Халкьуннал дакIругу, къювугу рахIат дайва ганил

ldg_17Лавгмур номерданий бувсун буссия ттигъанну Ххюлусмав Эльза Рамазановаясса кино ласлай бивкIшиву. Кинораву гьуртту хъанахъисса Эльза дакIнийн бутлатиминнах вичIи дишиннин бусанну лакрал дакъасса ванил цIа ча лярхъуссарив. Эльзал душ Белла буслай бур цила ниттил ппу Исмай Хъун дяъви къуртал хьуну махъ, Чехословакия душманная мурахас буллалисса чIумал Кабержицы тIисса шяраву щаву дирну, тикку ялапар хъанахъисса немецнал кулпатрал увцуну, хъин увшиву. Ванаха къуллугъ буллай бивкIун бур Эльза тIисса тайннал душ. Исмайн таних эшкьи хьуну дур. Цанма душ бувкун ванин дирзун дур цала дакIния къалагайсса аьнтIикIа Эльзал цIа. 
— Цува ивчIан хьхьичI тта­ттал ттул ниттихь аьч бувну бия цала бакIуйн къадурксса ччаврил кьисса. Эльзал суратгу дуллуну тавакъю бувну бия та лякъин. Ттатта 1997 шинал дунияллия лавгуна. Га ивчIаннин ниттища къабювхъуну бия та лякъин. Цаппарасса шиннардий нину лагайва германнал посол Александр Кучерскийл шануцIухсса ниттил ккарччив хъин дан тайннаннив шаппай. Ца кьини танал цIувххуну бия ниттихь: «Ина ттул ниттиха хъунмасса захIмат бивхьунни, мунихлу ци хъинбала бави на вин?» — куну. Ниттилгу, ва инсан лякъин ччива куну бия. Танал Германнаву итабакьлакьисса кказитрай баян баву дуллуну дия. Амма муний Эльза цуппа аьпалухьхьун лавгун бия. Жу танил кулпат лявкъуну, тайннащал хIала-гьурттуну буссияв. Танил арс жуйн цачIанма хъамалу оьвтIийгу ия, амма ниттин оьзру хьуну къалавгунма ливчIссару, — тIий буслай бур Белла.

Зулайхат Тахакьаева

• МахIаммад Аьбдулхабиров:
-Нязаннив Эльзал оьрму бяливчIун, ванил гъанцириннал оьрмулувугу хъякру дагьунни. Эльза ттун кIулссия ччянияцIава. Га Москавливсса дагъусттанлувтурал оьрмулувун пперх кусса цIуку кунма бувххуна. Цалчин ттун Эльза ккавкссия ссавнил рангиравусса, мюшсса цIурттал накьичращалсса гьухъуву чуврив ца мажлисрай лакку балай тIий. Мукун хьхьичI бавцIунма бур хIакьинугу. Муксса бюхханну, махъру бувчIлай бакъанугу, буттал кIану дакIнийн багьанну балай тIий бия.
Москавлив га архIалва дугу-дуклай, зий бия. Москавуллал культуралул институтгу къуртал бувну, цайми миллатирттал, хаснува индиянал, балай учаврил магьирлугъ лахьлай бия. На хIайранну икIайссияв ганил оьрму ххирашиврий, оьрмулувусса къуркъабацIурдахьхьун рай къабулун бюхъаврий. Цуппалу Москавлив бувкIун чIарах ацIансса чув акъа унува, билаятрал хъуншагьрулий хIакин хIисаврайгу, балайчи хIисаврайгу бюхттулсса шачIанттуйн лавхъуна. Балайчитуралгу га цала коллегашиврий кьамул байва, хIакинтуравугу хIурматрай бия. Ттун хъинну бювххунни ганил бивкIу. Къахьунмур хьунни. Ванил гихунмайгу лакрал миллат, дагъус­ттаннал цIа цукссагу ларай данссия. Цайми билаятирттай Аьрасатгу бюхттулсса даражалий ккаккан банссия.
Балай учаврийну ччатI ляхълахъисса инсан бакъая Эльза. Даингу гьуртту шайва Москавлив дуллалисса дагъусттанлувтурал мероприятиярттай. ТачIав фоног­рамма ишла дурну, балай тIийгу къаккавкссар.
Жува манкуртътурайн кIура баллалисса, мяърипат дагьлагьи­сса чIумал, дакIнил марцIшивугу, узданшивугу, миллатрал яхI-намусгу ядурсса инсантал жунма хъама битан къабучIиссар цукунчIав. Ванил мачча-гъанцириннал, ватанлувтурал, дус-ихтивартурал буржри Эльза Рамазановал цIанийсса фонд сакин бан, халкьуннал, нукIу заманнул балайрду учайсса балайчитуран гьарца шинал премия дуллансса. Ттун хъинну ччай бия Эльзал нину, душ ккаккан. Гьай-гьай, ванил бивкIулул къюву духIан захIматри. Ттул дакIниву Эльза мудангу личIантIиссар бюхттулсса личностьну.

• Жамилат Къунжуева, Ххюлуссуннал ФАП – рал хъунмур:
— 91 шинал Ашхабадрай хъатIуйн архIал бивзуна жущал Эльза. Тийх хъатIив хьхьувай байсса бия. Анжагъ, мачча-гъаннан бакъа Эльза щинчIав кIулнугу бакъая. Эльза балай тIий байбишайхту хъатIуйсса аьлагъужа лагь хьуна. Чани хьунцIа Эльзал балайрдахун къавтIий булувкьуну бия хъатIуйцири. ХIакьинусса кьинигу хIайп тIийнма бикIара тани видеокамерарду къабивкIшиврий. Эльзах буруглай, дакIнийн бутлайнма бикIанссияв. Эльзан апатI хьусса чIумалгу ва кIулцири цинявппа бия аьтIий, ххажалатрай, Аллагьнайн лабизлай. Пулансса инсаннал чивчуну бур Эльзан кумаг бан арцу датIияра, куну на бувсукун Аьбдулхабировлуха зукьлай бия гьарма.

• Каламадин Кьурбанов, Эльзал ссурахъу:
— Эльза ттул яла ххирамур ссурахъу бия. Ванил ппу, ттул ниттиуссу Исмай Ухссавнил Ккавкказнаву цIанихсса аккордеон бищу ия. Музыкалул инструментру бакьин байва. Ттул ниттилгу мандолина бищайва. Мичча наниссар Эльзаву балай учаврил гьунар. ЧIивинияцIава балайрду учайва. Нагу ганихун мандолиналий, гармундалий руцлан икIайссияв. Студенткану буний «Хрусталик» тIисса ансамбльдануву балайрду тIий бия. ХIалли-хIаллих байбивхьуна лакрал концертирттай гьуртту хъанай. Эльза жул дакIурдива тачIав къагьантIиссар. Ванил балайрду агьалинаву яхьун­сса, ванил цIа абад дансса давур­ттал чIарав ацIантIиссара ттущава шайкун.

• Салисат, Ххюлусмав ялапар хъанахъисса Эльзал ссурахъу:
— Эльза ттуяр ца шинал хъунма­сса бия. Ххюлчинмур класс къуртал баннин шяраву школалийн занай буссияв. Га жул агьулданий лавхъсса нурданул чирахъ бия. Лахьхьайсса, дуву-дитулуву шавхьсса бия. Медучилище къуртал байхту щар хьуна. КIива оьрчI бувну махъ бувххун институтравун ххуйсса ккаккиярттащал къуртал бувуна. Ласная личIи хьуну махъ ца цила янна-ка дусса чемодандалущал лавгссар Москавлив, Союзгу ппив хьуну, жула билаятран яла ччанарккуми шиннардий. ДакIницIух бавцIунма бикIайва. Тийх чIарав ацIансса акъа, цила хIарачатрацIух ччаннай бавцIуна. Ххуйсса даврийн був­ххуна, ххаллилсса дустал лявкъуна, кIива квартира лавсуна. Га ца квартира найбунува муххал ххуллул зузалтрал поликлиникалийн зун буххайхту, даврия буллуну бия.
Гьарца бивкIу-буккулийн, хъатIуйн-хъиншивурттайн Да­гъусттаннайн бучIайва. Шяравун бучIайва. ХьхьичIра дарххуну диркIсса ниттил буттал къатри махъуннай машан ларсун, кIай дакьин дансса ниятрай бия. Аьрщи ларсуна. Пенсиялийн бу­ккайхту шийнмай бивзун, оьрчIал художествалул школа тIивтIуну, гикку зун хияллай бикIайва. Шяравун бувкIтари кьатIув щябивкIун цIурттай зияратрай, щакъалиххавай бикIайва.

• Ссалам Хавчаев, «Дагестан» ВГТРК – лул директорнал хъиривчу:
— Ттул уссия ттуяра оьрмулул угьарасса гьалмахчу Жяъпар Шахшаев, аьпабиву. Ца кьини ганал цIувххуна ттухь: «Эльза кIуллив?» — куну. Эльзаяту ттун муниннин бавссия. Га агьалинаву хъинну машгьурну бия. Гьарца кIани-кIанттай ганил балайрду тIутIи бувну бикIайва. Дахьва балай тIий байбивхьусса балайчитал цивппа хьхьичIун хъанай, телевидениялий балайрду чичин бучIайвача, Эльзагу цуппа бучIанссар тIий икIайссияв. Амма Эльза хъинну нажагьсса адав-ламусрал инсан лявкъуна. Жяъпар ХIажиевичлул кIул баннин ттун га ххалвагу къавхьуссия. Ганингу ттуя бавну бия, тава Жяъпар ХIажиевичлул ихтилатирттава.
Сий бюхттулсса балайчи бухьурчагу, га бия дакI хъун дакъа­сса, инсаннан цIимилул ка тIитIин хьхьичIунсса хъамитайпа. Га Жяъпар ХIажиевичлух буруган, ичIува кушу бан лагайва, хIатта ганал кулпат, душ бивкIхьурчагу. Ганища балаллул чIарах буккан къашайва.
На ганил концерт чирчуссия. Яла дурссия цаппарасса клипругу, Дагъусттаннай цалчинсса клипру ганил хьусса ххай ура. Эльза яла-яла индиянал балайрдахух лавгун бия. Га тайннаха лащан хIарачат буллан къабикIайвача, цила чIу, такьва индиянал зумунусса дия. Эльза лапва сийлуву бия Дянивмур Азиянаву. Ттухь буслан бикIайва Эльзал ка­ссетарду тийх лув къадагьай, тIий. Ца ппурттуву Индиянавун аьрххи багьну, Эльзансса ссайгъатирттавух на лавсъссия индиянал лишанну хъанахъисса ненттабакIрайн лачIун байсса кIунтI. Дазу дакъа ххарину бия цихра дурсса къулагъасрахгу. Ца концертрай га кIунтIгу лачIун бувну индиянал балайрду тIийгу буссия. Эльзан ххирая балайрду. ЦIанихсса балайчи хьунссия гания, агарда, ганин хIакинналмур давугу хъиннура ххирасса къадиркIссания.
НукIува бувсъсса куццуй, Эльза бия ххишала бакъа дакI хъинсса, цIими бусса инсан. Ваксса ккар­ччал хIакинтурал пиша сийлувусса, ккарччал поликлиникарду гьарзасса билаятрай ЭльзачIан нех дирхьуну бачайва агьлу. Бунияла, Эльза бия ка сававсса хIакин. Му ттун ттуйвагу асар хьуссар. На ганичIа ккарччи хъин дурссар га Москавлив гьаннинма. Амма хIакьинусса кьинигу ттун къакIулли Эльзал ттулла цумур ккарччи хъин дурссарив. Цайми хIакинтурачIа хъин дурсса ккар­ччив тIурча хъунма хIал къалавгун цIунилгу хъин дуллан багьайва.
Москавуллал агьулданучIагу Эльза хIурмат-кьиматрай бия.
Хъуншагьрулий ялапар хъанай бунугу га ливчIуна аслийсса лакрал балайчину. Тийх ва тIий байбивхьуна Анна Германнул балайрдугу. ЧIу ва балай учаврил такьвагу танил­ссаннуха лархьхьусса дия. Кьадардугу ца лавхьхьусса лявкъунни.
Москавлив лавгсса чIумал Эльзал ттун пишкаш дуруна Анна Германнул балайрдал диск. Ганий бия цила Эльзал щаллу буллалисса Анна Германнул балайрдугу. Эльза Лакская тIий чивчуну бия ганий. Ва циванни, куну цIувххукун: «Лак тIисса миллат бушиву гьарцаннан кIулну бикIувча,» — увкуна.
Ганил чIявусса дустуран кунма, ттунгу хъинну бювххунни га оьсса апатIрал жуява личIи баву.

Белла, Эльзал душ:
— Нину буттая личIи хьусса чIумал лавгуна Москавлив. Нагу, уссугу кьабивтунав шийхва, цуппа ччаннай бацIаннин. Цанчирча тай дия талоннай гьарзат дуллалисса захIматсса чIунну. Ца шин ва дачIиннува бувцунав нагу тихун. Ттун тани дия 15 шин. Цамур даврий зий бунува, зун був­ххуна на дуклакисса школалийн ккарччал хIакинну, на цила янилу бикIаншиврул, ттун бигьану бикIаншиврул. Аьралуннава зана хьуну махъ уссугу увкIуна. Ниттил жу ссахчIав мюхтажну къабитайвав. ЦIан-чаннаву 4. 00 ссятраву бивзун, лавгун хьхьунил 12. 00 ссят хьувкун бучIайва. Гьарзатраву творческийсса инсан бия. Хъамал хъинну ххирая. Хъамал бувкIсса чIумал мукун ляличIисса ссупра тIитIайва. ТIалавшинна дусса бия, гьарзат лазиларкьуну ччисса. Уссингу, ттунгу га так нину бакъая, га бия жул хIакьсса дус. Жун ппу чIарав акъашиву асар хьун къаритайва. Жу цимурцаннул лащу-щаллу був­ссару. Амма цуппа чIарав бакъаний оьрмулулгу цIу-цIанпир бакъар. Ссаяргу ниттил ттун ирсирай кьабивтунни цила ххаллилсса дустал, аьркинний чIарав бацIан хIадурсса. Вайннал хIарачатрайну дурссар Москавлив Миллатирттал къатраву ниттил аьпалул вечергу.
Ниттин ялагу хъинну ххирая буттал шяравалу. Ватандалия мачча-гъанциринная, шяравалу цIу дуклай душиврия ххарину бикIайва. Ниттил хьхьичIунсса дустал, аьрасатнал балайчитал — Игорь Наджиев, Лариса Макарская, Иван Ильичев бувкIун буссия ца ппурттуву Ххюлусмав. Вайннан хъинну ххуй бивзуна кIий. «Жу ца тухумру учайва,» — вайннал. «Тухум» тIисса махъ лавхьхьуну ччя-ччяни тIун бикIайва. Уттигу ссавур дакъа ялугьлай буссия вай тухумращал Ххюлусмав гьан. Ниттин апатI хьуну къалавгунма ливчIссар.
Ватандалухсса ччаву ни­ттия ттунгу дирунни. Нагу ччя-ччяни бучIайссияв шяравун. Вай кIанттурдайх бярчру канаки бан лагайссияв. ХIакьину ттун хъинну тIааьнну бур шикку нину ххуйсса ихтилатирттайну дакIнийн бутлай буну.

Сарижат, Эльзал нину:
— Эльза бия аьчухсса, ненттабакI тIивтIусса, аьмал ххуйсса, дакI хъинсса, цIими бусса. Инсаннал чIарав бацIан хьхьичIунсса бия. ЧIивинияцIава къавтIаврил балай учаврил пагьму бушивруцIун, гъира буссагу бия. Маз лахьхьаврищал балайрдугу тIун бикIайва. Гъалгъагума балайлийну байнуккива. Буттал кIану ххирасса бия. Ттула хIурмат бусса бия. «На вил цIанийра оьрму бутлатисса,» — учайва. Гьарца кIюрххил бивзрав учингу, хьхьурду хъинну учингу телефондалувух оьвчайва.
Барчаллагьрай бура Москавливсса хIакинтурайн, жула ватанлувтурайн ванил оьрму ххассал бан шай-къашай бувсса. Ванил аьпа абад бан кино ласун, цала-цала давурттугу кьадиртун, бувкIминнахагу дуаьрттай бура.