Ттизаманнул тIалавшиннардайн бучIан

koll_16Июнь зурул 29-нний Дагъусттаннал УИС-рал гьану бивзун 93 шин там хьунни.

Уттигъанну Дагъусттаннал УФСИН-лул зузалтрал кIицI ларгунни пишалул байран. Дагъусттаннал пенитенциар системалул тарих байбихьлай бур XIX ттуршукулул ахирданий. 1897 шиналсса чичрурдайн бувну, шикку бивкIун бур 13 дуснакь. Миннува мукьва Темир-Хан Шуралий, Порт-Петровскалий ва Дарбантлив. Гайми 9 — округирттай.

Дуснакьру бувну бур жучIава Дагъусттан Аьрасатнавун бувхсса чIумал.
Дуснакьру бивкIун бур гьарица округрай ва шагьрулий, амма танмихIрайн кIункIу бувми тIайла буккайсса бивкIун бур областьрал кьатIув. Цал, танмихI кьукьиннин, ми щябитайсса бивкIун бур Темирхан-Шуралийсса, Порт-Петровскалийсса, Дарбантливсса ягу Къизлардайсса дуснакьирттай. ТанмихI кьувкьуну махъ цал паромрай Астраханнайн, яла Волга неххайх Владимир шагьрулийн бияннин гьан байсса бивкIун бур. Миччагу аьравалттай ягу бахьтта тIайла буккайсса бивкIун бур Ураллал тихунмай, Ссивирлив ягу Ухссавнил чулийнмай. Ккавкказнавасса, мукунма Дагъусттаннаяссагу дуснакь бувми билаятрал яла архми кIанттурдайн гьан байсса бивкIун бур цаламиннащал цукунчIавсса дахIаву дан къахьуншиврул ва лихъансса пикри бакIравун къабу­хханшиврул.
1913 шинал Дагъусттаннай бивкIун бур 4 дуснакь ва бувгьуми щябитансса 12-ра дуснакьрал журалул къатри.
30-ку шиннардил ахирданийрив шикку бур 5 дуснакь – ца МахIачкъалалив, ца Буйнакскалий, ца Дарбантлив, ца Хъунзахъ, цагу Хасавюртлив. ЦIанасса чIумал Дагъусттаннал уголовно-исполнительный системалувун духлай дур 9 идара: 6 исправительный колония, 3 следственный изолятор. 93 шинал лажиндарай УИС-раву диялсса дахханашивуртту хьуну дур. Дурмургу чIярур, дулланмургу.
ЦIана республикалул ФСИН-лул агьаммур мурад бур 2020 шинайнин УИС хьхьичIуннай даврил концепция иширайну щаллу дуллалаву.
Вай ва цаймигу масъаларттая ттул ихтилат хьунни СИЗО-1-лул хъунаманал хъиривчу, кад­рардал ва тарбиялул даврилсса буллалисса лаккучу, виваллил къуллугърал подполковник Кьурбанов КьурбанмахIаммад Юсуповичлущал.
— КьурбанмахIаммад Юсупович, та ва цукун агьра ина ва бигьа бакъасса службалувун? Цими шинни шикку зий?
— Ккулув школагу къуртал бувну на лавгссара армиялийн. Армиялия увкIун махъ увхссара Саратовуллал паччахIлугърал университетрал тарихрал факультетрайн.
Дуклай унува Рембыттехникалий зийгу икIайссияв. 1988 шинал къуртал бувссар институт. Мунияр махъгу тийхва зий уссияв. Дагъусттаннайн зана хьуссара 1992 шинал. 1994 шинал Кировский райотделданий балугъравун къабивминнал иширтталсса буллалисса инспекторну зун ивкIра. 2001 шинайнин кIара отделданий личIи-личIисса къуллугъирттай ивкIра. 2001 шинал ЦIуссалакрал райотделданий зун увкIра. Таний ЦIуссалакрал РОВД-лул хъунаману ия Муслим Даххаев. Цува УФСИН-лул хъунаману ивтсса чIумал Муслим МахIаммадовичлул ттуйн цачIава зун шиккун оьвкуна. Вана укун 2006 шинал на зун ивкIссара ва системалуву, Шамхаллайсса ИК-лий мюхчаншиврул отделданул хъунаманал къуллугърая айивхьуну личIи-личIисса къуллугъирттай.
— ХIакьинусса вил къуллугърал бигарду цукунсса бу­ссар? Ци захIматшивуртту хьунадакьай вин ми щаллу буллалийни?
— Ттуйн багьлагьиссар управлениялул кадрардал ва тарбиялул масъала.
Управлениялуву зузисса гьарицагу инсан хьунаакьлакьиссар хасъсса захIматшивурттащал, амма жун цинявннан аьмсса захIматшиву муври – жу зий буссару спецконтингентращал. Гьай-гьай, миннавугу буссар личIи-личIисса. Буссар духIи-дуцин мяърипат дусса интеллигентъталгу, ххюйла-ряххийла багьсса бучIибакъултгу.
На Шамхаллай зузисса чIумал тийх ия ца аьсатIин адамина, 14 шинаву дуснакьрай щяивкIун, увккун ия 58 шинаву. Гивура цайми-цаймигу тахсиркаршивуртту дурну, лахъи лавгун ия.
Нава ва системалуву зуннин, ттун дуснакь бувми циняв бучIибакъулт, хIарамзадатал ххай икIайссияв. Шикку зун ивкIун махъ, чIалан бивкIунни дуснакь бувминнавугу бучIисса инсантал бушиву.
— Циксса инсантал бур цIанасса чIумал СИЗО-1-ву?
— Вай къатри цирда 600 инсаннансса къатрир. Ва мукунсса кIану бур, мудан цавай букIлай, цавай лаглагисса. Дянивну 500-ннийн бивсса инсантал бикIайссар шикку. Цалчин судрахун багьсса бухьурча, шиккува битайссар. КIилчин, шамулчин багьсса бухьурча, Аьрасатнал шагьрурдайн гьан байссар.
— Цуксса чIумуйсса бикIайссар ми зучIа?
— Судрал хIукму кьукьиннин. Шанма зуруя тIайла хьуну, ца-кIира шинайн бияннин, тахсирданух бурувгун. ЧIявуми 3-5 зурдардий бикIай.
— ХъунмурчIин ци оьрмулувусса ва ци тахсир хьуну щябивкIсса бур зучIа щябивкIми?
— ЖучIа щябивкIми бур оьр­мулул 18 шиная тIайла хьуну 60-ннийн бияннинсса. ЧIявумирив бур дянивну 30 шинал оьрмулувусса. ЩябивкIминнаву чIявусса бур терроризмалул, НВФ-лул хIакъиравусса статьярдай тахсир ккаклакисса. ЦIана мукунсса 50-60 инсан ур шикку. Махъ шиннардий ми хъиннува чIяву хьунни. Чансса бакъар наркотикру бахху-ласу буллалишиврий тахсир ккаклакиссагу. ХьхьичIрасса шиннардий чIявуми бикIайссия цурк, хъямалашин дурну щябивтсса.
— Хъами чIявусса бурив? Бурив миннавух лакку хъамигу?
— ЦIанасса чIумал жул изолятордануву бур 27 хъамитайпа. Миннава 2 лакку хъами бур.
Арамтуннавугу 20-30 инсан лак бур. Хъами чIявуми наркотик­ру бахху-ласу буллай бивкIун ягу хIарамзадашиву дурну щябивтсса бур.
— Ссаха зий буссар щябивкI­ми?
— СсахачIав. Ми зунгу къааьркинссар. Ми щябивкIун буссар цала хIакъиравусса хIукму кьукьинцIа.
27 инсан уссар хозобслуживание дуллалисса, яни кухнилул зузалт ва мукуннасса цаймигу давуртту дуллалисса.
Ихтилат багьнавхьур, хIакьину дуснакь бувми давурттал дузал баву – ца яла хьхьичIун ласун багьлагьимур масъала бур. Дакъар дуснакь бувми зунсса давуртту.
— Бурив шикку зий цаймигу лак? Минная рязийну урав?
— Хъинну. Яла цалла даву кIулми ва ххуйну дуллалими лак бур. Хъунамагу лаккучу ухьувкун, мунал лажин кIялашиву дан хIарачат буллан бикIару. На рязийну икIара цайминнан эбратну ккаккан бансса бунутIий жула лак. Цаппарассаннал цIардугума кIицI давияв. Щалагу УИС-ву ца яла хьхьичIунма зузалан ккаллину уссар оперативно режимный даврилсса буллалисса хъунаманал хъиривчу, виваллил службалул подполковник Шалиятусса Давыдов Давуд, цалла даву ххуйну кIулсса ххаллилсса зузалт бур виваллил службалул капитан СумбатIлиясса Расулов Шамил (дяхттасса сменалул хъунама), хъунама сержант Кьубатусса Салияев МахIаммад, цимирагу бахшишран лайкь хьусса хъунама лейтенант Мигьруев Тимур, тарбиялул даврилсса буллалисса хъунама инспектор, капитан Гьамиящатусса ХIажиев Аьду, тыловой службалул капитан Шихшаев ХIасан. ХьхьичIунсса зузалтравух бур жула лакку хъамигу: видеонаблюдениялул пострал оператор, сержант Майя МахIаммадова, юрист-консультант, хъунмур лейтенант ПатIимат Батталова, аналитикалул отделданул инспектор, капитан Жамила Аьлиева.
— Шикку цIусса къатригу дуллай чIалай дур?
— Дуссар. ХьхьичIрасса духсса къатри ппив дурну, 4 зивулийсса евростандартирттайсса къатри дуллай буссар. ЦIана ца инсаннан 4 м. площадрал итадаркьуну дуссар. ХьхьичIра 2 м. диркIссар. 2016 шинайнин ца инсаннан 7 м. дикIансса хIисаврай буллай буссар цIусса корпус. Камерардаву дикIантIиссар щин, личIисса туалет, холодильник, телевизор. БикIантIиссар настольный тIуркIурду, кказит-журналлу.
— Мукун зий тахсир хьусса, бувсса инсантал хъиннува хъихъи къабитлатиссарив?
— Европанал Советравун бувхнавхьур, жунма Европанал тIалавшиннардаха лавхьхьуну зун багьлай бур. Амма хъиншивур­тту, хъинбаларду Европанал стандартирттая архсса, закондалул ххуттава бувкминнан булланнин, закондалийн мютIиминнан буллай бивкIссания ххуйну хьунссия.
— Барчаллагь Кьур­банмахIаммад Юсупович! Зу дуллалимур тIайлабацIусса хьуннав. ЗучIан букIлакIимигу ялу-ялун чан хъананнав, жула общество цIудуклай, жагьи-жугьулт бакIрай бацIлай.

Ихтилат бувссар Андриана Аьбдуллаевал