Дюхлулул ва щюллишиврул шагьрулийн гьаваллавух

net_11ХьхьичIмур номерданийгу чивчусса куццуй, «Авиалинии Дагестана» ОАО-лул ва жучIанна цIуну дуркIсса «АК БАРС АЭРО» авиакомпаниялул тIитIлатIисса цIусса рейсирдавасса цаннил цалчинсса пассажирталну хьунни республикалул журналистал. Ва «Авиалинии Дагестана» ОАО-лул тарихравугу, журналистурал оьрмулувугу цалчин хъанахъисса иш бия. Мукун, июньдалул 24-нний Дагъусттаннаясса журналистал ва мура рейсирал самолетрай Краснодардая Дагъусттаннайн бувкIсса журналисталгу — цинявппагу 30 инсан, левхссар «МахIачкъала — Минеральные Воды» рейсрай. Му шагьрулиягу — Пятигорскалийн экскурсиялий.

Бадрижамал Аьлиева
Залму АьбдурахIманова
Дагъусттаннал ва Кубаннаясса журналистуращалсса «АК БАРС АЭРО» авиакомпаниялул самолет июньдалул 24-нний куклуну гьаваллавун гьаз хьунни. Лув ливчIунни республикалул хъуншагьру, Каспий хьхьири, миннул ялувсса ттуруллив. Цаппара хIаллавун лув кIяла ттуруллив, ялувгу някIсса «магъи» дакъа лагмара чIалачIисса цамур цичIар къалирчIуна. Лагмара кIяласса ттуруллив дакъа къачIалачIисса ппур­ттувугу жува, ссавруннай бакъача, ва ца магьлувусса марххалттанил билаятрайн багьсса кунмасса асарду хIасул хъанай бия, ттуруллал щапI увкусса «чIанкъатта» жулва лув шайхту. Хъунма хIал къалавгун стюартнал баян бунни жува бушиву аьрщарая арулазарда метралул лахъшиврий, бортрал кьатIувсса гьавалул тагьаргу дякъил 27 градус душиву. Чан-чанну тIий, «баслан бивкIунни марххала», лувгу кIантту-кIанттурдай чIалан дикIлай дия аьрщи. Цирда-цирдалусса ттуруллив хьунадакьлан диркIунни. Аьрщараятугу авурну чIалачIисса ттуруллив, гьаваллаву хъиннура ябацIанну дия. Миннуйн ящайхтугу ттуруллахасса балайрду мазрайн букIлай бия, хаснува Бокал учайсса мурчIисса арснал буттахь цIухлахисса «На что похожи облака?» тIисса кьурчIисса балай. Ттурулливрив вин ччимуниха лархьхьусса дия: ххяххан бувну нанисса дучраха, цухьлуха, чуннив чIал хъанай, ссур бувну нанисса машиналуха, паммалул зунттуха, къувлул шануха, так щугълурда­хьхьун хьхьури дулунни бусса. Мяйжаннугу, дуркьай вай «бивкIу бакъа лелуххант», жулва лакку балайлуву кунна.
Жулла ялувсса ссавний ккаклай аьдатсса ттуруллавух най, миннуй тамаша бансса мутта хьуну къавхьуну, чIалан бивкIунни Ставрополлал крайрал вацIри, линейка дирхьуну, аьшру дурккун дурсса куннасса хъуру. Бухьунссия гай хъуруннай ххяхлай къама, пархтIутIи, жучIанна диянтIисса иникьали, ххяххиялул аьгъушиву. Хъуниркьай аьрщирду жулва билаятрай. Ссавнийн гьаз хьуну, кув лагма-ялтту ябитлай, кув куннащал кув хавардай ягу цалла телефоннавун «кьувтIуну» хъунма хIал къалавгун, жу ливкру Минеральные Воды шагьрулул халкьуннал дянивсса аэропортрай. МахIачкъалалия Минводылийн дур 440 км. Машиналий най шайсса дур, «гаишниктурал» «зерххумур» чIунгу хIисав дуварча, 7-8 ссят. Гьаваллавухрив — 40 минутI.
Жул аьрххи, ялу-ялун тIиссак­ссагу, цила нирхиравун бухлай бия. Минеральные Воды шагьрулул аэропортрая жу «Мустанг» туристическая фирмалул марцIсса, чаннасса, куклусса, яла-яларив, цIанасса кIиришивруву, кондиционерду дусса «Мерседес» автобусрал бувцунну Пятигорск шагьрулийн экскурсиялий. Рульданух ия «Водитель высшего класса» Руслан, жухь лагма-ялттусса тIабиаьтрая, вай кIанттурдал тарихрая буслай, бавцIусса кIанттурдай цучIав хъамакъаитан гьарцанналсса буллай бия личIлулсса, цилла даву ххуйну кIулсса экскурсовод Марина. Жулва шийхсса, ччи-ччийкун, «шийн ххяххавай, тийн ххяххавай» нанисса, вахIшитал кунма, ца полосалия тамунийн «тIанкIру дуллалисса» маршруткардай «аман, шаппай сагъну бивния» тIий, вас-ццахлий заназисса жу, низам лиян къадурну, ххаллилва ххаллилну, ца рахIатну битарду Пятигорскалийнсса хъун бакъасса ххуллу. Махъ ливчIунни авадансса зунттурду, «Змейка» (ва зунттуйн, жулла ххяллавун дарги кунма, чарттал хъирив бучIайсса бур), цIанихсса Бештау, Машук, цилла цIанил цихлува бусласисса Энергетический поселок. Вана урчIа чулух Иноземцево поселокгу кьариртун (Маринал жухь бувсъсса куццуй, Железноводск шагьрулувун духлахисса), жу най Пятигорскалий хъунасса чичу М. Ю. Лермонтовлул дуэль хьусса кIанайн. ЦIунилгу итта­лун агьунни чIивинийсса Лермонтов, заэвшиву, цIуллу-сагъшиврул ссуссукьушиву сававну, цалла амул Елизавета Арсеньевал Ккавкказнавун увцуну дукIлай диркIсса, минерал щинал ваннарду дуллай, хъин уллан. Гихунмайсса чичул оьрмулувурив Ккавкказнал ххишала бакъа хъунмасса кIану бувгьуну бур, Пятигорскалий «лявкъуну» бур чичун цалва произведениярттал геройтал. Мартыноври тIисса «душман» къаивкIссания, ялагу ххалли-ххаллилсса циксса произведениярду къачичинссия Лермонтовлул. Хъунасса чичу 1841 шинал оьрмулуцIа увсса майор Н. С. Мартынов цуварив, дуснакьрава увккун махъ щарсса дурцуну, 11 оьрчIгу бувну, оьрмулува лавгун ур 60-ллихъайсса шинну хьуну. Вайннал дуэль хьусса кIанайсса гьайкал дацIан дурну дур 1915 шинал, му дурну дур скульптор Б.М. Микешиннул, мунил лагмасса чапар — Л. Дитрихлул ва В. Козловал проектрайн бувну. Шаэрнал сурат­ращалсса лахъсса гьайкалданул лагмасса чапар дурну дур ссинжирдайну цачIун бувсса чарил ккуллардал «чарслуя» ва мукьвагу мурцIний бацIан бувну бур чарил лелуххант — оьттух мякьсса грифру. Миннул дакIнийн бичлай бур шинеллаву ва фуражкардаву дуэльданул чIумал тийх-шийх бавцIуну бивкIсса секундантътал.
Цикссагу шиннардил хьхьичI ва кIанттай хьумуния хаварвагу бакъа, булувкьуну макьанну дурцуну бия личIи-личIисса лелуххант. Миннул вечI-вечIлихун хьунни «АК БАРС АЭРО» авиакомпаниялул Ухссавнил Ккавкказнавусса хъунама вакил Алексей Савченковлущалсса пресс-конференциягу. Утти, та паркраву хьусса, «Авиалинии Дагестана» ОАО-лул ва «АК БАРС АЭРО» авиакомпаниялул уртакьшиврий­сса зузавриясса, цалла давриясса Алексей Савченковлул ихтилатрах диктофондалий вичIидихьлахьиний хъиннува ххуйну баллай бур лелу­ххантрал чIурду. Укуннаний, даву щаллу даврия рязийну, ххарину лиххан дувайсса диктофондалийсса чичрурду, ми лелуххантрал балайрду сававну, лиххан дуваннарагу ччай дакъар.
Алексей Савченковлухь цIуххинмур, бусанмурдив чIявуя жулвами журналистуралгу, Краснодардая, Сочилия бувкIминналгу. Журналистуран дурсса авиатурданул хIакъираву ихтилат буллай, Алексей Геннадьевичлул бувсунни цалла практикалуву хьунабакьайшиву цикссагу журналистал, зузалт тачIав чунчIав къалевхсса, муниятугу, ми цивппа левххун, авиакомпаниялул даврищалгу кIул хьуну ччан бивкIшиву цанма. «Ялагу, шикку мяйжаннугу ххаллилсса кIанттурду бур. Пятигорск ва мунил лагма-ялттусса Кисловодск, Железноводск, Ессентуки ляличIийссава шагьрурду бур, курортрал бушиврийн бувнугу, тарихраву бувгьусса кIанттурдайн бувнугу. Мукун, пикри хьунни ми цимурца цачIун дурну, укунсса рейс щаллу дуван», — буслай ур ва. Мяйжаннугу, ххаллилсса пикри хьуну бур, арилва бавнунияр, цал ккавккун хъиннихха. Билетирттал хIакъиравурив Алексей Савченковлул чIурчIав дунни, завацIун бияннин къабавцIуна, хьхьичIва лавсъссаксса билетру кьювкьунугу бацIайшиврий.
Шиккура, марцIсса, дюхлулсса гьавалий, лелуххантрал руцлацисса макьаннахун ххал дуварду цIанихсса Пятигорскаллал мороженоегу, «Холод» ОАО-лул дурсса. Вайннал мороженое къадуркуссагу нажагьссавагу акъахьунссар. Ялагу, Пятигорскалийсса цайми предприятиярдая къатIий, нажагьсса ухьунссар «Спектр» ЗАО-лул цIа къабавсса, цилгу лако-красочный материаллал 120-нния ливчусса журарду буккан буллалисса. Мукун, Пятигорск, курортрал шагьру ба­къассагу, бур промышленностьрал центргу. Мунил предприятиярдал продукциярду цимилгу лайкь хьуну дур Аьрасатнал ва Дунияллул наградарттан. 1998 шинал Пятигорск лайкь хьуну бур «Самый благоустроенный город России» цIанин. Пятигорск бухлай бур тарихрал шагьрурдуну баян бувсса Аьрасатнал 115 шагьрулия сакин хьусса сияхIравун. Машук зунттул лагмасса хъундакъасса аьрщарайсса чIявусса ва бахха-бахханасса минерал щинал источникру сававну, Пятигорскалийн «Природный музей минеральных вод» тIий бур. Мяйжаннугу, шиккусса щинал хъин къадувайсса цIуцIаву нажагьсса дакъа дакъар. Амма шиккугу — къатIайлабацIу база-мискиннан…
Хъирив жу Русланнул ва Маринал бувцунну М. Ю. Лермонтовлул музейравун. Пятигорскалийн цалва оьрмулуву махъа-махъ увкIсса чIумал Лермонтов капитан, дворянин Василий Чилаевлул къатраву 1841 шинал цалва оьрмулул махъва-махъсса зурдардий ялапар хъанай ивкIун ур. Ва къатлуву чирчуну дур хъунасса шаэрнал цалла махъра-махъсса назмурду, шива гьан бувну бур цанна дазу-зума дакъа ххирасса ва цахара чIалачIин дакъасса амучIансса махъва-махъсса чагъаргу, шива 1841 шинал июльданий махъва-махъсса аьрххилийн тIайла увккунгу ур хъунасса чичу. Хъунасса драматург А. Н. Островскийл сипталийн бувну, 1884 шинал ва къатлул чIирай хьуну дур ула «Домъ, въ которомъ жилъ поэтъ М. Ю. Лермонтовъ» тIисса чичрулущалсса. 1908 шинал гьаз хьуну бур ихтилатру ва къатта машан ласаврил хIакъиравусса. Му иширавун Элмулул академия, Пятигорскаллал шагьрулул дума хIала бувххун, хIукму бувну бур му къатта машан ласун, цайминнал ласуннин. Мукун, 1912 шинал, 15 азарда къурушрах, Ккавкказуллал зунттал обществалул машан лавсун ва къатта, шиву музей бувну бур. 1973 шинал шиву тIивтIуну бур М.Ю. Лермонтовлул цIанийсса музей-заповедник. Гьарцаннуй цайва-цайва къабацIлан, шиву хъунасса шаэрнал итталун дагьлай диркIсса, мунал ишла дуллай ивкIсса затру чIярур. Яру вихгума хъанай бакъар, вай затру мяйжаннугу хъунасса шаэрнал канил цимилгу дургьусса душиврийн, вай нузардивух, цалла данмунил, чичинмунил пикрилий, хъунасса чичу цимилгу увхшиврий, вай чIавахьулттавух кьатIувай щугълурдавух цимилгу урувгшиврий… «Герой нашего времени» романдалуву Лермонтов чичлай ур: « Вчера я приехал в Пятигорск, нанял квартиру на краю города, на самом высоком месте, у подошвы Машука; во время грозы облака будут спускаться до моей кровли. Нынче в пять часов утра, когда я открыл окно, моя комната наполнилась запахом цветов, растущих в скромном палисаднике. Ветки цветущих черешен смотрят мне в окно, и ветер иногда усыпает мой письменный стол их белыми лепестками. Вид с трех сторон у меня чудесный: на запад пятиглавый Бешту синеет как «последняя туча рассеянной бури»; на север подымается Машук, как мохнатая персидская шапка, и закрывая всю эту часть небосклона; на восток смотреть веселее: внизу передо мною пестреет чистенький, новенький городок, шумят целебные ключи, шумит разноязычная толпа – а там, дальше, амфитеатром громоздятся горы все синее и туманнее, а на краю горизонта тянется серебряная цепь снеговых вершин, начинаясь Казбеком и оканчиваясь двуглавым Эльбрусом… Весело жить в такой земле! Какое-то отрадное чувство разлито во всех моих жилах. Воздух чист и свеж, как поцелуй ребенка; солнце ярко, небо сине…», — чичлай ур хъунасса Лермонтов. Ваксса аьщуйн щусса характеристика Пятигорскалун дулун Лермонтовлуща бакъа къахьунссия. Ттуршрахъул шинну ларгун дур вай ххару чивчуния махъ, амма хIакьинугу вайва асардал вибуцIлай бур Пятигорскалийнгу, вания арх бакъасса вайми шагьрурдайнгу бувкIми. Лермонтовлул тIисса куццуй, цимивагу миллатрал, диндалул инсантал нахIуну, бавкьуну ялапар хъанай бур шикку. Цайми регионная, шагьрурдая инсантал кIункIу хьунмургу шикку чIярур. Ва шагьрулул билаятрал культуралуву биялсса кIану бугьлай бур, тарихравугу ванил цIа дусса цимигу лажин дур. М.Ю. Лермонтовлул «Герой нашего времени» романдалийн дурсса киногу шикку ларсун дур, «12 стульев» кинорал цаппарасса сюжетругу шикку ларсун дур. Муниятугу бухьунссар му киноравасса Остап Бендер ва Киса Воробьянинов шикку ваксса машгьурсса ва ххирасса. Пятигорскалийн бивну бур цикссагу цIанихсса инсантал: И. Репин, Л.Н. Толстой, А.С. Пушкин, Н.И. Пирогов ва чIявусса цаймигу. М.Ю. Лермонтовлул цIагу, кьадаргурив ва шагьрулулмунищал ляличIинува хIала бувххун бур, шикку шаттирал бакIрах дур чичул цIаницIун, оьрмулуцIун дархIумур.
Хъирив жу бацIаву дуварду тIабиаьтрал караматран ккаллисса Провал бярничIа. Ва бярнил хьхьичIсса майдандалия тIитIлай бур илкинсса Пятигорск, ябатIин къашайсса ххуйшиву. БярничIан гъан хъанан бикIайхтува ришлан дикIай щала тIааьн дакъасса кьанкь. Ва бур сероводородрал бяр. Ванил куртIшиву дусса дия 15 метралийн дияннинсса, утташивугу — 11 мет­ра. Шивусса щинал температура щаллусса шинал дянив дикIайсса дур 26 градусрая 42 градусрайн дияннинсса. Бяр цуппа бур ца ну­ххуву бивхьуну. ХьхьичIва ва бяр ялату лув буруглай, бярнил ялувсса вярчIничIату ххал байсса бивкIун бур. Махърив бярничIансса тоннель дурккун дур, мюхчаншиврун, хьхьичIгу муххал решетка дирхьуну дур. ЦIанагу бяр бусса нуххува лавай бурувгукун вярчIнивух чIалай дур ссав. Провал бярнияту М.Ю Лермонтовлул «Княжна Мери» повестьраву укун чивчуну бур: «По мнению здешних ученых, это провал не что иное, как угасший кратер: он находится на отлогости Машука, в версте от города. К нему ведет узкая тропинка между кустарников и скал…» КIулхьунссия хъунасса чичун цалва чичлачимур… ХIакьинурив, Лермонтовлул заманнай кунма, бакъар жегъир ххуллийх ва ххяллавух инсантал ва бярничIан най. Кьава кьасса ххуллийх, 1858 шинал дурксса лахъи дакъасса (58 м.) тоннельданувун бухлай бур ва бярний тамаша буван ччими. Мура чIумуя шинмай байбивхьуну бур му бярнил щин цIуцIавуртту хъин давриву ишла дуллайгу. БярничIансса тоннельданувун буххан хьхьичIгу «къаралданий авцIуну ур» И. Ильфлул ва Е. Петровлул «12 стульев» произведениялул машгьурсса герой Остап Бендер. Тоннельданувун­сса билетру канил бувгьуну, му ми «бахлай унугу», тоннельданувунсса аьрххи уквасса бур. Остап Бендердул майрайн ка щурча ва мунал хьхьичI бивхьусса чарвитул кIанттуй щябикIарча авадан шай­ссар тIий, жугу бугьарду мунал май, кIанттуйгу къис дуварду. Мискин, Остап, цинявннал бугьлагьаврил май ссуссавай бия, рангираягу лавгун.
Провал бярничIату жу лавгру «Цветник» паркиравун. Паркиравун бувххун найна жу «хьунабавкьунну», уххаву дакъа хьхьугу, кьинигу шагьрулул инсантал ва хъамал хьунабакьлакьисса Киса Воробьяниновлул. Жува цIунилгу шихунма зана бикIаншиврул, мунал канихьсса шляпалувун мюрш арцугу дичарду (укунсса хавардайн вих шаврия, хайр къахьурчангу, заралгуния бакъар). Лермонтовлул цалва цIанихсса романдалуву чивчусса куццуй, ва паркиравумур гьава лява личIийну лавсун бия тIутIал кьункьал, жун къакIулли гаксса ххуйсса кьанкь гай чIяру тIутIава цуминнул дуллай дуссияв. Ва парк бувну бур 1829-1831-ку шиннардийва, зун­ттава шилун, кьанийн, экьинанисса щиная хьусса кунцIуллан кIанай. Жуннарив хIакьинурагу дурчIлай дакъар уртту-тIутIал, щюллишиврул агьамшиву, тIабиаьтгу, инсангу цIакьсса дусшиврий бикIан аьркиншиву. Ва паркиравугу Лермонтов цимилгу хьуну ур, яла-яла шивусса «Грот Дианы» тIисса нуххуву. Ши­ккува бур Лермонтовлул галереягу. Ва сайки баххана къавхьуну ливчIун бусса бур уттинин.
ХьхьичIвасса Горячеводск, махърив – Пятигорск, ва кIанттун тIабиаьрал, мяш къавхьуну, дуллуну дур цикссагу ххуйшивуртту, минерал щинал источникирттал ва шагьрулуву щаращи бувну бур оьрму, зунтталлив дуллуну дур ванин цIа. ЖучIава къаххиранугу, бакI бусса ивкIун ур генерал А. Г. Ермолов, гай шиннардий Ухссавнил Ккавкказнавусса оьруснал аьралуннай каялувшиву дуллай ивкIсса. ИсточникирттацIух къатри инсантурал ччи-ччийкун буллалаву мунан тIааьн къабизлай бивкIун бур. Къатририв «на воды» хъин хьун цайми кIанттурдая бувкIсса инсантуран лаярай буллан кIанттул инсантурал булувкьуну буллай бивкIун бур, му бивкIун бур ва шагьрулул га чIумалсса инсантурал арцу лякъинсса хъунмур кьяйдагу. Мунал цIанищал дархIунугу дур Ккавкказуллал Минеральные Водылийсса курортирттал шагьрурдайсса хIукуматрал даражалийсса къатри давугу. Мунал сипталийн бувну, сакин бувну бур хасъсса строительный комиссия. Къатри буллалисса давурттай каялувшиву дулланнив Горячеводскалийн бувцуну бур архитектортал уссур­вал Джузеппе ва Джованни Бернардацци. Пятигорскаллал цалчинсса строительтал хIисаврай ми ливчIунгу бур тарихраву.
Укунсса хьунни Пятигорскалийнсса жул ца кьинисса экскурсиягу. Ахирданийгу ур­ттуя ва тIутIая дурсса «сагъсса» календарьданучIа суратгу рирщуну, бавчуру махъунмай Минеральные Водылийн. Пятигорск ва Минеральные Воды шагьрурдал дянив­сса трассалий бивхьусса «Старый Баку» ресторандалуву ахттайнсса-гьанттайнсса дукан бучIаннин жух ялугьлай лявкъунни. МарцIсса гьавалий ккашил хьусса жу, нахIусса дукрардугу дуркуну, бавчуру гихунмай. Минеральные Водылул аэропортрая жу цIаннащал гьаз хьуру МахIачкъалаливсса гьавалул трассалийн. Хъунма хIал къавхьуну, лув гилу липI-липI тIун бивкIунни МахIачкъала шагьрулул чирахъру.
Ва аьрххилия махъсса чIявусса цайми пикрирдавух Лермонтовлул чивчумур цIунилгу буккинсса пик­ригу хIасул хьунни.
Барчаллагь «Дагъусттаннал Авиалиниярдан» ва «АК БАРС АЭРО» авиакомпаниялун укун ххаллилсса аьрххилухлу. Ванияр гихунмайгу тIайлабацIу баннав зун цайми регионнащалсса дахIавуртту дуллай, ми цIакь давриву, гьарцагу дуллалимуниву!