Инсантал низамрайн буцин захIматну бур

Вихьуллал шяраваллил муниципал сакиншиннарал хъунама ХIусайнов  МахIаммад Хачилаевичлущалсса  ихтилат.

— МахIаммад Хачилаевич, бувсун ччива Вихьуллал шяраву хIакьинусса кьини цими инсан яхъанай уссарив ва ци идарартту буссарив?
— Вихьуллал шяраву 2010-ку шинал дурсса переписьрайн бувну яхъанай ур (жул шяравусса администрациялувун духхайссар Ссухъиящиял шяравалугу) 1625 инсан. ЛичIину Вихьлив 1362, Ссухъиящиял шяраву 263 инсан ур. Вихьуллал ва Ссухъиящиял шяраву бур укунсса идарартту: Вихьлив – дянивмур даражалул школа, искусствалул школа, амбулатория, почта, ветучасток, библиотека. Ва ххюра шяраваллин (Вихьуллан, Ссухъиящиян, ЦIуйшиян, Къяннан, Хъювхъиян) цасса почтар. Ветучастокгу ялув кIицI дурсса шяраваллан цасса участокри. Вихьуллал шяраваллил культуралул къатта, жагьилтурал спортрал школа, Вихьуллал СПК, оьрчIал багъ. Ссухъиящиял шяраву буссар СПК-Маллаева, байбихьулул школа, ФАП, шяраваллил культуралул къатта. Жул шяраву бур шанма ттучан. Ялагу ур жул шяраву, такну цувалу зузисса, МахIаммадов МахIаммад тIисса ишбажаранчи. Ванал даххай къатта-къуш буллалиний аьркин дайсса стройматериал, иникьали ва муму-тамур.
— КIулсса куццуй, шяраваллал муниципал сакиншиннардахьхьун сайки райондалулмур сакиншиннардахьхьун кунна­сса ихтиярду дуллуну дур. Ми ихтиярдалгу тIий бур шяраваллал кIанай оьрму бутаншиврул инсантурал цалвагу яхI буван аьркиншиврия. Ялун урувгсса чIумал Вихьуллал шяраву цичIав дуллалиний кунма­сса иш чIалай бакъар, анжагъ цавай ятту-гъаттара ябуварча бакъа. Ина ци учинна му иширал ялув?
— НукIура дугьайсса хъуру, техника дакъашиврийн бувну, дугьлай бакъар. Анжагъ цавай нувщи бугьарча бакъа. Техникалувун дутIайсса ччуччиягу, аьгъушивугу ххира хьуну дур. СПК-лучIа диркIми техникагу дух хьуну, чIун ларгун, металлоломрайн дурккун дур. Шяраву СПК-лий зий ивкIсса кIия механизатор ур цала шаппа­сса, чIаххуралсса кушу буван яхI буллай, кIира МТЗ трактор ядуван. Бакъар райондалий ижаралий механизмарду ласунсса МТС-ру. Жулла шяраваллавусса бакIлахъия ласлай диркIсса хъуру хан аьрщарайн дукканнин, райондалий бикIан багьлай бур чара бакъа механизмарду ижаралий ласайсса МТС.
— Агьамсса затну хъанай бур шяраваллил муниципал сакиншиннарал бюджет сакин буваву. Ссая сакин хьуну буссар Вихьуллал шяраваллил бюджет?
— Бюджетрал пландалийсса хIисаврттал сияхI дулайссар шинал бакIрай гай цIакь дуваннин. Мивун духхайссар аьрщараясса, хъуслия­сса, кIанттул налугру, базаллул сбор. Бусанна такну вай налугирттаяту. Аьрщарал налуг­равун духхайссар: къатта-къуш бусса инсаннахьхьун, шаппасса дуки-хIачIиялул масъалартту щаллу буван дуллусса участок, ятту-гъаттаран ххулув бувайсса лухччи, таксса хозяйствалул, ятту-гъаттара гьухъаллин гьан бувайсса лухччи. Ялагу, КФХ дусса инсантурахьхьун ятту-гъаттара ябуван ижаралий дуллусса лухччи. Хъуслиясса налугравун духхайссар: шяравусса цивппа заллусса инсантал яхъанахъисса, БТИ-лул багьа бивщусса къатраясса налуг. Шиккува ца укунсса затгу кIицI буван ччива. Ва налуграя тархъан бувайссар пенсиялийн бувксса инсантал. КIанттул налугну хъанахъиссар (ванийн ялагу самообложение учай) хIачIайсса щинахсса, щин дурцусса бургъурду бакьин буван­сса, шяравусса ххуллурду бакьин баншиврулсса, ятту-гъаттарайн цIуцIаву къадияншиврул гайннуй даруртту бивчусса хIаммам баншиврулсса, жува ший дунияллий личIансса цучIав акъахьувкун, буркIунттив ласунсса, шяраву хъанахъисса байраннан хасъсса кьинирду дуваншиврул ва цайми вайннухава лавхьхьусса иширттан харж дувансса арцуйн «кIанттул налуг» учайссар. Ялагу дуссар Вихьуллал шяраву «базаллул сбор» тIисса, шяраваллил аьрщарай нюжмардий цал бикIайсса базаллувун, дахху-ласу дуван бувкIминная ласайсса арцу. Ми арцу датIлан тIий личIи увсса инсан уссар. Мунан гай дартIсса арцуяту 30% булайссар.
Инсантурал дулайсса налогир­ттал хасъсса, цанна-цанналусса счетру дуссар. Гай инсантурал дуллу­сса арцу цила багьаймур счетрайн дичиншиврул, аьркинссар налогру дулай инспекциялий учетрай ацIан. Учетрай авцIушиврун ккаллиссар вайннал буллусса ИНН-тIисса ча­гъар канихь бума. Шиккува, жямат­ран кIулну бикIаншиврул, укунсса ишираятугу бусан ччива. ЖучIа администрациялий бикIайссар, «хозяйственная книга» тIий, шяраву хозяйство дусса инсаннал шардасса гьарца зат хIисавравун ларсъсса лу. Ва луттирайн ларсъсса гьарца зат дуссар, «Парусная программа» тIий, компьютерданувун ларсун. Ва программа дуссар налогру датIайсса инспекциялучIагу. Ялагу ца чара бакъа кIицI буван ччисса зат бур. Налогру датIин буржлув бувну бур налогирттал инспекция. Жу, администрациялул зузалт, миннан кумагру буллан аьркинссар. Налог дулавурив таксса инсаннал цува хьхьичIунну, цила чIумал дулаван аьркинссар.
Декларация дулайсса чIумал, вай кIицI дурсса мукьра налуг дакъагу, шяраву яхъанахъисса, къуллугъирттайсса зузалтрал дулайсса подоходный налогирттал 10% жул счетрайн дачин аьркиншиву ккаккан бувайссар. Вай арцугу жул бюджет хIасул буллалиний хIисавравун ласайссар.
— Инсантурахьхьун дугьайсса хъуру дулаврил тагьар ци дуссар?
— 1992-ку шиналла дуллуну диркIсса дугьайсса хъуру инсантурахь дуссар. Ганияр махъ шяраву хозяйство тIитIин ччимана­хьхьун дулунсса, нукIура СПК-лухь диркIсса аьрщигу жухь, шяраваллил администрациялухь, дуссар. Ванийн бувну буссар «зеленкагу».
— Гъаттара гьухъаллийн гьан буван аьркинсса лух­ччи цукун хIисав дувай­ссар?
— ЖучIа нукIува кIицI був­сса, «хозяйственная» луттирайн лавсъсса ятту-гъаттара хIисавравун лавсун личIи дувайссар гъаттара-лухччи. Яла КФХ-ду дусса инсантурахьхьунгу, кьутIи дурну, лухччи дулайссар. Ялагу жухь ихтияр дур цайми инсантурахьхьунгу ятту-гъаттара гъинттул канаки бувансса лухччи кьутIи чирчуну дулун. Амма мунил багьа, учиннуча ца га хIисаврай, 5-ла гьаз бувну дулун ихтияр дур.
— Шяравусса инсантурал циксса ятту-гъаттара бур?
— Гъаттара бур 650-лунничIан бивсса, ятту 15-азарунничIан бив­сса. Вай хъанахъиссар КФХ-дал ва таксса инсантуралсса хIисавну. Шивун къабухлахиссар СПК-лулми.
— Миннуятугу ласайссарив налогру?
— Вайннал заллухъруннал вай гьухъаллийн лагайсса лухччинухсса налог дулайссар.
— Дурив шяраву КФХ- ду?
— КФХ-ду дур 27 Вихьлив ва Ссухъияхь цачIуну.
— Инсантурахьхьун къатри дуван аьрщи дулаврил масъала цукун буссар? Бурив мукун дула тIисса инсантал?
— Аьрщи аьркинни тIий аьрза чивчусса инсантурахьхьун жу муданнагу къатри дувансса аьрщи дулайссар. ХIакьинусса кьини мукунсса аьрщи дулаврил хIукму бур 700 квадратрал метра. Ца укунсса затгу кIицI буван ччива. Шагьрурдай яхъанахъисса инсантурангу жу дулунтIиссар, буттал шяраву къатри дуванна тIий аьрза чичирча. Амма кIира шинал мутталий мукун дуллусса аьрщарай къатри къадуварча, га аьрщи махъуннай ласун бучIишиврия кьануннай бувсун бур. Уттинин цаягу къатри дуванна тIий аьрза чивчусса инсаннахьхьун аьрщи къадуллусса иш къавхьуссар жул шяраву.
— ХIатталлал иш цукун буссар? БуркIунттив ча ласару зу?
— ЦIуну тIивтIусса хIатталлин, Суннилалу тIисса кIанттай, кка­ккан дурну дуссар ца гектар аьрщарал. БуркIунттив нава зузи­ссаксса хIаллай ттула жипливату кIулссанначIату ласлай ивкIра. Шяравусса инсантурая датIайсса кIанттул налугру диял къашай. Жула шяравачу Халилов ЧIивиманал, цува Ахъушиял райондалийсса чарттазаннай механизаторну зузисса чIумал, жяматран хIатталлив ишла буван ца машина гиха цанма багьайсса чарттал буллуна. На ми чартту ттула машиналий лавгун лавсун увкIссияв. Бур жул шяраву укунсса къириятсса давурттив дувайсса чиваркIгу. Барчаллагь хъунмасса ЧIивиманан.
— ХIачIайсса щинал масъала цукун буссар зучIа?
— ХIачIайсса щинал масъала бур укунсса. Цалчин на ши­кку зуннинна дурцусса щин дур ЦIуйшиял аьрщарайсса, Щуну-Зунттул лахIунттуйсса щаращуяту. Вай щин дурцусса бургъурду аьвну, ккутIари хъанай бур. Сварка дувангу бюхълай бакъар, чагъардайн бувксса бургъурдай. Шяраваллил инсантурая дартIсса арцугу вай бургъурду бакьин буллай харж шай. Мунияту, жула шяравасса Щимаев Шяъваннущал икьрал дурну бургъурду танал бишин, гай бургъурду бишинсса татауллу жува буккан куну, проект дакъанма, тава Щуну-Зунттуйсса щаращуяту Ттуккул БархI тIисса кIанайн дияннин дурцуссия. Тай бургъурдугу, нанисса щинал давление къадухIлай, чIявуми пIякьа тIий зия хъанай бур. Утти тайгу бачIи баххана бувну, ливчIмигу баххана буван ччай буру Щимаев Шяъваннущал архIал. Тай бургъурду баххана бувайхту тай щин БякIул Бярув, ИсулуцIун дияннин дуцин­сса пикри бур. ЦIусса щин дуцаврил давурттив дувансса проектгу дурну дуссия. Амма махъсса шиннардий Дагъусттаннал ХIукумат чIяруну даххана хъанахъаврийн бувну, Вихьлив щин дуцинсса проект дузал къархьунна лирчIунни. Уттигу ва проектрал хъирив бизлансса пикри бур.
— Инсантал бири-биривнин чапалшивуртту, пара, бак­лашкартту, кьуцуртту бичлай, экология, шяраваллал лажин зия дуллалаврия хавар бикIай. Вихьуллал шяраву ци иш бур?
— Къуви дуссар шяраву чапалшиву дичайсса. Амма чапалшиву, тиккун дияннин, тивун-шивун дичлай бур, шяраваллил лагма-ялттусса кьакьарду дуцIин дуллай. Ялагу, шяравалу щамарал хъачIрай дирхьуну душаврийн бувну, бюхълай бакъар контейнирду дирхьуну чапалшиву салкьи дувайсса кIантту буван. Мунийн бувну, ччуччин бюхъаймур хIаятраву дурив, паразаннай дурив ччурччуну, инсантурал цалла хIаятравасса чапалшиву аьмсса жяматрал кIанттайн къадичлан багьлай бур. Школалул оьрчIру субботникру дуллай бунува, улу гайннан кумаг буванмагу шяраваллил бугьарами инсантал буклай бакъар. ХьхьичIва санэпиднадзорданул зузалт занай, ялув бавцIуну бикIайссия инсантурал марцI-чапалшиврул. Утти тайгу, циваннив къакIулли, къабучIай. МарцIшиву дуруччаврил масъала Ккуллал райондалул администрациялул цила давурттаву гьаз буван аьркинссану чIалай бур.
— Цими инсан ур шяраву даву дакъасса, райондалул «биржалий» авцIусса?
— Мукунсса инсантал бур 20-30-яксса.
— Ялагу вища ци учин хьун­ссар? Цукунсса масъалартту бикIай хъирив лаян аьркинсса, амма биттур буван къашайсса?
— Гьай-гьай, масъалартту чIявусса бикIай зунттал шяраваллаву. Яла ччуччимур кIануну бикIай инсантал давурттив дакъа авара хъанахъаву. Ялагу на учивияв, ца жул шяраву бакъагу, гьарца кIанттайва, инсантурал низамрай, хъунаманах вичIигу дирхьуну, къуццу тIутIаву хьхьара хьуну дур. «Авторитет» тIисса махъ словарьданувагума букьан бувансса чIун дучIавай дурив къакIулли. Яла ци чиви, на нара бакIрайн ларсъсса Вихьуллал ва Ссухъиящиял шяраваллал цачIусса муниципал сакиншиннарал даву, ттухьва цIуххирча, бюхълахъисса кьяйдалий дуллай ура.
— Аллагьналгу кабакьиннав, МахIаммад Хачилаевич, ина дуллалимуницIун.
Ихтилат бувссар ХIажимурад ХIусайновлул