Инсан давривур кIул шайсса

fol_5Уттинин нава бивтсса оьрмулул ххуллий ттун хьунабавкьуссар тамансса, аькьлу-кIулшилул чулуха итххявхсса, инсаншиврул бутIа ххину буллусса, багьу-бизу уздансса ва чумартсса инсантал. Миннавасса цаннащал, учIисса лаккучу Ссапижуллаев АбутIалиб Рамазаннул арснащал кIул бан пикри хьунни ттун (чIалну хъанай бунугу) «Илчи» кказит буккултгу.

АбутIалиб увссар 1941 шинал 2-мур ЦIувкIуллал шяраву, циватугу ливчусса цикссагу машгьурсса, хIурмат лавайсса инсантал.
ОьрчIнийсса шиннардий АбутIалиблун, цайми чIунархIал оьрчIан кунма, ккавкссар ккашигу, мякьгу, ккурхIуссар чIумуцIун дархIусса цайми къювурдугу. Дагьайкунсса оьрчIшиву цанна къаккарккунна, ва увкссар оьрчIшиврува.
АбутIалиблул цала шяраву ххуйсса кьиматирттащал къуртал бувссар арулла шинал школа, муния махъ – ЧIяйннал дянивмур даражалул школа. Ванал бутта, Хъунмасса Буттал КIанттул цIанийсса дяъвилул инвалид, ялату лавгун ур 1954 шинал. Кулпатравусса мукьагу оьрчI (чIана-чIивиманан диркIун дур шин ва дачIи) багьну бур ниттил канихун. Ганин бигьану къабивкIун бур мюрщисса оьрчIру, къатлулссагу буллай, дукиялул, лаххиялул буллан. Кулпатраву хъуна-хъунама оьрчI цува ухьувкун, АбутIалиблун багьну бур ниттин кумаг буллан, дуланмагърал хъирив уклан. Шиккува кIицI бан, ва буслай ур, арулва класс къуртал бувну махъ, гьарца шинал цалла гъинтнил каникуллу лаглай диркIшиву бярчру, ятту канаки буллан занай ва цаймигу давурттив дуллай.
ЧIяйннал дянивмур даражалул школа къуртал байхту, ларайсса кIулшиву ласунсса хияллугу чIумуйсса кьабивтун, АбутIалиб лавгун ур цала колхозраву хIухчуну зун. ХIухчушиву дуллай ивкIун ур цала нитти­уссил, махъату хьусса Социалист ЗахIматрал Виричу, МахIмудов Ибрагьиннул бригадалуву. Бигьану къабивкIун бунугу чIава жагьилнан хIухчалтрал бигарду биттур буллан, га цалагу захIматшивурттая махъаллил хьуну акъар. ХIухчушиву дуллалисса кIира шинал дяниву, цала бусаврийн бувну, АбутIалиблун лавхьхьуну бур тIайламур къатIайламуния личIи буллан, бувчIуну бур цуксса агьамсса ва жапасса дуссарив хIухчил даву, хъиннура чIувуну дур ванаву буттал кIанттухсса ччаву.
Зунттал марцIсса гьаварал, щаращал замзамирал щинал, кьинилул манзилданий дуллалисса заназаврил АбутIалиблул чурххал базурду гужлан бувну бур. ЛичIлулсса ванан хIухчалтрая лавхьхьуну бур оьр­мулуву аьркин хьунсса чIявусса затру.
КIира шинал захIматрал стажгу бусса АбутIалиб утти, личIину захIмат къавхьуну, увххун ур дуклан Дагъусттаннал паччахIлугърал университетрал химиялул ва биологиялул факультетрайн ва га ккаккиялунну къуртал бувну бур 1968 шинал.
КIулшиву дулаврил министерствалул жагьилсса пишакар тIайла увккун ур зун та чIумал Дагъусттаннал республикалий хьхьичIунсса Хъусращиял дянивмур даражалул школалийн. «Ттул талихIран, га шинал школалул директорну зий ия цайминнан эбратну цала къуллугъ щаллу буллалисса, махъату Дагъусттаннал халкьуннал учитель хьусса ХIасан АхIмадов», — буслай ур АбутIалиб. ХIасаннул буслай бавссар ттун (тани на ОНО-рал хъунаману зий уссияв) даврий зий дачIи шин гьаннин, АбутIалиблул хъунмасса опыт бусса учительнал кунна, хъинну хъирив лавну, лавайсса даражалий дишайсса диркIшиву гьарца цалла дарс.
Цала иминсса хасиятрайн бувну, Хъусращиял жяматрангу бусрав хьуна чIава учитель.
Хъиривмур шинал, Ваччиял дянивмур даражалул школалий иш кIулсса (квалификация ду­сса) учитель акъа тIий, ОНО-рал АбутIалиб Рамазанович гьан увна га школалийн химиялул ва биологиялул дарсру дихьлан. ХIакьину кунма дакIний бур ттун АбутIалиб Ваччиял школалийн уцлацисса чIумал, ванал дарсру дихьлахьисса оьрчIру Хъусращату ОНО-райн бахьтта бувкIун, цала учитель цачIава итира тIий бивкIсса. ЧIирисса чIумуй муксса ххира хьуну ия ва дуклаки оьрчIан.
Ца-кIира шинава, хьхьи­чIунну зузисса учитель хIисаврай, Ссапижуллаев ивтуна райондалул методикалул кабинетрал заведующийну. Шикку зузисса чIумал ванал биялсса захIмат бивхьуна давриву хьхьичIунсса хIасиллу дусса учительтурал опыт лавхьхьуну, мунищал райондалул цинявппагу учительтал кIул бан.
Ххуйну зузима райондалул бакI дургьуминнан ччяни ашкара шайхха. Ашкара хьуна гайннан АбутIалибгу. Ялун уккансса къуллугъчину чIалай, 1974 шинал га ивтуна Райком КПСС-рал пропагандалул ва агитациялул отделданул хъунаману. Ва къуллугърай АбутIалиб Рамазановичлун багьлай бия ялув ацIан школардал, оьрчIал яслирдал, спортрал, культуралул къатрал, райондалул кинофикациялул идарарттал (учреждениярттал) даврий. Гьарзасса ва жаваблувсса дунугу, АбутIалиблуща бювхъуна лавайсса даражалий дачин дан цайнна вихшала дурсса райкомрал отделданул даву.
Ванал совещаниярдай, конференциярдай ва цаймигу кIанттурдай байсса докладру, ихтилатру, буккайсса лекциярду бикIайва вичIи дирхьунан бувчIинсса, чIумул тIалав буллалисса агьамсса масъалартту гьаз буллалисса, яргсса ва аькьлулул вибувцIусса.
АбутIалиб бакIчисса агитациялул бригадартту (агитбригады) гьарца шинал лагайва Бакрес-Бажиганнайсса кIинтнил яттил лухччайн, хьунабакьайва хIухчалтращал, ккаккан дайва гайннан концертру. Мукунма агитбригадартту лагайва райондалул вивсса фермардайн, къурнил давурттив дуллалисса зузалтрачIан, цулуцалтрачIан.
Шиккува кIицI бан, дачин дайва вайннал хъуннасса тарбиялул давугу агьалинал дяниву.
Райондалийсса захIматрал коллективирдаву чIумуя-чIумуйн дайва политикалул кьинирду (политдни). Яру ххари буллалисса дикIайва чIалачIи агитациягу.
1984 шинал Ссапижуллаевлун багьуна къуллугъ баххана бан. Га ивтуна ОНО-рал хъунаману. Ва къуллугърай АбутIалиблул цува чIалачIи увна захIмат ххирасса, цаярагу, цайминнаягу жаваблушинна дусса, даврил сант кIулсса, сакиншинначинал бажар лавайсса педагог ушиву.
АбутIалиб Рамазанович ОНО-рал заведующийну зузисса ххюра шинал мутталий дуккаврил шиннардивун увхсса цаягу дуклаки оьрчI школалул кьатIув къаливчIуна, чIаланну гьаз хьуна дуккаврил ва тарбиялул даража, авадан хьуна школардал учебно-материальныйсса база (гьану, луртан), цинявппа дянивмур даражалул школардай дузал хьуна дуклаки оьрчIру аьралий къуллугъ буллан хIадур буллалисса дарс (НВП) дихьлансса ва гай цалла Ватан ххирану тарбия буллансса шартIру. Та дия НВП-лул дарсирах ларайсса къулагъас дуллалисса чIун. ХIатта гьарца дянивмур даражалул школалучIа бувну буссияв лавкьусса аьщуйн ттупанг битай кIанттурду (тирду). 1989-ку шинал, хушрай ОНО-раяту лавгун мукьах, ва цIунилгу увцуна партиялул райкомрачIасса парткомиссиялул председательну. Партия лирну махъ, 1991-ку шинал ва, цIунил ОНО-рая КIулшиву дулаврил управление бувну махъ, ва ивтуна га Управлениялул хъунама (ведущий) пишакарну, оьрмулул 65 шин там хьувкун (2007 ш.) – кIара Управлениялул методистну.
Гай шиннардий дуллалисса цала давриву АбутIалиб «щинаву балугъ куна» хIисав хъанан икIайва чIявусса ванал гьалмахтуран, цанчирча ва ия дуккаврил ва тарбиялул масъаларттал хъиривлаявуртту диялну дурсса, дарсру дишаврил методикалул чулуха шавхьсса, цумур школалул коллектив цукун зий буссарив ххуйну кIулсса, ччимур суалданухьхьун балжисса, инсан рязий хьунсса жаваб дулайсса пишакар.
АбутIалиблул КIулшиву дулаврил управлениялул зузалтращал хъунмасса захIмат бивхьуссар школардал оьрмулувун дагьан дан «Образование» тIисса миллатрал программа. Бивхьусса захIматрал хIасиллугу оьккисса къархьуна: КIулшиву дулаврил министерствалул баян бувсса «Шинал школа» тIисса конкурсраву шанма школа ххув хьуна (Ккуллал 1-мур, СумбатIуллал, Ваччиял) ва гайннул лавсуна ца-ца миллион арцул, райондалул мяйя учительнан дуллуна «Шинал учитель» тIисса бусравсса цIа ва гьарцаннан ттурш-ттуршазарда къуруш арцул.
Вара чIумал ларай хьуна директортураясса ва учительтураясса тIалавшиннарду, дянивмур даражалул школардай бивхьуна интернетру, щаллу бувна биял­сса учебный кабинетру. Хьуна цаймигу, чIири-хъунсса, хъинчулийннайсса дахханашивуртту.
Ккуллал райондалий кIул­шиву дулаву хьхьичIуннай давриву бивхьусса захIматран Ссапижуллаев АбутIалиб лайкь хьуна личIи-личIисса наградарттан. Ванан дуллуна «РСФСР-данул просвещениялул отличник», «Победитель соцсоревнования» (1973 ш.) лишанну, «Дагъус­ттаннал кIулшиву дулаврил лайкь хьусса зузала» цIа, «ЗахIматрал ветеран» медаль ва чIярусса ХIурматрал грамотардугу.
2011-ку шиная шинай АбутIалиб зий ур райондалул тарихрал ва краеведениялул музейрал директорну. Ва даврийгу ванал цайвасса буржру дакI тIайлану бартбигьлай ур. Музейраву ххуйсса даву най дур райондалул тарих, культура, ганил хасшинна (самобытность) ядаврил цIаний.
АбутIалиб ур пахру-ххара бакъасса, инсанная махъа махъ къаучайсса, учин багьаймургу лажиндарайн учайсса, дакI хъинсса, хъамал ххирасса, кулпатрай хъинну аякьа дайсса, чIаххуврайгу авкьусса зун­тталчу. Лакрал бурхха учала «Инсан давривур кIул шайсса» тIисса. Ттунгу ва давривур кIул хьусса. Ва уттигу хъинну бусраврай ва хIурматрай ур кIулшиву дулаврил зузалтрал дянив. ХIакьинусса кьинигу чан къашай ваначIан личIи-личIисса суаллал хIакъираву букIлакIисса ишру.
Гьашину АбутIалиблул хьунадаркьунни ниттил увну 72-мур шин. ЧIа учинну ванан гихунмайсса оьрмулуву цIакьсса цIуллушиву, тIайлабацIуртту, дакIнивусса мурадру щаллу шаву.
Ися МахIаммадов, ш. Ваччи