Миллатирттал нахIушивур Аьрасатнал ххазина

Лакрал хIакьинусса кьинилул тарихраву жулва миллат хъун буллалисса хха чивчусса профессор, I-мур ранграл капитан, ЧIаратусса Сулайманнул арс ХIусман-хIажи Аьлиев чIярусса шиннардий Москавлив яхъанарчагу, лакрал къайгъурду ва буруккинтту ххуйну кIулсса, лакрал зунттурду, культура, аьдатру гьаз дан чялиш хьунувасса аьлимчу ур. Мукунминнащал ихтилат бансса хIалу ишла давугу заманалул жуйва бивхьусса буржну ккалли бувару.

— ХIажи Сулайманович, дурусну ца шин ларгнуккар жува къаккавккун. Ва шин Дагъусттаннай тамансса дахханашиннарду хьусса шин дия. ДакI-лякьа цIий, хъинбала-хъиншиврий Дагъусттанналсса банссар утти тIисса вихшала дурив вил?
— Жунма кIулли Москавлив да­гъусттаннал агьалинал съезд хьуну диркIшиву. Нагу гьуртту хьуссияв му съездрай, чIявусса агьали бия, агьамсса масъалартту гьаз бувна микку. Агьали республика гьарцагу чулуха лирну най дур, питнарду, биту-ххитурду чан хъанай бакъар, экономикалул лябукку бакъар, агьалинай къия хъанай дур тIий бия, мархлуцIакулсса дахханашивурду тIалав дуллай бия. Ттул пикрилий, Дагъусттаннай дахханашиннартту хъанай дачаврицIун кабакьинсса факторну хьуссар му съезд. Цалсса ми дахханашивурттая агьали рязийну бунуккар, цаласса банссар тIисса вихшала миннаву дунуккар. Респуб­ликалул шагьрурдай, районнай, щархъаву, цалва жиплилсса къабуллай, бусравсса цIа личIаврилсса, даврилсса буллалими гьарза хъанарча, бачинтIиссар Дагъусттаннал иш, тагьар къулай хьунтIиссар.
— Буттал аьрщарайн, ватандалийн ияйхту ссал ххари увра ина цIанакул? Ягу буруккинтту гьарза хьурив?
— Буттал аьрщарайн ливкмур чIалай, буруккинтту ялу-ялун гьарза хъанай бур. ХIукуматрал лакралссагу банну, лакрангу къулайшивуртту данну тIисса кIану чIалай бакъар. ЦIахъарав газ бур, Лаккуй бакъар. Лакрал райондалул хъунама Юсуп МахIаммадов ия газ тIалав буллай буру, цалсса му масъала щаллу хъанай бакъар тIий. Лакрал агьалинай къия хъанай дур. ХIукуматрая кьянкьану тIалавшиннарду дан багьлай бур, акъарив укунмагу чIивисса миллат, ца хъуннасса ххячча арнил кIанттайн дагьну, бирибат хьун най бушиву пIякь бивкIун чIалай бур. Лакрал миллат бухлавгун най бур, аьдат-эбадатру хъамаритлай дур, цала культуралия ят буцлай бур. ЧIявуми лак шагьрурдай яхъанай бур, миннаву оьрчIан лакку маз лахьхьин бан ччими нажагьсса бур. Ласурча, масалдаран, хьхьичIва Москавлив ЧIарату ца жул кулпатъя бикIайсса. Утти дачIи щар Москавлив дур. Лаккуй зунсса кIантту бакъар. Ятту ябуллалинан хIайван баххансса кIану бакъар, дикI дулайсса кIану бакъар. Жува буссару Москавлив австралиянал яттил дикI канай.
Дагъусттаннай цIана аьрабнал культуралухун багьну бур. Диндалуву дахханашивурду дуллай бур. Жагьилтал ва тIайлассар, къатIайлассар тIий бур, цаярва хъуниминнал тIутIимуних ургъил бакъа. Арамтуннай чIиртту бикIан аьркинссар тIий бур. Укун-тукун бикIан аьркинссар тIий бур. Туну инава машиналий циван щяикIлай ура? Та заманнай кунма, кьамулну бакъахьурча, ттуккуй бур­ттий циван най акъара? Юхсса транспорт аьраб­наллив? Циван ишла дуллай ура ттизаманнул техника? Циван ишла дуллай ура мобильник-телефон? Инава цукун ччай урав, мукун икIу. Цайминнахь укун бикIан аьркинссар матIра. ХъатIий-хъиншиврий къавтIун бизан къабучIиссар тIий бур. На Египетнаву, Аьрабнаву, Авгъанис­ттаннай ивкIссара, тиккусса хъатIай хьуссара, тайнначIа къавтIунгу бизай, балайрдугу учай.
Исламрал диндалуву личIи-личIисса направленияртту хьуну дур. Цикссагу имамтал кьатI бунни республикалий. Хъинбала буваяр, инсан ивчIан анавар буклай бур. Исламгу, ххачпарасналсса ва ягьудинал динну хъиншивурттайн, хъинбалдарайн оьвтIисса диннур. Миннул гьанумур мурадвагу агьалинал рахIатшивур, нахIушивур. КъабучIиссар хIакьмур дяйкьин дуллан.
Хиджаб лаххан аьркинссар тIий бур. Аьраб къундалул билаятри, къун къабухханни мукунсса ла­ххиягу лаххайсса диркIсса. Миннал культура мукунсса диркIссар. Миннал лаххия тIалав дуллалаву къатIайлассар. ТтучIа бур «Ккав­кказуллал хъами» тIисса хъунмасса лу, 18-мур аьсрулийсса хъаннил суратру дур. Къабардиннал, гуржиял, лакрал хъами бур миллатрал лаххиярдаву.
— ХIажи Сулайманович, цаппара бикIай, ай, жулва хъаннил хьхьичIарасса лаххиягу мира хиджабру дур, цичIар тапаватшиву дакъар тIий. Дурив ми хиджабраха лархьхьусса?
— Дакъар. Лакрал хъаннил, масалдаран, бакIбахIулул ялтту мудангу лачакри рутайсса диркIсса. Цурда бусурман куннайн кув бичлачисса политика Американаватур нанисса. Американал ласуннин, Ливиянаву агьали яхъанай бивкIссар алжаннаву кунма. Бензиндалул литIра диркIссар шанна къурушран. Египетнавугу мира ччарду, къирмишанну дур хIакьину. Американал мурад бур Ираннаву, Египетнаву, Ккавкказнаву ччарду дурну, бусурман куннащал кув ччалаччи бувну, цахьхьунма ласун. Ккавкказ щаращи буллалисса Американал арцуцIухри. Миннан кIулссар жагьилтал лиян барча, билаятгу лиян бан бигьа шайшиву.
Бусурманнал ихтиярду ссуссукьу дуллалисса политика шиккура Аьрасатнавугу дур. КIива миллион бусурманнал яхъанахъисса Москавлив (тиккува мина дирхьуми ва маэшатрал хъирив бувкIсса мигрантътал хIисав бувну) бувагу 3-4 мизит бур, мивун лаглай ба­къар чаклийн, муфтийнал вяъзалух вичIи дишин бавтIми. Ми ххуллий, кIичIирттаву чакру буллаликун, Москавуллал агьалинан хас къабизлай му зат, аьрзарду буллай бур. Амма 200 православиянал храм Москавлив буллалисса проект дур, ца храм бувангу 170-250 миллион личIи бувну.
Аьрасатнал Федерациялул Конституциялуву тIийкунсса динну архIалну, цакуцну ккаккаву иширайну дакъар. БикIлил бусурман бакъасса Парижлив ххаллилсса ва хъунмасса исламрал центр бувну бур. Москавливрив Соборна мизит бакьин буллай цимирагу шинни, бакьин бувну къуртал къабувавай.
Москавуллал школарттай «Основы православной культуры» тIисса дарс дур. ДукIу сентябрь зуруй Москавуллал №42 школалийн кашиш увкIун ур хоргу бувцуну, цалла диндалул аьдат-молебен дан. Мунал бур, хорданул балай байбишин хьхьичI, «Заннайн вих бакъами ва бусурман агьлу залданува буккияра» куну. Нитти-буттахъан ссибивзун, Прокуратуралийн аьрзагума був­ссия. ЦукунчIав дуклаки оьрчIавун хIусутшиву рутан къабучIиссар дин сававну. ХIусутшиву рутлатисса ишру армиялийгу хъанай бур, священниктурансса къуллугъ бур ккаккан бувну. Миллатру чIявусса, динну личIи-личIисса Аьрасатнаву армиялий так ххачпараснал кашиштал бушиву тIайлашивурив? ХьхьичIвасса паччахIтал аькьлу бусса бивкIссар. Масалдаран, «Дикая дивизиялуву» бивкIссар так бусурман. Аьрали частирдаву ххачпарас, бусурман, буддист диндалулсса личIи бакъа миннайн щин чIа дуллалаву къатIайлассар. Конституция Аьрасатнал циняв граждантурал ихтиярдур. Килиса армиялия ва школардая архну бикIан аьркинссар, дуккаврил шинал байраннайнгу кашиштал къабучIан буллан аьркинссар.
— Инава Москавливсса Дагъусттаннал диаспоралул давурттавух ца яла чялишну хIала уххайма ухьувкун, диаспоралул ва шинал цукунсса давурттив дурссар?
— Диаспоралунгу гьашинусса шин мяйжаннугу чялиш буккан багьлагьисса дия, чIярусса мероприятиярду дурссар. Апрель зурул 27-нний, Ххувшаврил байрандалул хьхьичI гьантрай Дагъусттаннал культуралул центрданий дагъус­ттаннал ветерантал жагьилтуращал хьунабавкьуссар. Хъинну ххуйсса даву хьуна, ветерантурал жагьилтурахь маслихIатрайсса ихтилат­ру бувна. ПатIимат Къачуевнал хъинсса концертгу хIадур дурну дия. Мукунма чIявусса школар­ттай, колледжирттаву, дуккаврил учреждениярттаву хьунни Расул ХIамзатовлун хас дурсса мероприятиярду, миккугу гьуртту хьуссар диаспоралул вакилтал.
— Москавлив хъатIий ссукIа бивтсса жагьилтурал ва Матвеевский рынокрай полицай автсса дагъусттан лас-щарнил тIуллал Да­гъусттаннайн хъиннура «пяп лачIун» дурхьунссар.
— Лазгиял культуралул автономиялул вакилтуращал архIал жу бавтIссияв, хъатIий хьумур иширал хъирив лаян, оьвкуссия микку ссукIа бивтсса жагьилтурайнгу. Гьай-гьай, пуркIу бакъания цIу къадачайссар. Жу миннайгу, цайми жагьилтурайгу къадагъа дихьлахьисса, насихIатрайсса ихтилатру буварду. Цаманал аьравалттий ухьурча, га аьравалттул низамрай ачин аьркин­ссар. Лакрал «гьантта икIу – кIанттун лахьхьу» хIазран къаучайссар. Укун маслихIатрайсса ихтилатрах вичIи дишин хъунмурчIин батIин шай студентътал. Базаллавуми жагьилтурал чIун къадикIай, ми къабучIай. Амма тIулдакъашивуртту дуллалимигу хъунмурчIин ми бикIай.
— СМИ-рдал хасну ккавкказуллалми тIулдакъашивурттах ягу ккавкказуллал хатI буми тIулдакъашивурттах, аьщуйн щуну, тIайлану цукун учинтIиссариввагу къакIулли, къулагъас хъун дуллалисса кунма къабизайрив?
— ЩилчIав тIалавшинна биттур дуллалисса кунмасса къя бикIай ихтилат ккавкказная буни. ОьрчIру чIавахьулттих экьи бивчусса оьрус хъамитайпалия цал бувсунни централ телевидениялул, дагъусттан хъатIуй хьумуния, Матвеевский рынокрай хьумуния зуруй буслай бивкIунни. Мунияту на мудангу, Аьрасатнаву хъинну хъирив лавсса, куртIсса, цIакьсса миллатрал политика дакъар тIун икIара, Аьрасатнаву яхъанахъицири миллатирттал куннал куннащалсса дусшиврийсса арарду, нахIу-хIалашиву цIакь дуллалисса. СССР-данул дуссия мукунсса политика.
Гьашину июнь зурул 27-нний Москавлив, Миллатирттал къатлуву хьунни Аьрасатнавуцири миллатирттал арардал масъалартту ххал бигьлагьисса конференция. Микку ттунгу ихтилат буван багьунни. Миккугу учав, ттигу тикрал буван, Аьрасатнал паччахIлугърал гьануми ххазинарду бивкIссар агьалинал дусшиврийсса арарду, нахIушиву. Махъру, лозунгру, концепция къагьассар. Ми дусшиврийсса арарду цIакь дуллалисса мяълумсса давур­ттив дуллан аьркинссар.
Совет заманнай паччахIлугърал лагрулий дайссия регионнал, респуб­ликалул культуралул кьинирду. Му ххаллилсса аьдат дия. Мукунсса журалул мероприятиярттал агьалинал дакIурдивун куннал куннахсса ччаву рутлатиссия, хIурмат багьлагьиссия. Мунияту Аьрасатнал миллатрал политика дикIан аьркинссар цавагу миллатрал ихтиярдугу ссуссукьу къадуллай, куннал куннаха хIурмат бикIансса куццуйсса.
— Дагъусттаннал президент Р. АьбдуллатIиповлул республикалия лавгсса оьрус, жугьутI зана би­кIаву мурадрайсса программа дикIан аьркинссар тIисса тIалавшинна дунни. Цукун бизай вин мунал пикри?- Пикри ххуйсса бур. Амма зунсса кIанттурду дузал буллан аьркинни цал. «Дагэлектромаш» щалва билаятраха зузисса завод бия, му завод бивкIсса кIанттай къатри дуллай булувкьуну бур. ЗанабикIан ччиминнан бикIу, Дагъусттаннайва зун ччисса дагъусттанлувтуран бикIу зузи кIантту аьркинни цал. Москавлив подваллаву яхъанай зий бур ччатI лякъин бувкIсса чIявусса инсантал. Мегаполисирдайн – Москавлив, Санкт-Петербурглив наними даврил, маэшатрал хъирив нанимири. Республикалул хъуниминнал цIусса аргъ дизан данну Дагъусттаннай тIисса кьаст духьурча, му ттугъ, щяв багьан къабивтун, лахъну гьаз баврийнур жура духхинтIисса. ЦIуллушиву, тIайлабацIу чIа тIий ура дагъусттаннал агьалинангу, лакрал маз, тарих, культура, аьдатру ядуллалисса зул редакциялунгу.- Барчаллагь, ХIажи Сулайманович, лакрал аьдатрай учин, вингу ххуллухъин баннав, Зал архIалсса ххуллу хьуннав!
Ихтилат бувссарПатIимат Рамазановал