала бакIрайн ласлай бур вай мурадру, ВТО-рал низамралгу ихтияр дуллай дур цащара бюхълахъисса куццуй шяраваллил хозяйство дуруччин. АьрщарацIун бавхIусса масъалартту цагу-кIивагу бакъар. Аьрщи къазузаврилгу багьантту чIявусса бур. Ца чулуха, региондалул каялувшиннарал къулагъасралун къалавсун личIлай бивкIун бур ва масъала. Аграриялул суаллу яла ччанавккуми суаллур. Вайннуха хьхьу-кьини дакъа зун аьркинссар. Масалдаран, инсан аьрщи ласун ччай, муниха зун ччай ивкIхьурча, мунахун бахчин, муная «къеп» чин хIадурсса цагу-кIиягу къауккайва. Жулла аьвзалзаманнул аьдатру ишла дуллай, жула тухундалиясса акъар-ур тIий, тия шийн, шия тийн лечлачи уллалисса кIанттурду чан къашайва. Мунал ттухлу чIурду буллуна-къабуллуна тIий, ссуссукьу уллай лякъайва. Мукунсса механизмарду цагу-кIирагу къадикIайва кIантту-кIанттурдай ишлану. ХьхьичIва цаятура жаваб­лувшинна яла ласлай, ванал танай, танал кIанай бигарду бихьлай бивкIхьурча, цIана тагьар даххана хьуссар. Ва хъуннасса отрасль Республикалул Президентнал къулагъасралун ларсун дуссар. Респуб­ликалул 10 приоритетсса проект­раву АПК цIубуккан баврил проектгу дуссар. ХIукуматрал чулуха хъуннасса къулагъас дуний ма­съала бакIуйн буккан бангу цукссагу бигьассар. ХIакьину аьрщи циван зий дакъассар тIисса суалгу лап захIматсса суал бур. Цанчирча, цалчин, Дагъусттаннал аьрщив хъинну кьянатсса, къаххуйсса, чIяруми цIу буккайсса, бакIлахъру дучIан дан хайр бакъасса дур. Дакъар мелиорациялул система. ХьхьичIара диркIмургу лирну дур, цIудуккан дан тIурча чIявусса харж-хурж бишин аьркинну бур. Му масъалагу ва яла нанисса шинаву сукку бан бювхъунни. Жула зунттал районнал чIяруми аьрщив, къутанну арив дур. ЦIил къат даркьуну дур чIярусса хъуруннайх. Совет заманнай ва масъалалух хъуннасса бургаву диркIхьурча, цIана 15-лла лагь хьуну дур. ХIукуматрал кумаг бакъа, хозяйстварттаща цайнура цирда щаллу хьун бюхълай бакъар. Дугьай аьрщив алхъран, мурхьирдан ва къатIран тартун дур. Вай укунсса масъаларттая щаллусса комплекс хьуну бур. ХIакьину 500 азарда гектар аьрщарал чIатIух ва кказлух диххан къашайссар. Совет заманнай жучIара сайки 1600-ксса тракторду диркIхьурча, гайми техника къахIисавну, цIана 80-100 трактор дакъа- дакъар. Техника дакъашиву кIилчинсса багьана-сававри аьрщи къаишла дуллалаврил.
— Иш мукун бухьурчагу, му масъала таватагу цанния-кIиннийн букканхьуви?
— Ахир ххуйсса чIалайну тIийрухха жу ваниха унгу-унгуну зузисса. Хаснува халкь умуд бишин буллай, шяраваллил хозяйствалуха зузаврил барачатшиву тасттикь буллай.
Цалчин, щурущи дан багьлай бур аьрщарацIун дархIусса законну. ХьхьичIра-хьхьичI дузал дан багьлай бур аьрщарал дазу-зумардал ара.
Аьрщарал законну тIурча жучIара оьккисса дакъар. Щалва бала бур кIантту-кIанттурдайсса каялувчитурал ми къакIулмишан дурну, цанна ччисса куццуй ишла дурну лякъаву. Щалва АПК мюхтажну бур модернизациялух. Гьашину жуща бювхъунни мукьилла гьарзану техника машан ласун, лизинграй техника ласаврил система щурущи дуван. Мяйжаннугу, «Эффективный АПК» приоритетсса проектрал хахливу цIу-цIусса давурттив дуллай байбивхьуну буссар. Ялув тикрал бувсса куццуй, мелиорациялул масъала хьхьичI ххуттайн ласун бювхъунни. ЖучIара дур щин дишайсса мукьазарда гектар аьрщарал. Москавуллал жунна итадаркьуну дия 145 азарда гектар аьрщарайн щин дуцинсса арцу. Республикалул бакIчи ва на лавгун Аьрасатнал шяраваллил хозяйствалул министр ФедоровлучIан, масъала бувчIин бувну махъ, ялун нанисса шинал ттигу 300 азарда гектар аьрщарайн щин дуцинсса арцу итадакьин дан бювхъунни. Мукунна оьргъашивурттал масъалагу. Му масъала жуйнува жувагу щаллу бан бюхъанссар, цанчирча гьарца шяраваллил лагма-ялттура оьргъашивуртту, пара чансса бакъану тIий.
Ва ялун нанисса шингу Культуралул шинну баян дурну дур. Жугу жула чулуха баян бан ччай буру Культуралул шин аграрийтурайнгу дагьайшиву, цанчирча хъу-лухччи зузи дуваврил культура цIудуккан дан багьлай буну тIий. Культура ца балайрду ва къавтIавуртту дакъархха. Инсан дунияллийн лявхъуния шинай аьрщараха, муния бакIлахъия дучIан дуллай, цIу-цIусса гьаннарду буккан бавриха, ххяххияртту дуруччавриха зий тIий акъарив вайми культурардал гьанурдугу бивзсса. Культуралул шинал хъу-лухччи ишла даврил, муния мюнпат ласаврил культурагу цIулаган дан жул гужгу, гъирагу биялну бур.
Руслан Башаев: — Ина хъинну ххуйну, жущал ца зумату куна тIий ура. Аьрщив циван къадугьлагьиссарив жунма цинявннан бувчIлай бур. Хайр ласун къабюхълай буну тIий къадугьлай бур. Халкь зунттава лаглагисса масъала ца маэшатрацIун бавхIусса масъала бакъар, гьунттиймур кьини жула миллат личIаврил-къаличIаврил масъалалуцIун, дардирацIун бавхIусса бур. Зунттал кIанай ялапар хъанахъисса халкьуннан льготарду, субсидияртту тIий, кIай кIийва бацIан бансса механизмарду дикIан аьркиннихха. Бакъар ххуллурду щархъавун. Щинал масъала захIматри. Ми мукунсса суаллал проект дикIан аьркинни зунттал кIанттуцIун дархIусса. Республикалул даражалийсса программа дикIан аьркинни…
— Ина хъинну тIайласса масъала кIицI лавгунни. Вице-премьерну ушивруцIун, на ва шинал Гъунив хьусса батIаврий увчIуссара Зун­ттал территориялул Ассоциациялул» председательнугу. Дагъусттаннай дур 1600 шяравалу. Масъаларттугу кIилийну чIявусса бур. Цуппа вай масъалартту я лахьхьу, я хIакьину хIасул хьуну бакъар. Вай бур 20-30-50 шиннардил хьхьичIва хIасул хьусса масъалартту. Масалдаран, райондалул центрданий ссан аьркинну бивкIссар хъунисса школарду, садикру буллан циняр щархъава гиккун оьрчIру занантIиссар тIисса умудрай. Циванни ми буллай къабивкIсса гьарца шяраву чIивисса, амма ххуйсса, цанма лавхьхьусса даражалул. КIантту-кIанттурдайсса каялувчитурал жипал интересру хьхьичIун був­ккун, мукун хайр бакъасса объектру дуллай бивкIун бур. Гьайкаллайн дуккансса объектру къадуллай, ххуллурду бан щинкIуй дакIнийн багьлай бивкIун бакъар. Ххуллурду ва цаймигу къулайшиннарду кьанивсса шяраваллаву дуллай бивкIун бур, ми микку дангу бигьану диркIун дур. Ва шинал ноябрьданий кьамул дурссар «Социальное развитие горных районных территорий на 5 лет» тIисса программа. Гивун ларсун дуссар гьарцагу райондалун, гьарцагу шяраваллин хасну дантIисса мероприятиярду. Жула дур 29 район. ЗахIматшиву ца чIалай дур — вай мероприятиярдан итадаркьусса арцу диял хьунавав тIисса. Масалдаран, Жаржаврай (Гергебиллай) бувсса консервалул заводру модернизировать бан чIярусса арцурду аьркинну дур. Заллу-зал акъашиврул гьайкаллу кунма бур бавцIуну ми цIана. Бан бур чIявусса садикру, школарду, ххуллурду, ФАП-ру. Миннуха зийгу буссар цIанава байбивхьуну. Ми дурну мукьахгу жагьилтал зунттавува аглан бан хьунавав тIий ура. Мугу ца яла захIматмур масъала бур. Лаккуй ялапар хъанахъисса учительтуран ва цаймигу социал сфералул халкьуннан дуссар къулайшиннарду, ми дурагу дакъа бакъассар. Амма Аьрасатнал цайми регионная бувкIсса жул хъамал хъярчиран бакъа бунияла тIун бикIай, укунсса кIанттурдай ялапар хъанахъисса зул халкьуннан хIакьгума бишин бучIир тIий.
Бадрижамал Аьлиева: — Циванни жучIава Китайнава бувкIсса лаччи ва Египетнава бувкIсса нувщи кьювкьуну бацIлацIисса жулла аьрщарай бувгьуминнуяр?
— Цанчирча жучIара чансса-дунугу бакIлахъру ласун ишла дуллай буну тIий кказа ва чIатIа, ххирану бацIлай буну тIий каруннил захIмат. ТайнначIа инсаннал захIмат кьювкьуну бацIлацIиссар ххуйсса техника зий дуну тIий. Маэшатрал хьхьичIуннай ларгсса хIукуматирттал цалва-цалва завод-фабрикарттугума кьювкьуну бацIлацIисса зузалт бусса хIукуматирттай щурущи бувну бур. Мува Китайнаву, мува Тайланднаву. Рынокрал низам жущара даххана дуван къабюхъайссар. ЖучIара лаччул ца ккило 50-60 къурушран дацIарча, Китайнаву му дацIлай дур 35-30 къурушран. Мунияту чара бакъа АПК модернизировать бавриха зун багьлай бур, зугу-зий буру.
— ХIакьину жула лакрал махъ нанисса, личIи-личIисса къуллугъирттай зузисса, бур увкусса арамтуннал дянив хьхьичIра куннасса аварашиву дакъа, куннал ку бувгьуну зузисса кунма, ца ххуллу бувгьусса кунма чIалай бур. Вин, ХIукуматрал хъунаманал хъиривчу хIисаврай, бигьану буривкьай ягу бакъарив миннащал дусшиврийсса арарду хIасул дан, ца мазрай гъалгъа буллан?
— На цIана ванащал, танащал дусну ура тIутIаву къаххуйну чIаланссар. Амма на мудангу бувгьуну ивкIсса ца позиция, нава дакI марцIну бихьлай ивкIсса уттинин­сса захIмат ва оьрму хIисавравун лавсун, дакI дарцIуну учин бю­хъанссар — на мудангу хIадурссара дакI тIайласса дусшиву дуллан щищал ухьурчагу. Так ми арарду ттущаллагу дуруччайнащал. ЦIана тIурча чIявуссанначIа иш бикIай цалва-цалвами интересру хьхьичIун лавсун, щищал-бунугу цачIун хъанай, цалла-цалла ккуранну дуллан. Мунивугу ттун жучIара ишласса аьвзалзаманнул хасият хIисав хъанан дикIай. Яла шама-мукьа-ххюя инсаннал дяниву цаннащал ца маз лякъин къабюхъла­хъийни, цачIу чяйлул стакан хIачIан къабюхълахъийни, халкьуннангу бюхттул къуллугъирттайсса лакрая ци хайрди?
Ттунгу ттула миллатрал дардругу, буруккиннугу щияргу хъинну кIулссар. Гьарца цалва-цалва къуллугъирттай зузисса чувналгу цала миллатри ккаккан буллалисса, ганах бурувгунни га миллатрахсса бургавугу хIасул шайсса. Жу цаннащал ца бавкьуну, цаннал ца бувгьуну къабикIарча, миллатрангур хъунмасса зарал биллалисса, мунил сий яларай дагьлагьисса. Ттун, масалдаран, бигьану бикIай гьарнащал мазгу лякъин, ихтилатгу бан, цанчирча на уттинин царагу «группировкалувух» хIала къаувхссара. Ттула я ттула кулпатрал масъалартту щаллу буван цукунчIавсса финансирттал ва экономикалул рычагругу ишла къадурссар. Цаманал кIанайнгу тамахI къабивхьуссар такIуй. Оьрмулуву ттуйнува нава бивхьусса захIматрайну гьарцагу шачIану лавхъун тIий бигьану бикIай гьарцагу чулуха. ТIайлану, марцIну оьрмулул ххуллу бивтнан бигьассар цалва жяматравугу, хъирив миллатравугу хавар-махъ бусан. Цанчирча лажинкIялашиву дуну тIий ганал яла хъунмур ярагъ.
— Халкьуннаву чIявуну бикIай ихтилатру, ай, жула районнал хъуниминнал бикIу, кIийсса къуллугъчитурал бикIу шиласса къуллугъчитурал тIалавшинна дурну лакрал аьрщив чIаххуврайсса миллатирттахьхьун арендалий дуллуну дуссар тIисса. Мунийн бувну, лакгу кIия лавгний жулла аьрщив чийх дуккан бюхъайссар, чIаххуврайсса районнайн гьан бюхъайссар тIисса. Лакрал билаят бухкъалаган ци бан бюхъайссар ва масъалалуву?
— Жула миллатру яхъанай бур цаннащал ца хIала-гьурттуну. ЧIаххуврайсса миллатирттащал бавкьуну яхъанахъавриву дур жула ххуйшивугу, аькьилшивугу. Гьарцагу хозяйствалул каялувчи, дагьайсса законнугу дурурччуну, ва масъалалучIан гъан хьурча, цукунчIавсса нигьачIишивугу да­къассар я жулла аьрщаран, я Лакку билаятран. Цумацагу каялувчи укунсса иширттаву бигьамур ххуллийх лавгун лякъай, икьрал дан бигьамур хIучча бувгьуну лякъай. Амма гихунмайгу жяматрал дяниву цува яхъананшиву хъамабивтун, низамрал ххуттава увккун махъ цува къаччан хьуну, цахава, цала наслулуха халкь зайлази буллай лякъин бюхъайссар. Гьарцагу шяраву каялувчинащал ччимур чIумал, ччимур журалий ихтилат бан бюхъайсса жяматрал совет бикIан аьркинссар, вихьхьун мукунсса ихтияр щил дуллуна, куну суал булун бюхъайсса. Гьарцама цала бакIрал къайгъу къабуллай, жяматрайн багьайсса масъалартту щаллу бансса даражалийгу икIан аьркинссар. Мукунсса масъалартту иш багьарча на навагу хIала увххун щаллу бан хIадурссара, ччарчан ттучIанма шиккун бучIан бувну, ччарчан гьан аьркинсса кIанайн лавгун.
ХIасан Аьдилов: — Республикалул цIусса бакIчи итаннин хьхьичIма президент Аьрщарал закон даххана даврил ялув зун сукку хьуну ия. ЦIана ва масъала ссайн бивну буссар?
— Га хьхьичIмагу икIайва аьрщи ххуйну зий дакъар тIий, му суалданул хъирив увккун. Ганахьгу аьлимтал маслихIат буллай бикIайва дугьай аьрщив даххан. Амма ца хIукму кьукьин бувассия. ХIакьинусса кьинигу Дагъусттаннай бакъар ва масъала ца чулийн буккан бансса экспертътурал площадка. Микку бикIан аьркинссар аьлимтурал, хасъсса пишакартурал мяълумсса пикрирду, насихIатру ва хъиривлаявуртту. Мукунсса хIукму барча ца чулуха, ххалдигьин аьркинссар гамур чулуха хьун бюхъайсса ссуссукьушивурттугу, къуркъабацIурттугу, дайшишругу. Хайр бухьурча, чара бакъа заралгу къавхьуну къабикIантIиссар ва тагьардануву. ХIакьинугу квалифицированныйсса кьимат бищун бувар. ЦIанасса республикалул бакIчигу мува масъалалул къайгъулий ур. Цукун ци бувну хъинавав тIий му закондалул ялув зий буру.
— Ина хIукуматраву цуппа ца тухумрал акъасса, вийнува инава лахъ увсса, за кIулсса, итххявхсса къуллугъчи ура. Цалсса ина кунмамигу чансса бунуккар зул кьюкьлуву. Вайксса гьунардугу, пагьмурдугу бусса чIявусса жагьилтураву хIукуматрал структурардаву зунми цанни къаляхълахъисса хIакьину республикалул каялувчитуран, мунин хасъсса конкурсругума баян бувну бунува?
— Республикалий 15-20 шинай ххаллал ттуп кунма захIматсса, ччанавккусса масъалартту цачIун хъанай бивкIун бур. Амма ванил къатIутIиссар вайкссара шину вай щаллу буллайгу гьан аьркин­ссар. Ялун бурган къачIаларчагу, республикалул сайки циняр министерстварттай ва ведомстварттай цIу-цIусса, бакIру чаннасса жагьилтал буцлай, кадрарду цIубуллай буссар. Гьарца каялувчинаясса тIалавшиннарду лахъ хьуссар цалла-цалла структурарду щурущи дан. Укунсса шартIирдаву гьарцагу аькьлу бусса къуллугъчинал цала уссил-ссил арс, душ буцаяр, ттул пик­рилий, цала лажин кIяла дансса, за кIулсса пишакар уцинссар. Циняв ттула коллегахъал цIарду къакIицI лагарчагу, масалдаран кIицI лаганна Республикалул Жагьилтурал комитетрал председатель Заур Кьурбановлул цIа. Хъинну бакI щурущисса, аькьлу бусса жагьил ур, цувгу Къизлардайн лавгсса кIанай жула Президентнал итталун агьну, шихун зун увцусса. Укун эбратран буцинсса мисаллу чансса бакъар.
— ХIакьину жул , Дагъусттаннал хъаннил, ца яла хъунмур дард-буруккин бур жула жагьилтал суд-диван къабувна, багьайсса хъирив лаявуртту къадурна, багьана-савав къакIулна, танмихI багьайкун къакьувкьуну кьатI хьуну нанаврицIун бавхIусса. Ва тагьарданул хIакъираву вил ци пикри бур?
— Дагъусттаннай мукунсса масъала, аварашиву дакъар учин къабюхъанссар, цанчирча жула чIявусса жагьилтал, цуксса хIайпнугу, бавкку ххуллу тIааьн бивзун мунийх най бур. Жунна ятсса, жула диндалия архсса мугьалттул лавсун най бур. Бур мукунсса гужру жулла респуб­ликагу, щалва билаятгу гьала-кIусу буллалисса.
Мукунсса гужирдал политика дур лулттува зузисса, мукъуйну, арцуйну ми хъяврин буллалисса. Цуми нитти-буттан ччиссар цалва оьрчI бавккуну, га яла къача-къучшивурттахун багьсса нитти-буттангума цала лякьлул оьрчIал дард дикIайхьунссар, ганаву ххуйсса инсаннал хасиятру тарбия дансса мурадрай бикIайхьунссар. ЦIана жагьилтал тарбия бавривух жяматрал цинявгу институтру хIала буххан бансса хIукму буссар, жула аьдат-эбадатру хъамаритан къадиртун, ми гьанулун ларсун тарбия буллансса нижат дуссар. Федерал центрданул аьрал гьурттуну бакъа цалсса ми гужирдащал жущава талан къабюхъайссар. Ми бур билаятрал кьатIату хIадур буллалисса Аьрасатнал цачIушиврийн ишан ларсъсса гужру.
— ХIакьину Аьрасатнал СМИ-рдал цаппарасса изданиярттайгу, космополитътурал прессалувугу «Ккавкказ жула канища лавгссар», «Ухссавнил Ккавкказнаву оьттул ттур дизантIиссар» тIисса цIардалусса макьалартту, передачартту чан хъанай дакъар. Жун, укунмасса халкьуннан, такIуйгу масалдаран къачру Аьрасатная личIи хьун. Жула сайки цавагу кулпат бакъар уссу, арс, ссу, ссурахъу, щаллусса кулпатру Аьрасатнавух бакъасса. Миннаннив ччисса Аьра­сатная личIи хьун? Дакъасса кIанавасса сепаратизмалиясса хаварду циванни гьаз буллалисса, миннахь дянив мадичларду циванни хIукуматраща учин къахъана_хъисса?
— Дагъусттан, Ккавкказ Аьрасатнаву бакъа чулух личIаврил хаварду нахIакьданссар. Ми провокациялул хавардах къулагъас дуллан къабучIиссар. Билаятрал бакIдургьуминнал жула чулухуннайсса буругаву бунияласса къадиркIссания, бюхъайва ялагу щак багьлан. Тиха жухра дуллалисса къулагъас, кьянкьашиву, жучIанна гьан дуллалицири арцу, жущала хIала-гьурттуминнаясса тIалавшинна — мигу хIисавравун ласун аьркинссар. 1999-ку шинал цалчинми гьантрайва билаятрал цалчинсса инсан, Президент Путин жучIана увкIун, шикку жула чIарав ацIаврилгу Аьрасатнал позиция чIалачIи бувссар. Аьрасатнал гуж, бияла хIуркку тIутIи банми хIакьину щалла дунияллий чIяву хьуну бур. Гужсса, цIакьсса Аьрасат цаппара гужирдан къаччай бушиву хIакьину исват хъанай бур. Ккав­кказ бакъахьурча Аьрасатнал гьанугу хIура буккантIишиву билаятрал бакIдургьуминнан щияргу хъинну кIулссар. Ми хавардугу провокациялул хавардуну личIантIиссар.
— ХIакьину миллатирттал пре­ссалун захIматсса чIунну дуркIун дур. Ми лакьин аьркинссар, миннуя пайда бакъассар тIутIиминнавухгу цаппара хъуни къуллугъирттай зузимигу бикIай. Лаккуй сайки царагу идаралий, школардайгума, лакку мазрай гъалгъа тIий бакъар. Мяйжаннугу, ЦIахъардал Къуманива ливчукун, жунма ниттил маз къааьркинну бусса хханссар. Вилмур оьрмулуву цуксса кIану бугьлагьиссар миллатрал кказит­рал? Аьркинссарив Дагъусттаннай миллатирттал пресса?
— Чара бакъа аьркин­ссар, цанчирча Дагъусттан бур чIявумиллатирттал республика, муниву дур жула щихачIав къалащавугу. «Илчи» на гьар шинах чигу чичайссар, бугу-буккайссар, муний чичлачимуния хаваргу буссар. Ни­ттил мазрая ят увцма, цала жяматраягу, цува хъуна хьусса кIанаягу, цува лечлай ивкIсса, зий-занай ивкIсса аьрщараягу ят увцманан ккалли ан бучIиссар. Ттун чув ухьурчагу, машиналуву икIу, цамур шагьрулий икIу хъунмасса гъира бикIай жула ниттил мазрайсса балайрдах, жула макьаннах вичIидишин. ДакI дигьалагай, дакIниву гьавас ххишай. Миллатирттал кказитру ссуссукьу буллалаву – му жула бюджетрацIун бавхIусса масъала бухьунссар. Ссан-дунугу арцу ххи дурну, зулмур даврин асар хъанахъисса. Амма республикалул бакIчинал мурадру, умудру зун зунма чIалай бур, зувагу чичлай буру миннуя – миллатирттал аьдатирттах, тарихрах, мазурдих, культуралух, магьирлугърах къулагъас ххидан аьркинссар тIисса бур. КутIану учин, ялунгума зуяту_сса тIалавшиннарду хъуни хъанай дунуккар.
— Барчаллагь хъунмасса, Шарип Исмяилович. Цалчинсса жула хьунабакьаву цаймигу чIярусса хьунабакьавурттал дайдихьуну лякъиннав. Жул суаллу уттигу чIявур. Амма аглан хьунну, цамур чIумуйннин. Жу къацIувххусса инава бусан ччисса, цIуххирча бусавиявхха тIисса цичIав ливчIхьурчагу, бусарча ччива.
— Ттула ниттия кIива махъ учивияв. Оьрмулуву зун-занан хъунма­сса гъира, хиял бикIайва нину рязий дансса, га ххари дансса. НиттичIату, миналучIату архну ивкIнугу дуклай, дакIниву чани, цирив ца тIилисин чан къашайва. Ттухра нину ялугьлай дуссархха тIисса пикри бакIрава букъаккайва. Жагьилний пахрулий баян бан ччан бикIайва ганин нава ххуйсса кьимат лавсшиву, ххуйну сессия буллушиву. ДакIний бур, армия лавхъун махъ Москавлив Темирязевлул цIанийсса академиялувун дуклан увххун, ниттичIан телеграмма гьан дурссия. Ганин буккин-чичин къакIулну бикIайва. Новолакрая Чапаевкалийн нанисса ххуллий гьарца хьунаавкьуманахь «шикку ци чивчуну бурив буккила» тIий, ялагу, ялагу гара телеграмма ккалайнна шардай дирну дия. Учин ччисса мурахха, га цилла ххаришиврия гьарнахьгу бусан къахъанай, му журалий цилла ххаришиву кIидачIлачIисса кунна най диркIун дур. Жу, ччяни ппугу яла лавгун, ниттил ччаннай бацIан бувссару. Ттула оьрмулувусса щала хIарачатгу – нину рязи дансса, га ххари дансса, ганил дакI тирх учин данссая бусса. ХIакьинугу гьарцагу жагьилнал цалва-цалва ниттихъал, буттахъал хIурмат буну ччива, миннал цIаний, ми ххари бансса умудрай ялапар хъанай, оьрмурду бутлай ччива. Нитти-буттал кьимат бюхттулну тарбия хьуну ччива.
Зул коллективрангу, щалва жула миллатрангу ва ЦIусса шинаву цIуллушиву, паракьатшиву, кулпатирттаву, ужагъирттай буллугъшиву, узданшиву, тIааьншиву, хъиншиву чIа тIий ура.
Ихтилат бувссар Качар ХIусайнаевал
Чивчуссар Залму АьбдурахIмановал