Карашрал школалун 80 шин

sha_2Карашрал щар, личIину хъуннасса дакъанугу, ахIвал-хIалданул чулуха революция хьуннинна цIа дурксса щар диркIун дур. Даргиял жул щарнийн «мургьила ши», яни «мусил шяравалу» куну, учайсса бивкIун бур. Къумукьнал тIурча, «ахчакун юрт», яни «арцул шяравалу» куну, учайсса бивкIун бур, жул шярава чIявусса машачитал бивкIун тIий. Дуниял даххана хьуну, революция хьуну махъ, жул халкьуннан бувчIуну бур дуккаву дан аьркиншиву. Мунияту жяматран пикри хьуну бур дуван школа тIитIинсса къатри. Мунил бакIчишиву дуллай ивкIун ур хъинну аькьлулул щаллусса, кьинилул мурад бувчIусса инсан МахIаммадов Апанни. Дурну къатригу, тIивтIуну бур дуккаврил ахIрам (храм) 1933 шинал (мунил чичругу дур школалул хьулул ялувсса чарий).

Арул шинал школагу тIивтIуну, хьхьичIва-хьхьичIсса директорну зун ивкIун ур Гъумучатусса, чIумух бурувгун, хъинну хьхьичIунсса инсан, Къюннуев Абакар – РСФСР-данул лайкь хьусса учитель. Ва инсанная жул Карашрал халкь цIардура-цIарду дуллай бикIайва. ВаначIа дуклай бивкIми бакъассагу, ва ккавксса-кIулсса инсантал ванал дугъришиврия, ванал инсаншиврия, чумартшиврия тIийнма бикIайва.
Жул шяраву арулла шинал школа тIивтIукун, шиккун дуклан занан бивкIуна чIаххувсса щархъавату: Гьуйяту, Къурлату, Шунияту, ЧIаящатугума.sha_1
Абакардул, ххуйну дарсру дишаву дакъассагу, эбратрансса низам дишаврицIун, школалийн къазаназисса жагьи-жугьулт батIлай, миннан инструментирттай макьанну дуцлан, балайрду учин, пьесарду бишин лахьхьин буллай икIайссия тIий, буслан бикIай. Мукун бивхьу­сса пьесагу жяматран ккаккан байсса бивкIун бур. Гьарцаннан кIулсса задри, та чIумал пьеса ккаккан къаучIайсса шяраву сайки цучIав къаивкIшиву. Пьеса байбишиннин цал бакIрайва бусайсса бивкIун бур дунияллийсса тагьардания, бу­ккайсса бивкIун бур лекция, байсса бивкIун бур ихтилат шяраваллил хIалкьазиялия, ас-намус ябаврия, буттахъал ххуй-ххуйсса аьдатирттая. Му давриятува Абакар лавгун ивкIссар аьрайн. Му дяъвилий ивкIусса бавукун, жул шяраву хIатта дягъу дургьунугума бивкIун бур.
АбакардучIа школагу къуртал бувну, Гъумук педучилище бувкку­ссар ацIаксса караширичунал. Мигу, дяъви байбивхьукун, цинявппа аьрайн лавгун, миннава шама акъа занагу хьуну акъар махъунай.
Къюннуев Абакар лавгун махъ школалул директорну зий ивкIссар ГьунчIукьатIатусса Абакаров Султанбаг – хъинну за кIулсса, жул халкьуннацIун авкьусса, школагу, школалул давугу ххуйну кIулсса педагог.
1941 шинал Султанбаг лавгуна армиялийн. Муния махъ, дяъви къуртал хьуннин, директорталну мадарасса инсантал баххана хьуна. 1945 шинал зана хьуна Султанбаг. Мунаяту кказитрай макьалагума дия, кказитрал цIа дакIний дакъар, «Отличный артиллерист» тIисса. Буслай бикIайва, Султанбаглун Совет Союзрал Виричунал цIа дулун ккаккан дурну диркIссар тIий. Жул школалий ГьунчIукьатIатусса учительтал мадарасса бикIайва. Цинявннал цIарду дакIний да­къар. Амма ЦIаххаев Мажидлул ва Дандамаев Сулайманнул (кIиягу дяъвилул ветерантал) цIарду хъамакъаританссар. Вайннал ттухь дарс дирхьуссар. Дугърину байсса ихтилат, оьрчIахасса аякьа, цала лазилакьаву – ми жун хъуннасса эбратну чIалай дикIайва.
1946 шинал кIура авуна шяравун, чIярусса орденну ва медаллугу хъазамрайн ларчIсса, хIаписар МахIаммадов Баттал. Му зун ивкIуна школалий, цал завучну, яла, Султанбаг Гъумукун райкомрайн увцукун, директорну. Вай кIинналагу жун кIулшиву дулун бивхьусса захIмат хъинну хъунма­сса хьуссар – цIанасса учительтал буслай вих къахьунссар. Вайннан бувчIухьунссия жул кIулшиву хьхьарасса душиву. Султанбаглул оьрус мазрал дарс дишайва, Батталлул – математика. Навтлил чирахърал чаннай, ца хьхьуну оьрус мазрал (чIяруну диктант), хъиривмур хьхьуну математикалул консультациярду дайва. Щаллусса шинай. Вайгу жагьилсса 30-35 шинавусса инсантал бия, дяъви ккавккун бия, бухьунссияхха цала кулпатращал, мачча-гъаннащал щябикIан, ихтилат бан, бигьалаган ччай. Аьпа баннав цал.
Шиккува учин, 1947 шинал арулчинмур классраву дуклай жу ацIния цая оьрчI ва душ буссияв. Миннава шама инсаннаща бакъа школа къуртал бан къавхьуна. Шамуннаятувагу яла учительталгу хьуна.
Та чIумал дуккаврих, кIулшиврух бургаву личIиссара дия. Ца инсаннан кIанай мукьуннал аьрза бивкIсса Гъумучиял педучилищалувун жу, кIия карашириоьрчI, кьамул бувнав – Юсупов Юсуп ва нава.
Баттал МахIаммадович даччин дакъасса, за кIулсса, зузинал кьадру бусса, оьрчIан кIулшиву дулаврил цIаний уххаву къакIулсса директор ия. Мунал хIарачатрайну цуппа школагу гьарза-гьарта бувссия 1949 шинал.
1957 шинал Баттал колхозрал председательну увчIуна. Директорну ивтуна Читтуратусса Къушиев Шарапуттин – хъинну дурккусса (ЯтIул дипломращал институт къуртал бувсса) учитель. Шарапу­ттиннулгу ххуй-ххуйсса давурттив дурссар жул школалий. Ванал хIарачатрайну, ванацIун чан-кьансса кумаг нагу бувну, тIивтIуссия Карашав чIаххувсса шяраваллава заназисса оьрчIан ва душварансса интернат. Гьуйяту жучIан занай бия мукьцIалунничIан бивсса оьрчIру, душру. Тай жапасса ххуллурдайх гъаралуннивух, марххалттанивух занан миннан захIмат хъанай бия. Гъумук райкомрай-исполкомрай зузисса 5-6 читтурачуначIан занай, кIайнналгу хIарачат бувну, хьуссия тIитIин интернат. Интернат тIивтIуну махъ Гьуйннал оьрчIал ккалаккавугума диялну ларай хьуна, дарсру итакъадакьай хьуна. Къушиев Шарапуттин лавгун махъ директорталну зий уссия Хъурхърал шяраватусса МутIалиев. Яла зий уссия жула шяравучу Къаллаев Аьппас – ххишала акъа итххявхсса, гужсса математик. Мунал хъирив зий буссия, мукунма цила давриву хъинну хьхьичIунсса, Шуаьева Аьбизат.
Хрущевлул «реформарду» дайдирхьукун, гьаманки, колхозрал лагъшиву, колхозрал зулмурду яла лаглан бивкIукун (паспортру ласунсса ихтиярду хьувкун), аьр­ччаманай мурчIима буртти ивкIун тIиссакссагу, кьадиртун оьттул лиян буттал минагу, караши ца-цаних тIий лихълай бавчуна шагьрурдайн. КIиттуршунничIан бивсса дуклаки оьрчIая ливчIуна 50-60. Лакрал хъуниминнан, хIукумат мискин дан къаччай, лавкьуна мяйлчинмур даражалул школа ва мунищала – интернатгу. Архсса шяраваллавун цалва мюрщисса оьрчIру, душру занази бан къаччай, бусса-бакъасса ахIвалдануцIух бизлан бивкIуна шагьрурдайн ливчIмигу. Валлагь, ацIния шама-мукьа оьрчIан байбихьулул школа битан къашайссар куну, улу, яла мугу лавкьуна. Ахиргу ливчIуна кIаксса дюрхъусса шяраву ряхварив-арулварив къатта-къуш. ХIатта 1980-81 шинал Карашрал щар КIундиннайх рищун аьркинни тIисса хавардугума ппив хъанан бивкIуна. Иш мукссава мукун битан къабучIирхха, щалагу Лакку билаятрай цIа дурксса Карашрал Карл Маркслул цIанийсса колхоз лиянна ритан къабучIирхха кусса пикри бувхьунссия, ахиргу тIивтIуссар урчIа-ацIа оьрчIансса байбихьулул школа.
Шагьрулийсса гьавагу ттунма бакьлай бакъану, дакIгу кIункIу тIий дуну, на, ттула буттал къатри диркIсса кIанттай цIусса къатригу дурну, ахиргу ивзссияв Лаккуйн. КIул хьуна Карашав школалул оьрмулувусса 45 оьрчI ва душ бушиву. Навагу ччяния шинайсса педагог ухьувкун, занан ивкIра, ГьунчIукьатIрал школалул филиал хIисаврайвагу, Карашав 5-6-7 классру къатIитIививав тIий. Та чIумалсса исполкомрал председатель ТIагьиров ТIагьирдулгу, жула шяравачу Аьлиев Амирдулгу ва ОНО-рал заведующий Гъазаев Александрдулгу махъ буллуна мяйра шинал школа тIитIинну куну, так га хьхьичIвасса школа дарсру дихьлансса тагьарданий бухьурча. Гьай-гьай, школа бия ккаччи къабуххансса куццуй. Га духIиндарайн буциншиврул биялсса харж бишин багьлай бия. На Александрдухь шаймур бува увкуссия. КIаналгу, барчаллагь хьуннав цан, материал итадакьинсса ххуллурду лявкъуна. Муния махъ на батIав циняв нину-ппу. Бусав, школа ца нюжмардул мутталий инсан уххансса куццирайн буцирча, зула оьрчIан цайми шяравусса школардайн занан къабагьантIиссар куну. Циняв рязий хьуна. Га шинал сентябрьданул 1-нний, школа тIитIлатIийни, увкIсса ОНО-рал инспектор ХIажиев Илдар махIаттал хьуну ливчIуна: «Ттун та ттуккуппалния ва кканпитI дансса къаххива», — увкуна ганал.
КIа чIумал школа тIитIин кумаг бувминнахь, чIарав бавцIуминнахь хъунмасса барчаллагь учин ччай ура ттула цIаниятугу, щала Карашрал жяматрал цIаниятугу. Мукунма барчаллагьссар школалул къатри цIудуккан дуллалийни захIмат буллай, зий бивкIсса жула инсантурайнгу.
Пикри барча, школа бакъасса шяравалу цIанасса чIумал хIисав хъанай дур заллу-зал акъасса кIанттун. Цалчин, му хъанай дур 20-25 оьрчI ва душ лахъисса манзилданий гъаравух, марххалттанувух цайми шяраваллавун заназаву; кIилчин, агарда шяраву школа бухьурча, му хъанай дур кьуяксса инсаннан шяраваллил кIанттай даву душиву; шамилчингу – яла агьаммур, шяравалу, духлагансса кIанттай, цIудуклай дачаву.
Ми давурттугу дурну, школа тIитIин хIукму хьуну махъ, на, начгу къадурну, тIайлана лавгун, Гъазаев Александрдухь увкуссия школалул директорнугу нава ацIан ччай ура куну. Бури-бакъар къакуну, кIагу най унува рязи хьуна.
Гьай-гьай, ттул умуд буссия, цIусса школа тIивтIукун, аьркинмур, кьай-кьуй, матахI, аьркинсса луттирду, му-та паччахIлугърал дулунссар, итадакьинссар тIисса. Амма, жунма цинявннан кIулсса, дакIнийсса куццуй, 1991 шинал августрай хIукумат кумпаякун хьу­ссия. Аьркинмур, нава хъирив къаизарча, къадучIаншиву бувчIукун, занан ивкIра кIани-кIанттайх, чIа тIий. Хъинну кумаг бувна, ттуна таниннин къакIулну ивкIсса, Гъумучиял дянивмур даражалул школалул директор Будайчиев Будайчил. Колхозрал председательнахь машинагу була куну, увкссияв къутаннайх. Гиккусса жула школалул директорну зузисса душнилгу машина буцIинсса кьай-кьуй дуллуна. Мукун зун бивкIссияв, жущава шаймур буллай. Яла тIурча, 1993 шинал, на пенсиялийн увкра. Директорнугу авцIуссар жагьил­сса, хIарачат бусса, хIал бавкьусса инсан – Вихьуллал жяматраясса ХIасанов Аьли. Ванащал архIал жула школалийн бувкIуна ванала кулпат Лианагу, цила пиша лайкьну биттур байсса инсан. Аьлил хъунмасса хIарачат бунни школа ябан, аьркинмунил дузал бан, дучIан дунни цIусса кьай-кьуй, щаллу бунни компьютердал. Мукунма кIицI дан ччай бур завучну зузисса, ххуйну цилла дарс кIулсса Исрапилова Тамарал цIагу. Буссар ялагу цалла даву кIанийн дуртун, кIулну дуллалисса учительталгу: Гъазалиева Саният, ХанмахIаммадова Гульнара, ХанмахIаммадова Муъминат, ХанмахIаммадов Эмир ва м.ц. ЧIярусса шиннардий цала буттал шяраву физкультуралул дарс дихьлай ивкIссар спортрал мастер Ибрагьимов Ибрагьим. Карашрал школалий зузисса учительтурал хIакьинусса кьинигу хIарачат буллай буссар оьрчIан ххуйсса кIулшиву ва тарбия дулун, му мукун бушивугу жул учительтурал ва оьрчIал ларсъсса грамотарттал ва дипломирттал тасттикь буллай буссар.
Гьай-гьай, хьхьичIра СССР-данул чIумал куннасса аякьа учительнаха диркIссания, мунал дуллалисса даврин кьимат багьайсса куццуй бишлай бивкIссания, цIуну нанисса никгу духIиндарал, инсаншиврул ххуттай цахъис ларайну дикIантIиссия.
Шиккува барчаллагьрай кIицI дан ччай бур жул Карашрал школалий зий бивкIсса, лакрал бакъа, оьруснавату бувкIун бивкIсса учительтурал цIардугу – Каменская Анна, Григорьева Елена. Школа хъунмасса бакъахьурчагу, шичча увкссар СССР-нул Верховный Советрал шама депутат: Дамаев Кьурбан, МахIаммадова Галина ва Хайдакьова СалихIат. Къаллаев Саэдлул ларсъссар профессорнал цIа. Буссар элмурдал кандидатътал: Абакаров Башир, Аьлиев Аьбдул-ВахIид, ХIажиев ХIажи. Буссар хIаписартал: Абакаров СултанхIусайн, Юсупов Ислангарай, Юсупов Загьиди.
Вава школа къуртал бувссар Аьрасатнал Федерациялул культуралул лайкь хьусса зузала, чичу, публицист, редактор Башаев Русланнулгу.
Махъсса шиннардий, тия аьраххуллия ябивтукун, чIалай дуссар жул шяравалу цукун цIудуклай дуссарив. Шиная шинайн цала буттал миналий жул инсантал къатри дуллан бивкIунни. Умуд бур школалий дуклакисса оьрчIал аьдадгу, ялу-ялун хъунна хъанарча дакъа, чан къахьунссар тIисса, щаргу щарнил агьулданул дуцIинссар тIисса.
МахIаммадхIажи Аьлиев,
ДР-лул лайкь хьусса учитель