ДакI марцIсса, кару мусилсса Ккуллал Будай

otto_4Дунияллул тарихраву яла оьхIалмур, захIматмур дяъвину хьусса Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилий талай бивкIминная буслан, аьпалул хьуми дакIнийн бичлан бикIай, хъунмурчIин, Ххувшаврил кьини ва дяъви цуппа байбивхьусса июньдалул 22-мур кьини. Амма гай шиннардий, цалла жандалий хIайп къакуну зий, захIмат буллай бивкIсса дяъвилул ва захIматрал вирттал гайннал оьрчIал, гъан-маччанал, кIулминнал дакIурдиву мудангу буссар, ца байрандалул гьантрай бакъагу, цала ттаттахъал чувшивуртту, яхI буну бувтсса оьрму махъа нанисса никирангу эбратну буссар, бусравссар. Ца мукунсса виричуну хъанай ур Ккуллал ва Лакрал районнай чIявучин кIулну ивкIсса, уттигу дакIнийсса, аьпа биву Сулайманов Будай. Ванал душ ПатIимат Будаевнагу, оьрму дуклаки оьрчIан кIулшиву ва тарбия дулаврин буллусса ххаллилсса педагог, цилва миллатрал патриот, лакраву ва республикалий чIявучин кIулссар.

Бадрижамал Аьлиева
Дяъвилул цIараву талай къаивкIнугу, цимирагу захIматрал виричушиву дурну дур Будайл, яхIлувну, къириятрай бувтсса цалва оьрмулуву. Цува дяъвилийн гьан ччай, цимилвагу аьрза чивчунугу, къагьан увну ур. Дяъвилийнияр хъинну шийхва аьркинну ивкIун ур Будай. Мукун, Ххувшаврил кьини гъан дуллай, почталий связьралмур даврий зий, шяраваллил, колхозрал давурттай захIмат буллай, Буттал КIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул шиннардий зунттаву къачансса бивкIсса къачагътуращал талай, низам дихьлай ивкIун ур Граждан дяъви бивтсса ятIул партизан, Хъун дяъвилул шиннардийсса ист­ребитель Будай (гай шиннардий зунттавусса къачагътуращал талай бивкIминнайн истребительтал тIий бур).
Увну ур Будай 1902 шинал Ккулув мискинсса хъудугьул кулпатраву. Уссал усттарнащал чагуртну зий, ичIура, колхозравуми давурттугу дуллай, чIивинийва захIматрал тIин бувчIуну бур мунан, зузинал кьадругу бивкIун бур. Махъ мюрщисса 7-8 оьрчIгу ливчIун, жагьилну унува оьрмулува лавгун ур вайннал ппу. Хъунмасса кулпатран царай ккалушру диркIун дур дяркъу­сса чIумал кьатIувай нанинал ша бучIан. Ца кьатIату учIаннин, вайми ялугьлай бикIайсса бивкIун бур ми лаххан. ЧIивину унува ккашигу, мякьгу, захIмат-жапагу ккавксса Будай цалва оьрмулуву анавар уккай­сса ивкIун ур кумаграх мюхтажнал чIарав ацIан, цащава шаймур бан.
1918-19-ку шиннардий Будай ятIул партизанну талай ивкIун ур. Граждан дяъви бивтсса, талатавурттаву щавурдугу дирсса Будайл дяъвилийми чIуннардивагу махъа нанисса никиран эбратран буцин­сса, ми тарбия бавриву хъунмасса кIану бугьансса цимивагу гьантта хьуну бур.
Махъ Будай уссал усттарну Бакуй, Гъумук зий ивкIун ур. МахIачкъалалив хасъсса курсру бувккуну, почтрай, связьрал даврий зий ивкIун ур. Цал Гъумук, яла, район кIидарчIуну махъ, Ваччав зий ивкIун ур Будай. Район ва акъа бакIкъадуккайсса диркIун дур, райондалул агьалинал ва кIулнал дянив хъунмасса хIурматрай, бусравну ивкIун ур захIмат ххирасса, учайсса мукъуй цIу бусса Будай. Кару мусилсса адамина ивкIун ур, мунал канилух дукъаккайсса давурагу къадиркIун дур. Связистну зий, хаснура дяъвилул шиннардий хъуннасса агьамшиву дусса даву дуллай ивкIун ур. Тталлайн лавхъун, монтерналми давурттивгу усттарну дайсса диркIун дур. Будай чIявуну тталлайн лахълахъаврил чIивитIу ПатIимат ми циняв тталлу цила буттал ххай бикIайсса бивкIун бур. Арамтал тталлачIан гъан шайхту, чIивисса ПатIимат, «буттал ттала битира», тIий, леххаву тIий, кIирагу кагу тталлул лагма дургьуну бацIайсса бивкIун бур. Будайл усттарну чIирттугу байсса бивкIун бур. Цалла оьрчIшивугу, га чIумалсса махъсса оьрчIал кунна, захIматсса хьусса Будай, цалва кулпатрал ялув барзу куна авцIуну ивкIун ур. Амма, цалва ца бакъа бакъанагу, душ ПатIимат хъинну кьянкьану тарбия буллай ивкIун ур, мунил дуккаврил, низамрал ялув авцIуну. Буттал ва ниттил бувсса захIмат зиялун къалавгун, ПатIиматлуягу хьуну бур ххаллилсса инсан, хIакьсса педагог ва тарбиячи. Буттал лавсъсса гьарцагу ша оьрмулуву эбратну хьуну бур ПатIимат Будаевнан. Шярава шагьрулийн дуклан наниний буттал цихьва увкусса махъру «Ттул душ, ттул кьяпагу ялавай мабара, ниттил лачакгу зия мадара, вин кIулссар шагьрулий цукун къуццу тIун аьркинссарив» тIисса махъру оьрмулухун гьа хьуну бур ПатIиматлун. ЦIана кунна, оьрчIру тарбия баврил системарду тIий, цамур тIий къадиркIсса чIумал, му иширавугу тIабиаьтралла дуллусса кIулшиву дусса инсан ивкIун ур Будай. Ларсъсса ларайсса кIулшиву цалла дакъанагу, кIулминнал дянивсса мунал авторитетгу, бусравгу хъунмасса бивкIун бур, авадансса дакIнил заллу ивкIун ур.
Будайл даву нигьачIисса дуну тIий, ванал оьрмулия мудан вас-ццахлий бивкIун бур ПатIимат ва ва ванил нину. Дезертиртурал ва махъсса цаймигу къачагътурал хъирив Будай хьхьунил ва кьинилул ччимур чIумал изайсса ивкIун ур. Хьхьудяризал леххаву гьаз дурну, ва пулансса кIанай къачагътал буссар тIисса сигнал дуркIун, ивзун шания, лагайсса ивкIун ур. КIюрххицIунай тIурча, шану къалавхъсса, аварасса хьхьугу дурагу къадиркIсса куна, даврийн уккайсса ивкIун ур. Битлатисса ттупангирттал чIурду Щунул чулуха къачанну баллан бикIайсса бивкIун бур. ХIайвантру бацлай, хIухчалт литIлай, цаймигу закон ва низам лиян дуллалисса давурттив дуллалисса къачагътал зунттаву чIявусса бивкIун бур. Будай кунмасса истребительтал, нигьал ва хьуллил дянив, миннал хъирив багьлай, зунттаву низам дихьлай бивкIун бур.
Цувагу чурххал хъинну цIакьсса ивкIун ур. Цал му, шанма линс гъавгъун, шанийн агьну ур. Мунах бурган чIахху-чIарахми, шяравуми, бавми цинявппагу занан бивкIун бур. КIива гьантлувун Будай, гъавгъсса линсирдащал, ивзун ур шания, инсантал цалва ялун заназаврия начну.
Га чIумул чIявуми инсантал кунма, Будайгу ивкIун ур цалла ватандалул патриот, цалвамурнияр, хIукуматралмур хьхьичIсса. Цалва душнихь ПатIиматлухьгу «Вин цу ххирар, мяммал, на ягу Сталин?» тIисса суалданун «Сталин» тIисса жаваб баяйхту хъинну ххари шай­сса ивкIун ур. Муния пахрулийгу ивкIун ур.
Будайн чIявуну личIи-личIисса батIавурттайн, хьунабакьавурттайн оьвчайсса бивкIун бур. Мукунсса кIанттурдай ванахь мудангу тавакъю байсса бивкIун бур Граждан дяъвилия, Буттал кIанттул цIанийсса Хъунмасса дяъвилул шиннардий зунттаву низам дихьлай истребительтурал отрядрал дуллай бивкIсса давурттая бусан.
Язими ятIул партизантурал, истребительтурал сияхIирттаву хьхьичI ххуттай ивкIсса Будайн хIукуматрал чулуха цимирагу награда дуллуну дур. Миннувасса цаппара цIанагу бусраврай душничIа ПатIиматлучIа дур: медаллу «За оборону Кавказа» (1945 ш.), «За доблестный и самоотверженный труд в период Великой Отечественной войны 1941-45 г.г.», «За долголетнюю и безупречную работу в органах связи», ДААССР-данул Верховный Советрал Президиумрал председатель А. Тахтаровлул къулбасралусса чIярусса грамотартту, Ккуллал РК ВЛКСМ-рал чулухасса ва цаймигу чIярусса грамотартту, махъа нанисса ник тарбия давриву дуллалисса хъунисса давурттахлу.
ЯтIул партизан — совет властьрахлусса талатала, Хъун дяъвилул шиннардийсса истребитель Сулайманов Будай аьпалул хьуну ур 1970 шинал. ЗахIматсса, хъин дуван къашайсса цIуцIаврил бас уллай, гужсса къювурдай унагу, зунтталчунан лайкьну дурхIуну дур мугу. ИвчIан хьхьичI кьинигума, шанийн агьну, икъазлазисса Будай, радиолувух къавтIаврил макьан руцайхту, шанийва, тIитIин дурну каругу «Гьарс» тIий, къавтIун ивзун ур. Мукун, я душмантураща, я цIуцIаврища лахIан уван къавхьусса хIакьсса виричу ивкIун ур Будай. Ва ивкIусса чIумал Ккуллал ва Ваччиял шяраваллал дянив бястгума хьуну бур, гьарманан цачIава уччин ччай: цавайннан — га цала шяравасса уну тIий, вайминнан — га цикссагу шиннардий цачIава зий ва ялапар хъанай ивкIун тIий. Ахиргу ккул ххув хьуну, Ккулув увччуну ур.
Сулайманов Будай дакIнийсса инсантал цIанагу цикссагу бур. Мукунминнавасса ца ур оьрмулухун Лакрал радиолий зий ивкIсса Гьарун ХIасановгу:
— Будай Ккуллал шяраву зузаврил, усттаршиврул, чурххал кьуват бушиврул чулуха итххявхсса, гьунар бусса Худихъаясса ца ия. Му ия ятIул партизан, ччаннайн щавугума дирну диркIссар мунал. Му ия гужсса связист, гужсса авчи, зузалагу. 1935 шинал Ккуллал райцентр ЧIяйннал шяраву буний, махъ Ваччав бизан бувнийгу радиорттал ва телефоннал усттар Будай ия. Ми иширттахун цукун агьссияв, хасъсса кIулшивуртту та, чув ларсъссиявгу къакIула. Гьамиящатусса авурсса хъамитайпа Рукьижатгу бувцуну, Ваччав ивзун, монтерну зий уссия. «Будайн выходной, проходной цирив къакIулссия, къахьунссар-хьунссар къаучайссия. Нигьагу къаувсун, кьяца куна, тталлайнгу лахъайва, ххаллу дазин тIий, дахIин, дуцин тIий. Щархъавун цIуну радио, телефонну дуцавривугу хъинну хъунмасса кIану бувгьуссар, зузиминнал дянив бусраврай, райондалун акъа чара бакъаману ивкIссар Будай», — тIий буслай икIайва муная 56 шинай Райсвязьрал хъунаману ивкIсса ттул буттауссу Кьурбан ХIасанов. Будайн чIяву ихтилатру, чапалсса тIуллу къаххирассия. ТIайламур ттявх учин бувну учинтIиссия. ХIасил, Будай кьянкьасса хасиятрал инсан ия, карчI дакъасса, тIайламур ххирасса.
Га чIумал къуллугъирттайн багьминнаву телефондалувух ихтилат бангу цинявннаща тIайлану къашайвавахха, трубкалуву бикIайссия графит. «Аь-лл-о! Уф! Аь-лл-о..! Уф!» — тIий, трубкагу хьурхьул буцIин бувну, графит лавчIун, телефон къазий дур тIий леххаву тIунтIиссия. Ачу, Будай, пайда цир! Райкомрал ца хъун къуллугъчи уссия кьинилун яла чанну кIийла-шамийла укун леххаву чайсса.
Худихъал агьлу аваданъя гьунардал. Будайл уссу АхIма (Суллахъал АхIма) цIа дурксса чарил усттар ия. Чурххал гужирал чулуха итххявхсса бия уссурвал Шамил ва МахIамма. Будайл уссил душ Хадижат дяъвилул чIумал канил ттархьгу дургьуну, ятти хIухчуну, яттугу ттизлай, арамтураяр гужну зий бивкIссар, ми аьрая зана хьуннин. Мунил ссу ПатIимат лечавриву Дагъусттаннай чемпион хьуну буссия. Минная бусанмур чIявур…
Ца хIазсса хаваргу бусан, Будайл уссил арс Худи Ккулату Ваччав буттауссийхъаннин хъамалу лавгун ивкIун ур. Хъамалугу хьуну, щала рязий акъа лавгун ур. «Ярий, бабай, — тIий ивкIун ур, — ттун хъинну якьама хьунни га ттула буттауссий. КIюрххилссаннун дия накI дуртIусса накь. Буттауссу ми ччатIухун хIачIлай ия, гиву ппиринж, хъурунхъусса — ци-дунугу духьунссар тIий, къуса гьан дара — дачIра! Гайннан гьавуну хъувухъувагу лавсун гьан увара на», — тIий. Ххал барча, Будайл Рукьил нугъай чяй дурну диркIун дур. Ккули оьрчIан ци кIула нугъай чяйлия…
Будай ччяни лавгуна оьрмулува. Муная аьпалунгу бувагу ца душ ПатIимат бур.
Будай монтер-техникну зузисса чIумал дахьва радиоузел, телефоннал станция бивкIхьурча, махъ райондалий радио дакъасса къатта къаливчIуна (утти экьиличирчагу), Ваччав, Ккулув, Хъусрахь, ЧIяв, Вихьлив АТС-ру бивхьуна. Уттисса почтрал, электрондалул связь ккаккарча, аьпа биву, вих къахьунссия.
Укун дакIний ливчIунни ттун хIакьсса зузала, ятIул партизан, аьпа биву Будай, — буслай ур Гьарун ХIасанов.
Цала ниттиуссу дакIнийн утлай ур Будайл ссил арс, Къизлардай ялапар хъанахъисса Амаев Рашидгу:
— Ттун ттула ниттиуссу Будай ттула бутта куна чIалай икIайва, хъинну бусравну икIайва. Му ия дакI марцIсса, кару мусилсса инсан, чувшиву дусса, ссалчIав лахIан къаайсса, ссалчIав хьхьичI хIучI къаучайсса зунтталчу. Му ия авчигу, найрдучигу. Ттун муная хъунмасса пахру бикIайва. Му аьпалул хьусса чIумал Ккуллал ва Ваччиял дянив гужсса бястгу хьуссия, чув уччинссарив къакIулну. Будай кунмасса захIматрал вирттал мудангу сагъну буссар жул дакIурдиву…