Дуклаки оьрчIал «пIапIрусран суд бувунни»

stopp_5Хъусращиял школалий дуклай бивкIсса душ-оьрчIаяту увккун ур 12 элмурдал доктор, 32 элмурдал кандидат, 600-нния ливчусса оьрчIал ларсун дур лахъсса кIулшиву.

Гьашину Ккуллал райондалий цил багьайкунсса дяркъугу дусса кIи хъанай дур. Ца кьини ахттая махъ, Ваччату Вихьлив нанисса, нава щяивкIсса чIиви машиналул шофер Мусаев Мусал, ттул чулийнайгу урувгун: «Ургу жулла шийсса кIинтнил, тIабиаьтрал ххуйшиву. Гьарца кIанттул цилла-цилла ххуйшиву дуссар. Жулламур ватандалул ххуйшиву укунсса дур» ,- куна.

Бунияла, кIялава-кIяласса, яру ласун буллалисса марххал­ттанил лаххия лархсса лахъ зунттурдая, хъачI-бакIая, лагмасса чарттал ххюлубакIурдал дяних лахIлахIисса ххуллуя га лахIзалуву лагабургъил гайннуйх дуртсса цила мусил тураннайну ца мукун исвагьийсса сурат хIасул дурну дияхха, бунияла нава ва билаятрай ляхъан нясив шаврил дакIниву ца хъунмасса пахру хIасул хьуна.
stopp_6Мукунна нава Хъусращиял школалийн нанисса хъиривмур кьинилул кIюрх дяркъу дакъасса, амма уссал лувату мар­ххалттанил, гъурса тIий, макьан дуцлацисса, зунттал билаятрал ирглийсса кIинтнил кьини хьуна. Га кIюрхгу ттун га кьини ттунма бахшиширттал бувцIусса «кьуцури» буллусса кунна чIалай дия. Циван учирча, ттул га кьинисса аьрххи бия чIявусса шаэртал, чичулт, балайчитал, композитортал, аьлимтал, ххишалдарангу ххаллилсса ттулагу дустал лявхъусса Хъусращиял шяравун нанисса. Ваччату на цала «Газельданий», гьаксса ххарину, Лаккуй дус хьусса Ккуллал Мирзал Хъусращиял ккурчIав иян увунав. На машиналува уккайхтува ахханасса на га цIана кIул хьуссияв, ккурчIавсса арамтал а-ия буллай, яхши-хаш буллан бивкIуна. Гиккува ттун бакIрайн агьуна Хъусращиял шяраваллил тарихрал ххаллилсса лу чивчусса Асадуллагь Аьллаевгу. Ттул дакIгу ват-ват тIий, кIул хъанахъисса бущилий ришлан диркIуна. Ганил цила бущи гуж бавривугу Лакрал миллатрал сий гьаз дурсса, цикссагу ххаллилсса чиваркIуннал шяраваллил аьрщарай нава ччан бизан бахтти хьусса ххаришиврул барашиву душиву чIалан диркIуна. КIюрх дунура Хъусращиял ккурчIав мадарасса арамтал бия. Цахъис махъ, баргъ КьукIма-зунттуха гьаз шайхту, на гайннал цаппара суратругу рирщуссия. ДикIанхьуви, дакIния къабукканшиврул.
Хъусращиял шяравалу дирхьуну дур Лакку билаятрал кьиблалул дазуй, Хъуннеххал урчIа чулухсса ца хъуннасса лахIунттуй. Шяраваллил ялтту, ванил лахъишиврийх нанисса зунттул лахIунттуя хIасул хьусса ххялчIал ссиртгу шяраваллий дирхьусса тIакьлул чIамуну чIалай дия. «Цира-ци караматшиву дурвав ва шяраваллил лагмасса зунттурдаву, тIабиаьтраву, уртту-щинаву?» — тIисса пикри дакIнин багьай, балайрду учавриву, пагьму-гьунардал чулуха итххяххавриву, хьхьичIун ливчусса пишакартал буккаврил сияхIраву Хъусращиял щяравалу цалчинмур ххуттай муданнагу дуну тIий. Ттущал «Илчи» кказитрай зузисса Хъусращатусса Зулайхат Тахакьаевал явара, карчI дакъа, цикссагу макьалартту чичайссар, цирдагу личIи-личIисса иширттан хас дурсса. Навагума махIаттал хъанан икIара: «Адаминал кунна, аькьлу-кIулшилул луртама дусса душ ци аьщун дунияллийн бувкнавав?» — тIий. «Илчи» кказитрал хъунмур редактор Качар ХIусайнаевагу Хъусращатуссар. Цуппагу Аьрасатнал ва Дагъус­ттаннал культуралул лайкь хьусса зузалар. Мунияту нава Хъусращиял школалул хIаятравун ша ласайхту, мубараксса аьрщарайн ша лавсъсса га цIана кIул хьуна. Хъусращиял школалий дуклай бивкIсса душ-оьрчIаяту увккун ур 12 элмурдал доктор, 32 элмурдал кандидат, 600-нния ливчусса оьрчIал ларсун дур лахъсса кIулшиву. Цала Хъусращиял тарихран хас бувсса «Хъусращи» тIисса луттираву Асадуллагь Аьллаевлул, цаягу лях гьан къаивтун, цинявннал цIарду кIицI даврицIун, чан-кьанссавагу гайннал дурсса давурттаятугу бувсун бур. Мунияту на миннал цIарду кIицI къадулланна. Амма Хъусращиял школалул жанахIраву дия Абачара ХIусайнаевлун, Ширвани Чаллаевлун, МахIаммад-Загьид Аминовлун, Мирза МахIаммадовлун ва цайминнангу так-такну хас дурсса стендру. Ттун най бунува бувчIуна, школа бивхьусса къатри ххал шайхтура, къатралгу, гивусса хIаллихшиннардилгу дакъашиву оьрчIан кIулшиву дулайссача, дос­калул хьхьичI авцIусса учительнал душиву. Мукунсса учительталлив цикссагу бивкIссар Хъусращиял школалий. Га кьини нава бакIрайн агьсса «пIапIрусран суд буллалисса» тIиртIусса дарс дихьлахьисса Кьурбанкъиз ХIажиахIмадовнал дарс ххал шайхту, ттун бувчIуна «Хъусращиял ссигъа» ссаву буссарив. Мунинсса жавабгу аьлтта чIалай дия дарс дихьлахьисса учительтураву душиву.
Ялагу укунсса затгу дакIнин багьуна. Шяравалу къумасса, ябивтний лагма анжагъ зунттурду бакъа къачIалачIисса кIану бухьувкун, шиккусса шаэртурал, композитортурал, балайчитурал аькьлу-кIулшилун тIабиаьтрал къумашиврия буккан ччишиврул, зунттал ялун гьаз хъанай, кIий гьартасса гьавалувун бияйхту, ххаришиврул дакIурдил нузру тIитIайшиву аьлтта чIалай бия. Школалул чIаравсса спортшколалул къатрах урувгсса чIумалгу, вай КьукIма-зунттуя лев­ххун бувкIсса, шикку щябивкIсса, хъару лакьин бувасса барзул къаралтилуха лахьлай дия.
На най унува хьунаавкьуссияв Хъусращиял школалул цIуну ивтсса директор Калбизов Данил Аьлиловичлущал. Ванал ттухь бувсуна школалул тарихраятусса ва хIакьинусса оьрмулияту. Хъусращиял шяраву1926-ку шинал тIивтIуну бур байбихьулул школа,1937-ку шинал – арулла шинаймур школа,1957-ку шинал – дянивмур даражалул школа. ХIакьинусса кьини школалий дуклай бусса бия 132 оьрчI-душ. Вайннавату 5 оьрчI ур тIива ЧIара тIисса кIанттайсса пирмалий яхъанахъисса. Вай кIюрххил буцингу, ахттая махъ биян бувангу школалул «Газель» лагайссар тIива. Школалий дарсру дихьлай ур тIива 26 учитель. Яла чIявуми дуклаки оьрчIру бусса шинну диркIун дур 1967-1975-ку шинну. Вай шиннардий школалийн занай бивкIун бур 950-ннивун бивсса оьрчIру. ХIакьинусса кьини школалий дарс дихьлахьисса учительтуравату мукьа ия «Отличник народного образования РФ» цIанин лайкь хьусса учитель. КIицI дуванну миннал цIарду: Рамазанова Кьурбанкъиз, Давдиева ТIагьират, Рамазанова Марсижат, Тахакьаева Савдат. Байбихьулул классирттаву дуклакисса 51 оьрчIан дуллай бия гъилисса ахттайнсса. Шикку дия марцIшиву ва низам. ОьрчIан дукра дуллай бия Базаева Эльмира. Ванил кумагчину бия АьбдурахIманова Гулина. Дуки-хIачIия ххал дуллай, ялув бацIуну бия учительница Рамазанова Аьйшат.
ТIиртIу дарс дайдишиннин лирчIсса чIумуй на Данил Аьлиловичлущал ва спортшколалул директоршиву, тренершиву дуллалисса Ванатиев МахIаммадлущал ялтту увкссияв спорткомплексрал ва ванил подвалдануву буллалисса залданул. Шикку, чIивисса сахIнагу бусса, актовый зал буллай бия. Ва залданул утта-лахъишиву дия 6х30 метра. Ва, чIирттайх, магъулух плас­тика даркьуну, бакьин бувну хIадур шавай бия. Хъинну ххуйсса, гъилишивугу дусса зал хьун тIий бия.
Яла ккаккан дурсса чIумуй ахттая махъ ссят 2-нний дайдирхьуна «пIапIрусран суд буллалисса» тIиртIусса дарс. Ва дарс хIадур дурну дия 8-мур классраву дук­лакисса оьрчIал ва му классрал каялувчи Рамазанова Кьурбанкъиз ХIажиахIмадовнал.
Кьурбанкъиз ХIажиахIмадовна зий бур школалий 1970-ку шиная шинмай. Ва бур лахъмур категориялул учитель, «Почетный работник народного образования РФ». Ларсун дур ванил Дагъусттаннал Президентнал грант. Хьуну бур вания 2010-ку шинал «Лучший учитель иностранного языка». Ларсун дур ванил дарс дирхьусса оьрчIалгу чIярусса грамотартту, бахшишру. Ва 1970-ку шинал Да­гъусттаннал пединститутравусса чил хIукуматирттал мазурдил факультет къуртал бувния шинмай школалий дихьлай бур ингилис мазрал дарсру.
Яла дайдирхьуна тIиртIусса дарс. Судрал процессраву гьуртту хъанай бия: судья, прокурор, адвокат, тахсирлу, психолог, ученый-химик, пIапIрус укулт, къаукулт, суд­рал секретарь, судрал приставтал. Байбивхьуна судрал процесс судрал секретарьнал: «Бизияра лавай, суд най бур», — тIисса мукъурттийну. Суд нанисса классравун бувххуна судья, прокурор ва адвокат. Хъирив судьянал тамашачитурахь щябикIи учайхту, лахъну увкуна: «Уххан увара тахсирлу», — куну. КIия приставнал тиха-шиха увгьуну доскалул чIарав ацIан увуна пIапIрусрал сурат хъазамравун лачIун дурсса «тахсирлу». Хъирив судьянал тахсирлунахьхьун: «Буси вила цIа-бакI, чув увссарав, ци касмулул уссарав?» — тIисса суал буллуна. Тахсирлунал бувсуна цува дунияллул лагма укку Колумблул 1492-ку шинал, аьвкьуну Индияр тIий, Американал континентрайн бакIрайн агьсса чIумал, тикку га чIумал яхъанай бивкIсса индейциначIату Европанавун лавсун увкIун ивкIсса таммакулия лярхъусса пIапIрус душиву. Цала ихтилатраву ванал кIицI бувуна инсаннан цукунсса «хайр» буссарив пIапIрус учавриву. Хъирив махъ буллуна прокурорнахьхьун пIапIрусрай ци аьй дуссарив бусан. Ванал тIутIимунищал бястлий уклай ия пIапIрусрал адвокатгу. Бувуна дискуссиялул зумунусса бяст-ччаллийсса ихтилат пIапIрус укул ва къаукул. ПIапIрус учавриву цукунсса зарал хъанахъиссарив инсаннал чурххан бувсуна ученый-химикнал. Цаламур пикрилия бувсуна психологналгу. Суд гьуртту хъанахъиминнал дянив бяст-ччаллий бувксса хьунахха, улу личIишиву дакъая бунияламур судраяр ва судралгу. Ахирданийгу судьянал цала кIицI бувсса статьялийн бувну пIапIрусран «смертный приговор» кьукьлакьишиву баян бувуна.
Укунсса «тIиртIусса» дарсру хIадур дуван пагьму бусса учительтал бусса школалияту пагьму-гьунарду бусса оьрчIру буккаву ттун цукунчIавсса махIатталшиврун ккалли буван ччай бакъая. Бунияла учительнал касмулул куртIшиву, гьарта-гьарзану кIулшиву чIалан дикIай учительнал канила увксса ученикнал пагьмурдавугу. Пагьмурду чIявусса оьрчIрумур Хъусращиял школалия цикссагу бувкссар ва буккантIиссар. Ттунма тIааьн къабивзсса зат ци хьуна учирча, суд къуртал хьуну махъ классрава кьатIув увксса ца учительнал га цIана пIапIрус зумув дирхьуна. Нагу, ругьан къархьуну, га учительнай аьй-бювкьу дурссия. Нанияра цаннал дуллалисса ххуйсса давур­ттив гаманал зия къадулланнуча.

ХIажимурад ХIусайнов