Буттахъал умуд бурувччусса арс

Оьрмулул ххуллий жунма хьунабакьай личIи-личIисса хасиятирттащалсса, личIи-личIисса кьадардащалсса, тIул-тIабиаьтирттащалсса халкь. Миннава цавай, ккавккун тинмай хьуннинма, бувагу къабивкIсса кунма, хъамабитай, цавайгу цал ккавккун хъунмасса хIаллай цалла хасиятрал, тIул-тIабиаьтрал, бувсъсса махъ-хаварданул асардавун бичлай.
Ва ларгсса ссутнил дайдихьулий на хъамалу хьура жул кказитрайгу чивчуну бивкIсса, сайки кьурахъул шинну Буйнакскаллал педучилищалул директорну зий ивкIсса НицIавкIуллал шяраватусса Шиллаев ХIажи Сяидовичлущал ва ванал кулпат Чанххиева ПатIимат Аьбдулманаповнащал.
Цала щарнил жяматравугу, оьрмулухун ялапар хъанай, зий-занай бивкIсса Буйнакскалийгу, мунил кьатIувгу Шиллаевхъал кулпат кIулссар эбратсса, инсаншиврул, яхI-къириятрал, духIин-дуциндарал, тарбиялул ца бутIа ххину буллусса, ххаллилсса кулпатну. ХIасил, ялун нанисса никиран кIулшивуртту дуллай, ми лайкьну тарбия буллай гьан бувсса оьрмулия ттухь бусансса чансса бакъая вайнначIа. Хавардал дя-дяних республикалий цIаларгсса инсантурал, педучилищалул студентътурал дяниву рирщусса кIяла-лухIисса суратиртталгу, студентътураясса ва архIал зузиминнаясса хъахъи лавгсса барчаллагьирттал чагъардалгу тасттикь буллай бия цуксса ххаллилсса, бюхттулсса, бусрав-хIурматрайсса цIарду хIалал дурссарив вай лас-щарнил.
Залму АбдурахIмановал
Увну ур ХIажи Сяидович Лакрал райондалий диркIсса НицIавкIуллал шяраву 1925 шинал уздантурал кулпатраву. Вайннал кулпат НицIавкIуллал шяраву хIисавну бивкIун бур хъус-кьини, ризкьи, аьрщи дусса заллухъруннан. Сяид ивкIун ур хIакьсса диндалул ххуллу бувгьусса, исламрал гьанулий оьрму бутлатисса инсан. Шиллахъал Сяидлул ва ПатIиматлул кулпатраву ХIажи акъасса Бадави тIисса арсгу, Аьйшат тIисса душгу бивкIун бур. Дагъусттаннай совет замана цIакь хъанай, мунил гуж ххи хъана­хъисса ппурттуву репрессиярттал мугьалттухьхьун Шиллахъал кулпатгу биривну бур. Ризкьи-кьинилуцIагу бувну, Сяид ва ванал чIивима уссу ссивир бувну бур. Сяидлул шанна шин дурну дур Тюменнал областьрай, гичча итаавкьукунгу, цIунилгу ссивир къаан, пикри бувну бур Дагъусттаннайн занакъавхьуну, Туркманнаву миналул хьун. Ши­кку ванал зий-занай, ялапар хъанай ацIра шин дурну дур.
НицIавкIуллал щар мичи-ххичнал аьрщарайн дизан даннин чIивисса ХIажинал байбихьулул классру НицIавкIрав къуртал бувну бур. Хъиривсса 5-6 класс­ругу, кIюрххилгу-кьуннилгу шан-шанна км. ххуллул ритлай, Гъумуксса школалийн занай къуртал бувну бур. Гъумуква педучилищагу къуртал бувну, Гьущиннал шяраву дарс дихьлан ивкIун ур.
1944 шинал, халкь цIанасса ЦIуссалакрал аьрщарайн бизан буллай, хIадуршинна дуллалисса ппурттуву, дяркъу-гъили хьуну, къашавай хьуну дур вайннал нину ПатIимат. Азардания ххассал къавхьусса ва ласгу чIарав акъа, шанма оьрчIая аьпалул хьуну бур. ЗахIматну, сайки щалва ххуллу уссищал ва ссийщал Ла­ккуя Хасаврайн бияннин бахьтта бивтсса ХIажи Сяидовичлул дакIнийнбичавурттава ва духьунссия яла кьурчIимур.
Нину-ппугу чIарав бакъа, цаласса цанма бан багьлагьишиву бувчIусса чIаважагьил цIусса миналий най уна цала пишараха зун ивкIун ур. Цаппара шиннардий ДучIиннал шяраваллил школалийгу зий ивкIун, 1949 шинал ХIажи Сяидович дуклан увххун ур Да­гъусттаннал педагогикалул институтравун тарихрал факультетрайн. Ванал кIицI лагай, кьадарданул чун утарчагу, цал оьрмулул ххуллий хъинну дугърисса, ххаллилсса инсантал хьунабакьайва, куну. ХIажи Сяидовичлул бусаврийну, миннавасса ца ур хъинну студентътурай дакI цIимисса, миннал чIарав хъинну ацIайсса ивкIсса, тай шиннардий Дагъусттаннал пединститутрал ректорну зий ивкIсса, Маркьиял шяраватусса Таймуразов (цIа дакIний дакъар). Мукуна ХIажи Сяидовичлул кIицI ларгунни цала факультетрал деканну зий ивкIсса, дяъви байбивхьуну къуртал хьуннин талай ивкIсса жула лаккучу Арчиллаев Шамил Буттаевичлул цIагу. Ванал бусаврийну, Шамил Буттаевич ивкIун ур хъинну итххявхсса, гьунар бусса, цIанакул учайсса куццуй, «заназисса энциклопедия» кунасса инсан. ТIабиаьтралва ляличIисса гьунар буллусса, цумур-цагу иширах хъинну куртIсса, мяъна-мурадрал дурччусса, щихакIуй къалар­хьхьусса цалла ургаву дусса инсан ивкIун ур ва.
Пединститут къуртал бувну махъ ХIажи Сяидович тIайла увккун ур цIана Чачаннавун духлахисса Ножайюртуллал райондалун кIанай диркIсса Аьндалаллал райондалийсса шяравусса школалийн директорну зун. Цаппара хIаллава ва ивтун ур райондалул ОНО-рал хъунаману. Мичи-ххичнан цала-цала кIанттурдайн зана хьун ихтияр дуллусса ппурттуву ХIажи Сяидович МахIачкъалалив зана хьуну ур. Шикку ва зун увцуну ур ДР-лул Просвещениялул министерствалийн инспекторну. Ва ппурттуву, ппугу Туркманнава Дагъусттаннайн зана хьуну, Буйнакскалий мина дирхьуну дур. Шикку Сяидлул кIилчингу кулпат бувну бур. Ппу зана шавривун ХIажигу, буттачIанай гъанну икIан, Буйнакскалийн ялапар хъанан ивзун ур. Га чIумал Буйнакск ккаллийну бивкIссар жучIава Дагъусттаннал интеллигенциялул гьану бивзсса, шанма педучилище бусса шагьруну, Хъаннил, Яруссаннал ва Дагъусттаннал педагогикалул училищарду тIий цIардугу дусса. ХьхьичIвасса Яруссаннал педучилище цIанасса Буйнакскаллал училищар. Муна му педучилище къуртал був­ссар жула хъунасса шаэр Расул ХIамзатовлулгу. Педучилищалуву ХIажи Сяидович педагогикалул дарсру дихьлай ивкIун ур. Хасиятрал хIал бавкьусса, ххишала акъа чумартсса, дакI тIайласса ХIажи архIал зузиминначIагу, студентътурачIагу хъинну бусравну, хIурмат буну ивкIун ур. Буйнакскаллал горОНО-рал заведующийну зузисса ппурттуву Горком партиялул ванал цIа дуллуну дур горком партиялул секретарьнал къуллугърай зун. Ва къуллугърай итан идеологиялуха зузисса обком партиялул секретарь Исмяиловлул цачIана ХIажи Сяидович учIан увкун, увкуну бур, ва къуллугърай зуннин буттахь миннат бува куну бур мизитравун къазанан. ХIажи Сяидовичлул му иширан, хъунмасса хIаллай пикригу къабувну: «Буттахь мизитравун мазанарда учин гьич къабюхъанссар», — куну бур. Бюхъайссияв арснаща оьр­мулул мяъна-мурад исламраву дирхьусса, хIакьсса бусурмансса буттай мукунсса къадагъа дишин. Гьичгу. Горком партиялучIа лап хIурматрайсса ХIажи Сяидович ва къуллугърай цIакь увну акъар. Му диркIун дур та хIукуматрал политикагу. Шайссияв, цуксса хIурматрай, сий дусса унугу, исламрал ххуллу бувгьусса буттал арс укун лахъсса къуллугърай итан. Муния махъ ХIажи Сяидович га цува зий ивкIсса Буйнакскаллал педучилищалул директорну ивтун ур. Шикку зузиссаксса хIаллай ХIажи Сяидовичлул училищалуву чIярусса ххуй-ххуйсса давурттив дурну дур. ЦIу бувну бур шиккусса учебно-материальная база, бувну бур цIусса корпусру, спортзал ва актовый заллу. Хъуннасса къулагъас диркIун дур училищалуву зузисса преподавательтурах, миннал кIулшивурттал даражалух. ЛяличIисса къулагъасралу диркIун дур студентътал ватан ххирану тарбия баву. ХIажи Сяидович педучилищалул студентътуращал архIал, Хъун дяъвилул къизгъинсса талатавурттаву жанну харж дурсса дагъусттанлувтал-вирттаврал цIа-бакI ххал дуллай, ивну ур виричусса шагьрурдайн: Волгоградрайн, Брестрайн, Москавлив, Киеврайн, Новороссийскалийн.
Пенсиялийн увккун махъ ХIажи Сяидович зий акъа­шиву бавну, Дагъусттаннал пединститутрал кафедралул заведующий ХIасанов увкIун ур ванахь цачIава хъунама преподавательну зун нану тIисса тава­къюращал. Шикку цаппара шинну зийгу дурну, инсан ча ухьурчагу бусравну, сий дуна гьан аьркинссар, вайминнангу ххуллу булун аьркинссар куну, ХIажи Сяидовичлул педагогикалуцIун дархIусса давугу кьариртун, мяйжаннугу дакI марцIну хIалал бувсса пенсиялийн увккун, цIана игьалаглай ур.
Дагъусттаннал педагогикалул гьану бивзсса, чIявусса пишкартал хIадур ва тарбия баврихлу ХI. С. Шиллаев лайкь хьуну ур СССР-данул ва РСФСР-данул «Отличник народного просвещения» тIисса лишандалун, ЗахIматрал ЯтIул Ттугълил ордендалун, ДАССР-данул Верховный Советрал ва РСФСР-данул ва ДАССР-данул Просвещениялул министерстварттал чулухасса ХIурматрал грамотардан. ХI. Шиллаев ур РСФСР-данул ва ДАССР-данул лайкь хьусса учитель.
Ванал кулпат ПатIимат Аьбдулманапова бур ХIажинал ппу Сяидлул хъамаличу Чанххиев Аьбдулманаплул душ. Революциялул шиннардий тIайлашиврул хъирив бувкминнавух ца яла хьхьичIминнавух ванал цIагу дикIайсса диркIун дур. ПатIиматлул къуртал бувну бур Москавуллал ХIукуматрал университет. ХIажи Сяидовичлун щар хьуну махъ зий бивкIун бур Буйнакскаллал райкомрай жаваб­лувсса къуллугърай. Муниннин хьхьичI – школалий. Ласнащал МахIачкъалалив бивзун махъ зий бивкIун бур гава цила лас зузисса пединститутраву М. Буржуновлул кафедралий.
Ттущалсса ихтилатраву ПатIи­мат Аьбдулманаповал учай, цин бахтти хьуссар оьрмулуву укун инсаншиврул бутIа хасиятраву лап ххисса ХIажи Сяидовичлущал вайксса шиннардий оьрму бутан куну. Ласнаяр махъун къабагьну, хъинну лайкьну, цуппа зузийни ххишала бакъа бусравну бивкIсса ПатIиматлул цимилгу кIицI лагай ттущалсса ихтилатраву, цияту къабусарчагу бикIанссарча, ХIажиная ва ванал буттая, тухумрая буси, куну. Вагу дур инсаншиврул, пахру-ххара бакъашиврул ца яла хIакьсса вайннал хасият. Вайннал тарбиягу бувну, оьрмулул ххуллийн бивчуну бур кIия арс – Исмяил ва МахIаммад. Африканавусса Зимбабвелий зий-заназисса Исмяиллуя жул хьхьичIва бувксса номерданийгу чивчуну буссия.
ЦIуллушиву дулуннав зу­хьхьун ва зуяту бивзминна­хьхьун.