Къудурсса лас ва макрузансса щарсса

— Гьу, нагу акъа циксса бусарду? – хъягу хъяйна, ккурчIавминнал ялун ивуна Рамазан.
— Ачу, ачу, инара жул хавардал ххуржин­ттуча. Жу дахьва муму-тамур буслай, чIун гьан дулланну бикIайсса. Вилми хаварду цIугу бусса, цIугу дусса бикIай, — увкуна Дамаданнул.
— Тти рихшантру мадулларду, акъарив махъунай лагавай ура. На бусаймигу цавагу нава ляхъан бувсса бакъассар. Халкьунная бавмурди нагу зул вичIан баххайсса. Ба­къахханна, бусанна ва ххуллухгу ца далил-къудурсса ласнаясса ва макрузансса щар­ссаниясса.
— Валлагьий, му ласгу ккуличу ухьунссия. Ккуллалли мукун, инавагу тIийкун, ппурдуйх заккана бищайсса кунма, цанма зарал хъанай чIалай буна, хъаннияр цивппа бухсса бакъашиву ккаккан буллан бикIайсса, — увкуна ккурчIавсса Гъазил.
Рамазаннуллив бувсуна укунсса далил.
— Ина мудан инавалу ссапарданий ххуллийн уклай ура, мукун къабучIиссар, ххуллул гьалмахчу уну хъинссар, — тIий, дюъ дихьлай диркIун дур щарсса ласнай.
— Ил, аццул бакI, мунилсса буллан вийн багьну бурив? Ттунма къулаймур нава баннача, виласса бувну щядикIу, — щарссанил кумур гьаз къабувну бур къудурсса ласнал.
— Хъинни, буллалу винма ччимур, ца иш хьусса чIумал на бусанна вихь яла…
Ца ххуллухьгу, мукуна хьхьувай Кураллавун ачин хIадур хьуну, аьркинсса азихъ, даххансса дикI-нис, ххуллийх дуканмур дирхьуну дур. Ххишала цичIав къаучин икьрал дурну дуна, щарсса ялагу, дацIан къархьуну:
— Вил ххуллул гьалмахчу уттигу акъассарив? Вана вина тарс, — тIий дайдирзун дур.
Амма ласнал цукунчIав вичIи къадирхьуну дур, цува нигьаусайма, щарссаних вичIи дишайма къахьуншиврул. Ласгу гьан ивтун, щарсса цурдамур тIурча, кьюлтIницIух ласнал янна ларххун, ххаржан ва ттупанчагу бавхIуну, ларгун дур лас нани ххуллий луркIан дан.
Ларгун, ца хъачIних ладиркIун дур. Ца хIаллава, щютIлил макьангу рурцуну, ялун ивну ур лас.
— Да! Ликку чаяту! – амру бувну бур бахханасса букьва чIуний. – Ликку тIийра на вихь, акъарив му унийва дугъра анна! – хъиннува чIувну амру бувну бур.
Цал лергъ тIийгу ивкIун, къаитайшиву бувчIукун, хIаллих увчIун ур чаяту.
— Тинай хьу! Ликки янна!
Аъ-муъ тIун ивкIун ур, чIиви оьрчI куна.
— Ликки янна тIийра! – къяртI чин бувну бур ттупанча.
Ци банссия, лирккун дур ялтту янна.
— Бат хьу тти мичча, чунай лагайссарав, акъарив му хIажакгу лирккун кьаитанна: Бат хьу!
Ласнал, хIаллих най, махъунмай ххуллул уттамур бувцуну бур. Щарсса тIурча, ца­ппара хIаллава буртти диркIун чайгу, цамур ххуллийх хьуну, анаварну шардай ларгун дур. Шаппа, чугу ппалав бавхIуну, ганийсса азихъгу лув къатлуву бивхьуну, шанувун дур­ххун дур, къапугу аьнт бувну. Ца мадарасса хIаллава – нузайн кьутI тIисса инсан.
— Цума уру хьхьунил лякьлуву?
— На урача, тIитIа! – буккавай, къабуккавай.
— Цура ина?
— Варч на урача, тIитIа!
— Ва гьуя, леххаву! Циван зана хьура? Вин цивхьур? – уххансса мажал бакъа, дулуркьуну дур цIухлай.
Яла сситтуй:
— Чу бакъархха, чу ци бав? Вин цивхьур? – вев тIун диркIун дур.
— Вев цир? ЧIаххувран хавар шайча, лагь хьу!
Бувххун бур къатлувун.
— Тти ттул махъ бакъассар, щарссай. Ина аькьлукар диркIун дура. Вил тIимур бан багьлай бивкIун бур. Хьумур ци ххайра? ХьхьичIун увккун шама къачагъ, ттупангру буруган бувну, навагу дакI хъячин увну, чугу, думургу, ххишалдаран, ттуйрасса ялтту яннагума лирккун, ларсунни.
— ИвкIу туну, щарссанил тIимур бай адамина къахьун акъаяв ина мукун тарс авцIусса. Инавагума бивтун утан аьркинссияв. ИвкIуну къахъинав, мукун зана шаяр.
— Гьула, тти кьадикIуча. Ванияргу ялттусса ишру шайссархха. На багъишла! Тти мудангу ина тIиний уссара, баркуш. Хъиннив? – щар­сса ххира-ххуй дуллан ивкIун ур.
— Я ахир, инава ивкIуну уссияв, чурххайсса яннагума зеххиннин? – Му хIажакгума ликкан аьркинссия вия, варший! «Шама адамина ия ярагъуннищал. На ци бавияв?» тIий щюртIру буслайгу уссар. ИвкIуну къахъинавварч, мукун учIаяр?
— Нания бакIрайн ласлай ура, — лергъ тIун ивкIун ур цIунилгу.
— Хъиннича, насула га къатталу ци дурив ххал дан, ссаллив къартI-къуртI бурча, — куну, гьан увну, цурдамур уттудирхьуну дур.
Лас лавгун, къатталаллил нуз тIитIавривун, ххал хьуну бур цала чу, чIиралу – али-кIили, лувчIин-къатлуву – чай диркIсса ххуржинтту ва дарваг.
— Вана винма хавар! – хьумур къабувчIлай, гайннухгу ялугьий, тамаша буллай авцIуну ивкIун ур.
Укун махь увну ур къудурсса цила лас щарссанил.
— Гьаксса игитсса щарсса диркIун дур, — увкуна хаварданух личIлулну вичIилийсса Дамадан-ттаттал. – ЧIявуссарарч хъаннил макрурду, жущава миннул хъирив лаян къашайссар. Амма къудуршиврущал архIал чувшивугу дуну хъинссар цума-цагу чувнан, хаснува ласнан.

Ина ттуй хъяй,
на вий хъяй
Цанма оьрмулуву чIявусса ккаккаврийнуяв ягу цаллара хасиятъяв къакIула, Дамадан-ттатта мяйжаннугу хъянсса хаварданийгу личIину хъян къаикIайва, цалва хъянсса хавар бувснийгурив анжагъ чан-кьансса пиш бакъа къачайва. Ца чIумал буру ккурчIав. Ахттайн­ссаннун цалла накьгу хIарчIун, мудана куна, махъунай цала даврийн нанисса Хъусрал Катиб, ссаламгу буллуну, чIарах увккун най ия. ЧIарах уккайни, цукуннив ца дикъарсса хъяхъаву дурунни ганал.
— Да, ина ссай хъяй ура? Жухьгу буси, жугу хъян, — увкунни Дамадан-ттаттал.
— Ттул зущал дачIин дакъар, ттисин дакъар. Ттухьва нава ччарча хъянна, ччарча аьтIунна, — куну, Катиб лавгунни цала ххуллийх.
«Танал тукун увкукун, ца хавар дакIнийн багьуннича» — куну, Нехру Рамазаннул микку бувсуна ца укунсса хавар:
Ца миски-гъаривсса адамина ва щарсса къазахъталну зий бивкIун бур ца авадансса адаминачIа: лас – хIаятралсса буллай, щар­сса – ичIалу лакьлай. Га къазахънал щарссагу, мискиннугу, бакIрал ххуйсса, сахIибулхайр дусса диркIун дур. Гивах къатта-зад лакьлакьиний я бавцIуну ххуй дирзхьунссия, къатлул заллу га къазахъ щарссанил лагма уклан ивкIун ур, ганил ххуйшиврия цIардугу дуллай, амма цаламур щарссанин хавар къахьунну арцу, муму-тамургу щун дуллай. Цал рязи къахъанай, уъ-муъ тIийгу диркIун, дуккангу дайссарахха нара ванал, укун къулайсса даву яла къадириянссарча, ласнангу хавар къахьунхьуви тIий, рязи хьуну дур къатлул залуннащал кьюлтIну ишру бачин буллан. Гьалбатта, ласнахьгу къабусайсса бивкIун бур лютинал цинна дуллумуния. Кувнигу ххуйну кушу буллай дуну тIий дулай чайсса бивкIун бур.
Ахиргу, цила лас гукун тиху-шихунай щурущисса авадан щарссанин хавар къавхьуну бикIайссарив, хъирив дацIлай духьунссия – кIул хьуну бур. Амма цинма кIул хьушиву ялун личин къабувну бур. «АцIу на вин баннача, къазахъ вияргу жагьилсса, бакIрал-чурххал вияргу ххуйсса ур», — куну цихьва цила, къатлул заллу-биканалгу кьюлтIну къазахънащал бачин бувну бур ишру. Ххишалдаран, ганан муму-тамургу дулайсса диркIун дур. Чаха ххуйну къуллугъ буллайну тIий, къатлул залуннал мушттуллугъран дулай чайсса бивкIун бур къазахънал цалла щарссанихьгу. ХIасил, кIинналагу ишру лап къулайну бавчуну бур.
Цаятува цува рязисса къазахънал ца кьини, хIаят дахьлай уна: «Укунгу хъинни» куну, чIатлу куяхунмай палцI байсса бивкIун бур, «укунгу хъинни» куну, — урчIахунмай палцI байсса бивкIун бур.
Гукун пиш-пишгу тIий зузисса къазахънах чIавахьулттийх уруглагисса къатлул заллугу цахьа цува пиш-пиш тIий ивкIун ур.
КIа хIисав хьусса къазахъ тIурча, цахьва цува: «Ина ттуй хъяй урававкьай, — на – вий?» — тIий, цала чIатлу тихунмайгу, шихунмайгу палцIа тIутIи бувну ивкIун ур.
«Ча, та Катиблул тIулгу ттун му тагьардануха лархьхьу дирзунни», — куну, Нехру Рамазаннул къуртал бувна цалва хавар.

ДахIалайрихха
Зунттал щархъаву газулийн ризкьи гьан бан хъами дизай цIан-чаннавура, му ккаллигу бувай хъунмурчIин хъаннил кушулун. Вагу, туну, хъаннил кушур.
— Ягъар, ПатIий, га адамина урив оьллу гьан бан най? – куна цаннил гамунихь.
— Ява, унуккар.
— Лажиннича, цу урвав? Цуксса къудурсса щарсса дурвав ганал?
— Гьаксса учIисса адамина ухьунссаркьай, щарссагу шанай диртун, гукун, цаннагу зарядка дан куна, оьллу гьан бан нанисса. ДахIалай гукунсса адамина усса щарссанин.
Гай гукун хавардай буна, гъан хьуну ур гайннучIан «къудур» щарссанил лас.
— Агь, ина цIуллу ивуй, Бяккий, инаравварч? Сумай чуври, оьллу гьан бан инава най урахха?
— Шанай дуссар. ХIакьинусса яржа ттуйри. Массажгу бувну, чяйгу хIачIан дурну, шанаши дав. Нагурхха накI хIачIайсса! – чайва тIар цайра хIайран хьуну лирчIсса хъаннихь Бяккил.

Ва шагьруния авлиятурал бувцIуну бивкIун бур
Шагьрулийн ивзсса гьантрай Бякки хьунаавкьуну ур цана кIулсса чичущал.
— Гьу, цукун ура? Та увкIра? Ци хаварду бия зунттавунмай? – яхши-хаш буллай ивкIун ур чичу.
— Вагь, вин къакIулссарив? На цакьнива шилун ивзуннахха усса. Утти нагу шагьрулулчура, — куну бур Бяккил.
— Та ивзссарарч, ина авлияссарав? ЦIанакул дюълилсса инсан шярава шагьрулийн изай­ссарив! – тIий, аьй дуллай ивкIун ур чичу.
— АцIу тти, ва шагьруния, ттунгу къакIулну, авлиятурал бувцIуну бивкIун бур, — чайва тIар Бяккил.

Ца-ца оьрмугу кутIа баннуча
Шагьрулия увкIсса лекторнал мадара хIарачат бувуна дикIуя инсаннал чурххан нукьсаншиву душиву, оьрму кутIа байшиву буслай. Гай вих баншиврул кунма, бувсуна Туркнаву ца щарсса яхьуну диркIшиву 205 шинай. Мукун лахъину яхьун ссал кумаг буври вин увкукун, танил чайва тIар: «Оьр­мулухун цукунчIавсса дикI къадуркуссар», — куну.
Га лектор, гьамин, га кьини хъамалу увцуну ур Бяккил чIаххучу Оьмарил. Туну, чIаххучуналгу Бяккийнгу хавар къабувну бикIайссияв хъамаличуначIа щяикIан.
«Хъамаличу хIадурнугу, къатта хIадурну къабикIайссар» тIун бикIайхха. Оьмарил ПатIиллив циваннив цамур чIумалнияргума гьарзасса дикIгу дирчуну гьавккури бувну бивкIун бур. Байбивхьуну бур канан. Хъамаличурив, цалва дахьва бувккусса лекциялия ламус хъанай уссияв ягу мяйжаннугу дикI къадукайсса диркIссияв, гьавккури бачIва канай ивкIун ур. Ххишалдаран Бя­ккилгу, ваца рихшантрай, ччурччу дикIуйн цIу бичин кунма:
— Ца-ца оьрмугу кутIа баннув, хъамаличу? – куну бур.
— Хъамаличу, агь, ца къанахIуссархха гьавккури киямур ка оьнна дусса чIумал. Лаччи ва дикI дакъасса чIумал гьавккурттал тIааьн бувагу къабикIайссар, — куну бур къатлул залуннал. – Явала, ми хаварду битича, ва личча канил дугьи.
Хъамаличурив ялагу сикъаслай, уъ-муъ тIий ивкIун ур.
— Ласи, ласи, ина ци тIий ура? Зунттавунгу увкIун, дикIгу къадуркуна лагайссарав? – хIала увххун ур Бяккигу. — Жул шяраву уссия оьрму хIухчуну лавгсса Явпу-Юсуп тIисса къужа. Нюжмардий ца хIайван къабивххун къаацIайссия. Цаламур биххан мяш хъана­хъийни, чIаххувсса СумбатIлияту бацайссия. Ттуршлий арулла шин хьуссия цаннагу. Ча, ина винна дикI дуки, нигьагу къаувсун, оьрму Аллагьнал буллуссаксса бакъа бутан къашайссар.
ХIатти ция хъамаличуналгу нахIура-нахIусса дикIул личча кьуркьу къадан.
Цала увкумур аьщуйн щаврия ххарисса Бяккилгу, дурчIайнан дурчIинсса рихшант­рай кунма:
— Хула ттигу оьрму кутIа баннача нагу, — куну, дикIул парча ласайсса бивкIун бур аьнттувату.
Муния махъ жул шяраву дикI канакима икIайссар хъярч буллай: «Ца-ца оьрмугу кутIа баннуча», — тIий.

Тти ина тIийкун баванна
Авлул дикIух ишттахI багьссияв ягу укунма гъира бивзссияв, ца чIумал Бяккил, цувагу уца авлийн куну, миннат бувну бур авчи Кьурваннухь. Кумагчигу аьркин шайхха куну, увцуну ур ганалгу. Бивну бур зунттавун. Бякки къушлийва ивтун ур, дучралссагу бувну, дукра-задгу хIадур дува куну, Кьурван ва АхIмади авлийн лавгун бур. Гай ав бувтун бучIаннин ялугьлагьаврил яру буккавайсса Бяккин га чIирисса кIинтнил кьини шинуксса хьуну дур. Ахиргу увкIун ур Кьурван, канил кагу дургьуну. ЧIал къавхьуну увкIун ур, пащагу тIий, АхIмадигу.
— Гьу, къатIайлабацIу хьурив?
— Ярий, хьуссагу иш ххайрав? КIа Хъун-Аьнттул бакIраву ца гьухъала барххултрал хьунадаркьунни, куна Кьурбаннул. – Битав цаннийн, га ссаннахун тIайла бувну. Гайминнуя личIи хьуну гай хъархъаллайх ялавай ххявххун бавчунни. Тти багьссарча тIий, авчура хъирив. Гьа-гьа… Тихун, хъачIнихун, бахьлавгунни. На тийн лахъаннин янила бат хьунни. Луглай, щяллил бювкьссияв, гьич лякъин къавхьунни. Тти ва гилун, ратIув, багьссарча, тIий, увчIра. БикIайххурав, бакъар ратIувгу. Ва куццуй багьтIатIгу хьуну, кьинигу ларгун, зана хьуссара.
— ТIайлассар, тти ванал бувтуннихха ав, гьала, ттуйнма чIу банссар тIий, ялугьий ура. КIа лихъан бан лавгсса Аьнттувува уний авцIунара навагу ивкIсса, яла ттуха къалуглан, — ялун ххи бувну, ганал увкумур тIайла бувна АхIмадилгу.
— Туну, ци банссар, ав мукунсса задри. ХIакьину къабириярча, гьунттий бириянтIиссарча, бачи гьанттайнсса дукан, на зу бучIаннин ххункI бавча, — пашма-пашманну цала кIункIурдучIанай лавгун ур Бякки.
Ларгун дур хьхьу. Гьунттийгу лап хьхьу архIалнува бивзун лавгун бур авчитал, цанма гивах кьацI-мацIгу куну. Хьуну дур ахттакьун чIун. УвкIун ур, кIала-кIалайгу тIий, авчи Кьурван, хъиривгу – АхIмади. Гай ккавккун ххаришиврул тIанкI кусса Бякки, я ванахь, я кIанахь зад къаххал шайхту, буккавай-къабуккавай ссаламругу лавсун, унийва щяивкIун ур.
Буслан ивкIун ур авчи Кьурван кIайва цала авлул хъирив агьсса, къабиривсса варсагъру. Амма Бяккивун гай цавагу бухлай къабивкIун бур.
Лавгун бур авчитал шамилчинмур кьинигу. Амма га кьинигу тIайлабацIу къавхьуну бур. Буслан ивкIун ур авчи Кьурван, «ккулла авлул ччаннайн щуну, щях бивщуну лавгун, циссарив цирив» тIий.
— Да, уссу авчи Кьурван, — чайва тIар гай хавардая аьз увкусса Бяккил. – Ярий, ина ттупанг тай линсру хьусса ссаннайн, ччаннайн циван битара, кIа ччин хьусса чулухун бита-бути!
— Тти ина тIийкун буванна, дус, — чайва тIар учинмур бакъа ливчIсса авчи Кьурваннулгу.

Дуссарарч миннул мукунсса хасият
Аьлтту буккан шяравун бувкIун, шагьрулийнмай нанисса хъамитайпа гужрай ххюрхху бувну най бия хъунисса кIива чантай. Автобусравун бухлай буна, ца кIивун буллуну, кIилчинмур гьаз буллай буна, пIаркь куну энтту дурцун, сумка щяв багьуна.
— Агь, ина пасат бивуй, цуксса хьхьарасса диявав вай энтту, — тIий бивкIун бур чантайлул заллу.
— Дуссарарч миннул мукунсса хасият, — чайва тIар автобусравусса Бяккил. – Гила Лаккуйн нанийни, лап куклуну, ласун бигьану бикIайссар, ялавай тIурча, мукун энтту дуцлай, гьаз бан къахъанай бачайссар. Гилу канакийни захIмат хъамабитантIиссарча, бачу щябикIу, — куну, сумка лахъан бан кумаггу бувну бур Бяккил.

БакIхъахъу букарчагу
Мадара угьара хьуну махъ цувалу ливчIун ивкIсса Пургин-Акбардул, цамур баркушгу дурцуну, тIювагу гъили хьуну, ишру къулайну бавчуну бур. Оьрму хъиннува бялахъан баншиврул кунма, га оьрчI-душнийнгума тамахIкар хьуну ур. Хъиннува дакI дацIан увну ивкIун ур, ай ссавний цIуртти чIалачIиссаксса, адаминал инсаннацIа оьрчI шайссар тIий бур луттираву куну, Малла-Кьурбаннулгу. Мува иширан кумаг байссар тIий бавну, лаччи, гьивхь канакаврищал, къакъунт, хьхьирулт, шярултгума кьатI буллай, канан ивкIун ур. Муния хавар бавсса Бяккил ца чIумал ккурчIав уна Пургин-Акбардухь.
— Дус, лаччул-чимусул мярарахун бакIхъахъу букарчагу, тти вицIа оьрчI къашайссарча, укунмагу чан хьусса вай жула лелуххантгу битича, паракьатну щяикIу, — чайва тIар.

Ци тIурчагу, дуснакьрихха га

Ца хар-хавар бакъасса балаллувун агьну, цайвагу щалва тахсир къавхьуну буна, хатIалий цаннайн чIила щуну, хIухчу Разу дуснакьрайн агьну, гиву кIираяв шингу дурну, шавайн зана хьуну ур.
Цала къачирчагу, ниттил увния шихунай тIийни куна, оьрму яттичIа лавгсса байчара, ххишалдаран, ниттил мазрая ливчуну махъ цавагу мазгу къакIулну, цукун иявав тIий, чIахху-чIарахми бавтIун: «Аврав, ххишала кьисмат къабаннавча, инжит уврав дуснакьраву?» — тIий, цIухху-бусу буллай, чинмур бакъа тIийни кунма, ала-лав буллай бивкIун бур.
Гайннал суаллан Разу цал «бия», «бакъая» тIий кутIасса жавабру дуллай ивкIун ур.
Яла:
— Дуснакь? Ци дуснакь тIий буру зу? Дуснакь биякьай уттинин лавгсса ттул щалва оьрму, — кIири ивчуну, жаваб дуллуну дур Разул.
— Варч, ина ци тIиссара, чIаххувчу, жувания душманнанвагу дуснакь нясив къабаннав тIун бикIару, ина дуснакьрая рязисса цира? – асаналухун дагьну дур чIаххувщар РайхIан.
— Циван бикIави, чIаххувщар, ттун оьрмулухун хIаммам тIисса зад ккарагу-къаккаркссия. Яла уттуишин лув-ялунссаннущалсса тах, шаннагу чIумух гъилисса дукра, гьарца хьхьуну кино, вичIи дишин радио.
— Инания, туну, курортрай ивкIун ура, дуснакьрайри тIий, — хъян ивкIун ур Бякки. – Цу-унугу щуну чIила уттигу ути, щяикIу оьрмулухун гивува, га вила алжаннуву, шийн, ва дужагьравунайгу, чун увкIрарч, туну?
— Я уссу, цуксса ци тIурчагу, га учин цIара «дуснакьрихха», бусурманчунан нясив къабаннавча, — куну бур яла Разул.

Къавхьунни сахават
Бяккияту хавар ппив хьуну бивкIун бур, цаллами арцуцIун лап лавчIсса ур, амма щил-бунугу ца бувцIуну сахават арча, оьну улукьайссар тIий. Мунияту хавар бусса Мамайл ва Къапил ца кьини цаннащал цаннал икьрал дурну дур Бякки, буфетравун увцуну, ца-ца буван увну, сахават ан. Бяккигу, туну, гайннал гьим дайхту, лавгун ур. Ларсун дур Къапил ца шуша. ХIарчIун дур шамунналлагу. Дахьва щира сукку хьусса Къапил, цал дачIра хьусса шушлух, яла Мамайхгу урувгун, кIаншгу дурну: «Ци зунну? Ца-ца ттигу баннув? – куну бур, Бяккихгу урувгун. Гайннал дакIниймур бувчIусса куна: «Ттуннив вайгу гьар, ницI гьарзану канарча, кьацI кьурчIи шайссарча, бачи», — куну гьалмахтурахьгу, увккун лавгун ур буфетрава Бякки. МахIаттал хьусса Мамайл, Къапихгу урувгун:
— Къавхьунни сахават. Хьуншиврул ца ттигу шуша жунна ласун багьлай бухьунссия! – чайва тIар.

Къяча баххай хавар
Бякки яттихIухчушиву кьаритан ччай ивкIун ур. ИчIаллил ахIвал кIюлану бухьувияв, щар дуцин ччянира чIун хьусса Бяккихь бутта насихIат буслай ивкIун ур:
— Ургу, ттул арс, ина гьашинуссагу вай яттищал арив гьан багьанссар. Гъинттул ва жула бугъагу бахханну, вин хъатIигу банну, яла урганссара хIухчушиву кьаритан дурив, дакъарив.
Лавгун ур Бякки арив, ларгун дур кIи, дуркIун дур инт. БувкIун бур ятту зунттайнмай. Бяккигу ххари хъанай ивкIун ур гъи дучIаннин, къяча бахханнин, хъатIи баннин. Ай, юх!
Ларгун дур гъигу. ДуркIун дур ссутгу. ХIадур хъанан бивкIун бур хIухчалт арив­ппай. Гьамин, муна ми гьантрай, гьанттайн­ссаннух щябивкIун буна, бутта цирив цавай хаварду буслай ивкIун ур. Амма цавагу хавар бакIравун къабухлахисса Бяккил чайва тIар: «Буттай, та вила къяча баххай хаваргу бусиярч», — куну.

Ттунгу хъунмур, чIюлумур
Бякки райцентрданийн лавгун ур. Зузи кьини дайдишиннин гивахух уклай уна, ххал хьуну бур луттирду баххай ттучандалул хьхьичI чIявусса халкь бавтIун. Циниягу бакъания, гьарми гиккун къабачинссия куну, Бяккигу гайнначIа авцIуну ур. Цалва аьрххилул мурадгу хъамабивтун, луттирду машан ласун цайнма яржа бияннин ялугьлай ганал биялсса хIал хьуну бур. Ахиргу, яржа бивну, гуж-балагьиннан гивун увххун ур Бяккигу.
— Ттунгу була, ттунгу! – тIий гайминнавух цащава шайкун чIукIри буллай ивкIун ур Бякки.
— Вин цумурди? – цIувххуну бур ттучанчи душнил.
Бяккиннив гай ци луттирдурив, цумур була чинссаривгу къакIулну, пIякь ивкIун луттирдах уругавай, гай лавсун наниминнах ургавай, ттучанчинах уругавай, чIиви оьрчI куна авцIуну ивкIун ур.
— Тти вих ялугьлавав, вев-гьарайния тIий ура, цумур булуви? – цIунилгу чIу лахъ бувну бур ттучанчинал.
— Ттунгу була му яла ганзмур ва чIюлумур, — куну бур Бяккил.
— Вана вина гужсса букку, — чайва тIар махIаттал хьусса ттучанчи душнил, цумур лу булунссарив къакIулну.

ТIайламур ччисса Къурайзу
— Вай колхозрал хъуру колхозниктурал ризкьилул дукавай дур. Ина дуллалимур цира? Вин нач хъанай дакъарив, уква харжи ласлай? – тIий, дяъвай бивкIун бур Советрал председатель Зина къурайзуну зузисса Аьлийн.
— На ци бави? Лихъан буллай ка хъирив лаллай дакъархха? – цаятура аьй лиххан хIарачат буллай ивкIун ур Аьли.
— Ина къурайзура. Ппалав бакьи, аьчIа къадуллуну, хIакь къабивхьуну итамабакьара! — тIий, кIири бивчуну бивкIун бур председатель.
Цаппара хIаллава Аьли, кIива оьл, ца кьунча ва ца ттуккугу хьхьичI бавкьуну, тIайлана Советрал хьхьичIун увкIун ур.
— Ява ци байссарив цал вайннун бува, кIайминнулсса нава баннача, — уххаврил пащагу тIий, председательнал кабинетрал хьулуву авцIуну ур Аьли.
— Нания учав, бакьи ппалав, аьчIа къадирхьуну цуппа ца маитабакьара. Аьдалат цар. Та газулийн бакьлан аьркинссар, — чIу лахъ бувну бур ялагу Зинал.
Зина бувккун кьатIув, бурувгун бур ризкьилух. Цал кIайннух, яла Аьлих буруглай, цияв учин найгу бивкIун, цакуну къухъна бавцIуну ливчIун бур. КIай – цила ризкьи!
— БакIрал хъириври магъ дачайсса, — увкуну бур Аьлил.
Лагма бавтIми хъян бивкIун бур. Цила заллу ххал хьусса дядалан кьунчагу, «ум-ма-а-а!» тIий, ЗиначIан левчуну бур. Хъирив – оьллугу. Микку Бяккил чайва тIар:
— Ваппабай-ярч Аьлий, инагу талатаву дуллан аьркинссар чайхту, бакIру кьукьлан хIадурма урав къакIулла, — куну.

Насу буси ниттихь

Бякки хIан хIачIлай ур, тIий къатлуву чIяруну къалмакъаллу шайсса диркIун дур.
Ца кьини, щарссагу кьатIув дуну, Бякки ца-ца буллай уну, ганал чIивисса оьрчI уруг­лай, тамаша буллай ивкIун ур.
«Ца бутаннав, аьжаивну цIитI ивкIун урахха?» — куну бур Бяккил.
Гукун нинугу мудан дяъвай дунура хIачIлачIисса хIанттил тIин ххал бан оьрчIангу ччан бивкIхьунссия: «Дула ца ссипI чиннача», — куну бур буттахь. Дуллуну дур чансса.
— Ярч буттай, вай загьру кунна кьурчIисса затрурав ина хIачIлачIисса? – куну бур оьрчIал кьацIгу кIи-шан бахIин бувну.
— Ургу миккун, на цукунсса задру хIачIлай урив. Насу буси ниттихь! – чайва тIар Бя­ккил.

Ссу кунна чIалай дия

ХIан сававну Бякки кулпатрая личIи хьуну ивкIун ур, яни щарсса ганачIату лирхъун диркIун дур. Амма цувама ивкIун ур «дуккан дав» тIий.
— Варч, ина щарсса циван дуккан дав? – тIий бивкIун бур ганахь.
— Зувира шин ттулла хъаралу дурну, утти ттулва ссу кунна чIалай дияча, личIи хьура, — чайва тIар Бяккил.

Цилва буллай – цилва лакьлай
Ца ппурттуву Бякки, цалла щарсса диркIуну, оьрчIругу лавгун, цувалу ливчIун ивкIун ур ужагърай. КкурчIав дустал Бяккихь цIухлай бивкIун бур:
— Вил къатта-къушлилсса щил бувай, цукун ура? – тIий.
— Зу ци тIий буру? – чайва тIар Бя­ккил. – Вай хъаннил къатлувусса буза цалва буллай, цалва лакьайсса бивкIун бур. Утти, щарсса дакъаний, жунний цичIав бузагу къабикIайссар, дукрагу нара дувара, дугу нара дукара, — куну.

Ца-ца буллай
Ца ппурттуву Бяккихъал шяраву, ивкIуманал «шанхьхьу», «мукьцIал» байний, оьруснал поминкалий кунна, хIан дишайсса аьдат дагьну диркIун дур.
— Да, вайксса арамталгу бавтIун, ва ттул дус цува акъархха, ва чуври, ттущал ца-ца щунвагу бан? – чайва тIар Бяккил, цува цала дус Бадул «мукьцIалунний» ушиву хъамабивтун.

Марч къабуккарча
Цуксса лахъи-хъуннугу, ххуллулгума ахир дикIай, хавардугу буслай къуртал къахьурчагу, дазу рищун, чIумуйнусса кьабитан багьай.
Дулланмур дакъа, вания-тания хаварду буслай, цаннал бувсмунийн гаманал ххи буллай, ца-ца чIумаллив, цаннал увкумур гаманал инкар буллай тIийни кунма, бикIайссарча хIаз къужрал ккурчIав.
— Гьула, Кьурбан, гьунттий ци зунну, вил ци пикри бур? – куну бур Бяккил.
Бувсун бур цалва дакIниймур.
— Ина? – кIура авну ур Кьурбан Бяккил чулухунай.
— Гьунттий. Гьунттий. Ци дулларча хъиннивав, — тIий, хIаллих най буна, бивну бур цавай хъуни къатрал мурцIнихун.
— Гьу, буси, гьунттий ци дулланну? – цIунилгу цIувххуну бур Кьурбаннул.
— Гьун…ттий… – тIий бусан най уна, цакуну чIираха бувксса мурчал Бякки лапI чин увну увтун ур. Ивзун, кIутIу-кьатIгу хьуну:
— Марч къабуккарча, ссувхIатрайн гьан багьанссар, — чайва тIар Бяккил.

Цал вихвагу ургу
— Да, адаминай, на чIивисса чIумал та жулва багърава багъманчи Абакардул ваваксса калан, закканттуксса лаччул чимус, хъиннува хъунисса къавахъру, къур-кьая дучIан дай­ссия. Хъиннура хъунисса ва чIярусса дучIан дулланссар тIий, агрономшиву дурккусса ина ивтун, вя-вяксса мюрщисса задру ласласисса цира тIий, багъманчисса Бяккихун дяъвай ивкIун ур колхозрал председатель.
— Да, адаминай, — чайва тIар паракьатну вичIи дирхьусса Бяккил, — тай ина тIисса къавахъругу, къур-кьаягу утти та чIумалнияргума хъунисса шайссар. Так, инава чIивину уну, та чIумал тай хъунину чIалай, бивкIссар вин, утти, инава хъуна хьукун, тай мюрщину чIалачIиссар! – куну.
Явара, на угьияра!

Ца чIумал ккурчIав арамтурачIа щяивкIун уна, Мамайн цукуннив даши ивзун хьхьичIух лисапIитIрай бигьлагьисса оьрчI, дула куну бур бигьин цахьхьуннагу. Хъунасса адаминан къаччан бикIан къабан, дуллуну дур оьрчIалгу.
Цалва жагьил замана дакIнийн багьсса Мамайлгу, буртти ивкIун, ссур дурну дур зунххишиврийх тивуннай. Мамайма, цал ссурхьуну найгу ивкIун, тормоз къадугьлагьисса хIисав хьуну: «Явара, на угьира! Явара!» — тIий, леххаву тIийгу ивкIун, ттявх куну, ивщуну валттуйх, кьарккувун агьну, лихха-личча хьуну ур. «Скорайлийн» оьвтIисса чIумал, Бяккихь телефондалувух цIухлай бухьунссия апатI хьусса цу ур тIийча:
— АрулцIалла шин хьусса оьрчI ахьния агьунни, — чайва тIар Бяккил.