Дагъусттан Республикалул бакIчинал Халкьуннал Мажлисрайнсса Рисала

stopp_9ХIурмат бусса Халкьуннал Мажлисрал депутатътал!
ХIурмат бусса дагъусттанлувтал!

Дагъусттан Республикалул Конституциялийн бувну, Халкьуннал Мажлисрал хьхьичIун ласлай ура ялун нанисса чIумуву Дагъусттан Респуб­лика хьхьичIуннай хъит учин даврил иширттан хасъсса ва 2013 шинал исполнительный властьрал дурсса давурттал хIасиллан хасъсса Рисала.

Яла гъансса чIумал би­ттур дан аьркинсса яла агьамми давурттуну хъанахъиссар: мюхчаншиву дуруччаву, Да­гъусттан Республика кьянкьану хьхьичIуннай хьун дуллалаву, дагъусттанлувтурал ихтиярду ва тархъаншивуртту дуруччаву. Властьравугу, жяматравугу оьлувкъусса иширттал, бувхIу-бавцIу заманалул ахир дишин аьркинссар. ДуркIунни дузалшинналулгу, мюнпатну давуртту дуллалиминналгу чIун. Укунсса дур республикалул бакIчинал властьрайнсса ва жяматрайнсса тIалавшинну. Ттунгу, ттущал цачIу зунгу багьунни республика кризисравату дуккан дан. Жура аьркинссар лайкьну щаллу дан ми давуртту, жулва халкьуннайн чулгу бивщуну.
Кризис шаврил сававртту тамансса дур: къалмакъаллу, дяъвилул ишру, властьравусса цаппара къуллугъчитал цалва цивппа щаллу буллай, цахава зий булувкьуну бия. Циняв проблемарттал гьануну дур духовный сфералул тагьар. Рес­публикалул чIявуми инсантал аьркинну бакъа, ми властьрая ва обществалия батIул бувну кьабивтуна. Власть дакъашиврул, ссалчIав баччибакъашиврул ва рувхIанийшиву дакъашиврул жулва инсантурал ялув бухIлан бивкIуна экстремистшиврул идеярду, фанатшиву ва террорчишиву. Укунасса инсаннаща шиннардий ласун бюхълай акъая къатта бансса ягу цалла даву дачин дансса аьрщарал парча, амма къуллугъчитурал ва миннал мачча-гъанссаннал цалла цIанийн лахъан дуруна ттуршрахъул гектарду аьрщарал. Цаппарассаннал къуллугъгу цIакьлин бувгьуну, цайнма чивчуну лявкъунни бачIи шагьру, республикалул дачIи.
Зана дуван аьркинссар тIайла дакъа цалалуш дурсса хъус. Му хушрай дарча цанма хъинни.
Кризисрал ишру экономикалул циняв бутIраву гьарта-гьарза хъанай бия. Та чIумал федерал ва республикалул программарттансса арцурду чIярумур чIумал цайми иширттан тIайла дуклай бия. Лиян буллай бия бюджет ва кредитирттал ва финансирттал система, банкрал сектор. Ми иширттал хIасиллугу пашмансса хьуна: билаятрай налогру ратIавриву махъва-махъсса кIану, «ххютул» экономикалул тIурча яла лараймур шачIанттуйсса. ЧIяруми преступленияртту гьаман «ххютул» экономикалуву хъанай дур, хаснура строительствалул бутIуву, миннувух дур террорчишиврул журалийссагу преступленияр­тту.
Муданна чIалай дур коррупциялухьхьун ларгсса властьрал ва террорчитурал дянив дахIаву душиву. ХIакьину жува баян буллалиссару, властьрал органнаву, паччахIлугърал органнаву, дуккаврил учреждениярттаву, организациярдаву къабитанну фанатиктал, экстремистътал ва миннал кумагчитал.
ХIурмат бусса депутатътал!
ХIурмат бусса дагъусттанлувтал!
Жулла хьхьичIуннайшивуну хъанахъиссар жура дуллалисса давурттал анализ дуллалаву, хъинмунийн – хъинмур, оьму­нийн – оьмур учаву, му цинявннан къаххуй бизаншиву бувчIлай бунувагу. Аьрасатнал яла хьхьичIунми пишакартурал жущал цачIу хIадур дур­ссар Дагъусттан Республика хьхьичIуннай даврил приоритетсса программартту. Мунийну властьрал ва управлениялул органнаща бювхъунни кризисир­ттая ххассал хьун, жулла давуртту низамрайн дуцин. Мукунсса программартту дур цIуллушиву дуруччаврил, дуккаврил, культуралул, АПК-рал, ххуллурду баврил бутIраву. ЦIана ми ишакаш дуллай бур.
2013 шинал экономикалул давурттал ккаккияртту аьмну ларсун хъинчулийсса дур.
ХьхьичIуннайшивуртту хьунни промышленностьраву ва агропромышленностьрал комплексраву, цIуллушиву дуруччаврил сакиншинналуву ва социал хIаллихшинну бартлагавриву, культуралул иширттаву, территориярттай каялувшиву давриву. Ларгсса шинал дузал бувну бур 20 азаруннияр ххишаласса зузи кIанттурду. ЦIудуккан дурссар республикалий каялувшиву даву, давурттаву дирхьу­ссар низам. Миннул хIасиллугу ххуйсса хъанай дур. Ларгсса шинал бувссар 36 дуккаврил объект, 37 цIуллушиву дуруччаврил объект. Цалчин зун бивкIссар «Безопасный город» тIисса аппаратно-программный комплекс. Дагъусттан Республикалул бюджетраву 2014 шинал дирхьусса арцуйнусса ккаккиярттал буслай бур хьхьичIуннайшиву хъанахъишиву личIисса захI­матшивурттавунгу къабагьну.
2014 шинал федерал бюджет сакин хьунни захIматну. Мукунма республикалул бюджетгу хъанахъиссар «жесткая экономикалул» бюджетну, хаснува исполнительный властьрал органнан. Жул ният дур управлениялул аппаратрансса харжлугъру чан дан, властьрал органнал структура саргъун бан.
Дагъусттан тIабиаьтрал луртанну чIярусса республикар, амма цалсса ми луртанная бюджетран мюнпат бакъари. Налогру чIяруну дукIланшиврул аьркинссар балжину кIул дан, циксса дуккан дуллалиссарив тIабиаьтрал луртанну респуб­ликалий.
Муниципал сакиншиннал бакIчитурайн тапшур буллалиссара ихтиярду дуруччай органнащал, налогирттал органнащал цачIу гьарца хIаятравух буклай ххалдан цивппа заллусса тIювалул хозяйствартту, дачардал ва багъирдал товариществартту, чIиримур бизнесрал предприятияртту ва ми циняв хозяйствартту сияхIрайн ласун. Му даву ДР-лул УФНС-рал дуллай байбивхьунни.
Жу республикалий сакин дарду цIусса паччахIлугърал финансирттал контрольданул система, цIусса битарду Счетная палаталул каялувчитал. Мукуннасса марцIсса даву тIалав дуллай буру республикалийсса федерал финансирттал конт­рольданул структурардаятугу.
Дагъусттан цIубуклай бур ва баххана хъанай бур. 2014 шинал дайдихьулул Дагъус­ттан гьануцIакул личIи хьуну бур 2013 шинал дайдихьулул Дагъусттаннаяр. Амма жулла хьхьичI уттигу чIярусса давуртту дур. Жулва предприятиярттан аьркинну бур ттизаманнул менеджертал, лавайсса даражалул технологияртту зузи дулланшиврул, лайкьсса даражалий каялувшиву дулланшиврул. Чялишну ишла дуллан аьркинни обороналул предприятиярттал каширду, ххи дуллан аьркинни миннунсса заказру.
Гидроэнергетика – Дагъус­ттаннал экономикалул ца яла агьаммур ххуллу-хха хъанахъи­ссар. 2014-2015 шиннардий жунма аьркинни зузи бан ГьацIалтIиял ГЭС ва ГьацIалтIиял 2-мур ГЭС-гу буллай байбишин. Аьрасатнал хъунисса компаниярттащал цачIу чялиш дуккан дуван аьркинни навт буккан буллан­сса давуртту Каспий хьхьирил зумардацIух.
Дагъусттаннал транспорт­рал инфраструктуралул агьам­сса бутIа хъанай бур МахIачкъалаллал хьхьирил машлул порт. Амма гания цал­сса мюнпат лап чансса бур. Аьркинни хьхьирил портрай модернизация дуван. Муниха зун аьркинссар республикалул хIукуматран.
ХIакьинусса кьини МахIач­къалаллал аэропортрал давугу мюнпатсса дакъар, чIявусса аьрзарду бур пассажиртураятугу. ХIукуматрайн тапшур буллай ура Дагъусттаннал авиакомпания цIубуккан баврил масъала.
Уттигъанну къулбасру дурссар Дагъусттан Республикалулгу, «Российские железные дороги» ОАО-ралгу дянивсса кьутIилий республикалийсса муххал ххуллул вокзаллал проектру ишакаш даврил бутIуву.
ЦучIав рязину акъар жулва шагьрурдал транспортрал давурттая. На тапшур буллай ура ХIукуматрайнгу, шагьрурдал бакIчитурайнгу ттизаманнул автобусру ласун.
Республикалул дукиялул ва хIачIиялул мюхчаншиву щаллу дуллалиссар агропромышленностьрал комплексрал. Жунма аьркинни ганил даву ххуйну дачин дан, мюнпат ххи бан.
АПК-рал агьаммур бутIану хъанахъиссар къюмайтIутIи бугьаву. Амма чIявуми ГУП-ру банкротътал хьуну бур. Аьркинни ва АПК-рал бутIа цIубуккан буван.
Республикалий диялсса каширду дур ризкьи гьарзану ябуллан. ЦIанасса ппурттуву ва бутIуву хIадур дурну дур 53 инвестициярдал проект. Ми ишакаш дуллай бур. Шяраваллу цIудуккан даву – му Дагъусттан цIубуккан бавур, жулла культура, багьу-бизу цIубуккан бавур. Агьали шяраваллава лаглай бур, шяраваллу, аьрщив дачIра личIлай дур. КъабучIиссар, къадикIан аьркинссар дачIра кьадиртсса шяраваллугу, аьрщивгу.
ХIурмат бусса депутатътал! Шагьрурдай къулагъас дуллан аьркинни къатри дуллалаврил иширттах. ЧIявучин къат­ри дуллай бур проектирдал ва сметардал документру ва госэкспертизалул заключение дакъана. ДР-лул Министерствалул аьркинссар ми масъаларттал ялув бацIаву дуллан.
ЗахIматсса масъала бур закондалий дакъа къатри дуллалаву, хаснува МахIачкъалалив. ХIатта тротуардувагу битлай бакъар. Къатри дуллан аьркинни архитектуралийн чул бивщуну.
ЛичIисса тема хъанай дур тIювалул-коммунал хозяйство. Микку тамансса дахханашивуртту дуван аьркинни инсантурал пикрирдугу хIисавравун лавсун.
20 шинал мутталий Да­гъусттаннаща хъанай бакъар ЦIуссалакрал райондалийсса лак цIусса миналийн бизан бан. 2013 шинал бювхъуна так 124 къатта бан. Мукунсса лябуккулийну жущава му масъала щаллу бан къахьунссар. Лак цIусса миналийн бизан баншиврул уттигу 664 къатта бан аьркинни.
Вай гьантрай жу республикалийн оьвчинну АьФ-лул регионнал иширттал министр И. Н. Слюняевлуйн. Жу ганал хьхьичI бишинну му масъала.
ХIурмат бусса депутатътал!
Республикалул халкьуннал бувсунни, инсантуран отчетру аьркинну дакъарча, оьрмулул даража гьаз бан аьркинну бушиву. Му масъалалуха зун аьркинни гьарца кьини.
2014 шинал 25 процентраяр ххишаласса гьаз бувссар учительтуран ва духтуртуран харжру. Амма миннал дуллалисса даврил мюнпат ххишала хьуну чIалай бакъар.
Низам дишин аьркинни ду­ккаврил системалуву. Чялишну арцу итадакьланну ниттил мазру лахьхьаврил программалун. ЛяличIину къулагъас дулланну оьруснал культура лахьхьаврих ва оьрус мазрал дарсру дишаврих, оьрчIал садикру баврих, тикку оьрчIансса кIанттурду щаллу баврих, оьрчIал цIуллу-сагъшиврух.

ХIадур бувссар ХI. Аьдиловлул