Янилун дагьансса давуртту дан бювхъунни

fok_16Ттухь цIуххирча, кIийла райондалул хъунаману увчIаву гьасса ишну чIалай бур. Мунияту на бусав хъуниминнахь, ттущара дуван бювхъусса давурттив гихуннайгу дачин дуваншиврул, учиннуча приемственность дикIаншиврул щийн вихшала дишин бучIиссарив. Гания гихунмаймур бувчIавурттал бусанссар.

Зунттаву яхъананшиврул жулва инсантуран, гьарца кьини тIиссаксса, чан-кьансса духьурчагу чувшивугу ванищала архIал, ххиша-ххишаласса каних дувайми давурттугу дуван багьай. Уттисса зунттавусса инсантурал оьрму социал чулуха лащу-щаллуну бухьурчагу, дуки-хIачIиялух дулунсса арцу лякъин захIмат хъанахъиссагу бур. Дур жулва инсантураву хьхьичIра къадиркIсса курчIилшивугу хIасул хьуну. Вай ялув кIицI бувсса масъаларттая бакъагу, Лаккуйсса оьрмулиятугу, цува Ккуллал райондалул муниципал сакиншиннарал хъунаману зий ивкIсса шиннардий дуван бювхъусса давурттаяту ихтилат буван, на хьунаавкьуссияв Ккуллал райондалул хъунама Сулайманов Сяид ХIасниевичлущал.
— Сяид ХIасниевич, ина дяликIулул дянив авцIуну махъунай уруглагисса чIун дуркIун дур. Ххишалдаран гьашинусса шинал дайдихьулий Дагъусттаннал цIусса Президентгу хьувкун, жулламур Ккуллал райондалул инсантурал багьу-бизу ххуй чулинмай кIура баян бувансса чаранну лякъин къахьунтIиссарив?
— Гьарца инсан цIусса къуллугърай ацIлацIисса чIумал, гьай-гьай, цалва аькьлу-кIулшилул кьукьлакьимунищал, дуккаврийну ларсъсса кIулшиврущал ва оьр­мулул шиннардил мутталий даву канилух дуккавугу ишла дурну, цащава шаймур буллан икIайхьунссар. Нагу мукунсса инсантураватусса ца хъанай ура. КьюлтIсса зат бакъар, Аьра­сатнал хIукуматрай дур цамургу ца чикъарчу кьанунгу. Му кьанунну хъанан дикIай такну ца инсаннал гаманащалсса кIулшивугу, гайннал дянивсса цаннал гаманал хIурмат бушиву. Вай иширтталгу хъунмасса кIану бугьлан бикIай жулва оьрмулуву ва жяматрал дянивсса масъалартту биттур бувансса чаран лякъин бюхъавривугу. Рамазан АьбдуллатIипов улувкьуну, лябуккулий, анаварсса бущилий жулва Дагъусттаннал инсантурал оьрмулуву ххуй чулиннайсса дахханашивуртту дуллай, хьхьуниятугу кьини дурну, зузисса инсан ур.
Ганал сипталий жулла райондалул экономикалул зумуну­сса, социал чулухунмайсса, ший яхъанахъисса инсантурал оьрмулул иш-тагьар цукун дурив ххал дуван майрал 4-нний бувкIунни, Да­гъусттаннал ХIукуматрал хъунама Мухтар Меджидовлущал, министр­турал щаллусса делегация. Вайннан ккавккунни шийсса ххуллурдал чарагьатшивугу, гуж-хушрай инсантал цалла дуланмагъ дуллай яхъанай бушивугу. Социал чулуха инсантурал хIалкьазия щалава щаллу бувну бакъахьурчагу, янилун дагьлагьисса давуртту ший дуван бювхъунни. ХIатта нава зузисса мутталий дуван бювхъусса давуртту кIицI дуллан ттулла хасиятран кьамулну бакъахьурчагу, ина буси тIийкунгу, утти сентябрь зурул 8-нний райондалул хъунама нава хIала акъа увчIлан тIий бухьувкун, кIицI дуванна цаппарасса давурттив: Хъусрал шяраву бувссар физкультуралул ва чурх таза буккан буваврил центр; Ккулув бувссар ххуйва-ххуйсса уттизаманнул тIалавшиннардугу дурурччусса школа; Ккуллал шяравату Хъуннеххайх лухччал чулухунмай машиналий гьан шайсса гьанусса ламу. Укунмасса ламу бувссар Хъювхъиял чIарах нани­сса ратIнил ялтту. Вихьлив бувссар спортзал. Ссухъияхь, ЦIувшав, Къянив, Хъювхъив, Хъюй, ЧIяв, ЦIущарний бувссар цIусса ФАП-ру. Ваччав бувссар мукьва кIира зивулийсса мяйва квартира бусса къатта. Шиккува кIицI буван ччива, ганиннин бувну бивкIсса 19 къатлул бювхъушиву ремонт дувангу. Зунттавусса районнаву хьхьичIва-хьхьичI жула райондалий дурссар Пожарная часть. Буссар райондалий бувну инсантуран аьркинсса хIаллихшиннарду биттур дулланма тIий бувсса МФЦ. Бювхъунни мукунма райондалийсса ххювагу оьрчIал багъирдаву чан-кьанссарагу ремонт дувангу. Дуллай дайдирхьусса давурттавату кIицI дуван ччива Вихьлив, Ваччав буллалисса школарду, ЧIяв буллалисса спортзал, Хъуннеххаяту Ваччав, ЧIяв, Хъюйн щин дуцлацисса давурттив. Хъусрахь ва ЦIуйшав цIусса школарду бувансса проектру дурну дуссар. Вихьлив ва Къянив щин дуцинсса проектру дур. Хъусрахь, Вихьлив цIусса клубру бувансса проектру дуллай буссар. Вай давурттан арцу итадакьирча, социал зумунусса жулва инсантурал ишру мадара хьхьичIунмай хьунссия.
— Сяид ХIасниевич, ина кIицI дурсса давурттив гьаксса ххуйссагу, инсантурал зунттаву бутлатисса оьрму бигьа буллалиссагу социал зумунусса давурттив дур. Амма жулла район дур бакI дуккан дуллай ятту-гъаттара ябаврийну, хъуру дугьаврийну, багъру буваврийну, найрду ябаврийну, ишбажараншиву дуваврийну, фермертурал хозяйстварду дуваврийну.ЧIалачIисса зат бур цукун­сса духьурчагу бакIлахъия дучIан дурну дакъа хIу­куматран дулайсса налогругу дулун къашайшиву. Бувсун ччива цукунсса даражалий дуссарив жула райондалул шяраваллаву­сса СПК-рду?
— Райондалий буссар шанма журалул идарартту: Казенные учреждения, Бюджетные учреждения, Автономные учреждения. Казенный учреждениярттан къабучIину бур ишбажаранчишиврул давурттив дуллан. Бюджетный учреждениярттахь ихтияр дур цанна хозяйствалуву ишла дувансса арцу лякъинсса хIаллихшиннарду (услугартту) дуллан. Автономный учреждениярттуну хъанахъиссар цахара цирда зузисса, хIукуматран налогирттал кодексрайн бувну налогру дуллусса учрежденияртту. Вана вай шамилчинми учреждениярттавун духлахиссар СПК-рдугу, фермертурал хозяйствардугу, ишбажаранчишивугу. Закондалийн бувну щихьчIав ихтияр дакъар цукунсса духьурчагу ва шамилчинми учреждениярттал дачин дурну нанисса давурттавун хIала бухлан. Мунийн бувну, шяраваллаву хIасул дурсса СПК-ду хьуннав, цайми хозяйстварду хьуннав, цалва бажар цивппа буллан багьлай бур. Дур шикку хIукуматрал чулуха ятту-гъаттара ябуллалисса, хъу-лухччинуха зузисса инсантуран кумаг буллалисса чIярусса программартту. Амма шяраваллаву утти­заманалул программарттащал зун бюхълахъисса специалистал бакъашиврийн бувну, жулва зунттавусса хъу дугьаврилгу, гания бакIлахъия дучIан дуваврилгу масъала ччанналува личIлай бур, яний аьрщи зий дакъар. Шикку бур цамургу ца укунсса зат. ХьхьичIара колхозир­ттаву зий диркIсса техника дух хьуну, чIумува дурккун, СПК-рдал хъунимигу цIусса ласунсса арцу дакъар тIий, хъуру гъайкъаувкунна личIлай дур. На уссияв вайннахь: «Ца СПК-луву цачIун дувара цинявннал цачIусса бюхълахъиссаксса арцу дирчусса цIуну ларсъсса техника», — тIий. Учиннуча, нукIува колхозру сакин дувайни бивкIсса МТС-даха лавхьхьусса тIий. БюхъавантIиссия цаллами давурттив дувайхту таксса инсанналмигу хъуру гъайучингу, цайми давурттив дувангу бивхьусса багьлух. Улу пара хъуруннайн бичлайгума хьунссия къажанжи дуван. Агь, вил къаттай, курчIилшивугу, документирттащал зун къаччишивугу ялтту хъанай дур.
Ттун кIицI буван ччива вайва ишру (курчIилшиву, документир­ттащал зун къаччишивугу) сававну шяраваллал администрациярттал хъуниминнаща къабюхълахъир аьрщи зузи дурну, гайннуя дагьайсса налогру инсантурая датIлан. Ява гай аьрщарая дартIсса налогругу цалла шяраваллин ишла дуванни дитлатисса. Хъинну чансса харж-хурж дуккан дурну бугьан хьун тIий бур багъру. ЦIана селекционертурал, агрономтурал буккан бувну бур лагьсса кIилчинмур шиналла бакIлахъия дулайсса мурхьру. Циванни къабучIисса багъру буллан? Ява цавай мурхьру бугьаву дакъагу, гайннул лях хьунссархха къур, чIикIунтIа, шагьнал хъюрув, нувщи бугьан. Ккупарду къабуллалаврийн бувну, чIявусса пара бур шяраваллаву салкьи хьуну. Гай бичланссар оьргъашиврунгу. Циванни къабучIисса силос дурну гай дахлан? Аьмну райондалий­сса 14-рагу шяраваллахь дур 2900 гектар гъайучай хъуруннил. Документру хIадур буван, консультация дуван жу муданмагу хIадурссару. Амма аьрщи ижаралий дула тIисса инсантал хъинну таксса бакъа бакъар. Масалдаран, Каспийскалия бувкIун ЧIяйннал шяравасса инсантурал Хъуннеххал тия чулийсса, нукIура гъаттарал пирма диркIсса кIантту ижаралий лавсун, аьнакIив буч буллай бахлай бур. Мукуна 2-мур ЦIувкIратусса ишбажаранчи МахIрамов Аьвдулмажидлул ххуйра-ххуйсса пирма дурунни, азарда гектар аьрщарал ижаралий ларсун. ЦIувкIуллал инсантурангу давурттив хьунни. ХIасил, зун ччинан цукунчIавсса дайшишру дакъассар. Ялагума чIарав бацIан, кумаг буван хIадурссару.
— Уттигъанну на МахIачкъалалия Лаккуйн нанисса автобус, Манасрайхсса ххуллу чIумуйнусса лавкьушиврийн бувну, Гимриллал сивалувух хьуну, Ххажалмащилив бувккуна. Валлагь, биллагь щалва Дагъусттан гайннал ххуллурдаха зий бивкIун бия. ГайнначIасса ххуллурду асфальт бавкьуну, сиварду дурксса ххуйва-ххуйсса ххуллурду бия. Ттунма ва иширавух хIатта политика хIала дуван къаччарчагу, Ккуллал райондалул хъуними жулла райондалул вивсса ххуллурдал буруккинттарай къабивкIшиву балжи буллай бур. Вай ххуллурду чарагьатсса бушаврийн бувну, жулва чIявусса жагьилтуран апатIру хъанай бушивугу аьлтта чIалай бур. Вища ци учин бюхъанссар ва ла­хъисса суалданухун?
— Гъумучату жула чулинмай нанисса ххуллу хIисавссар федерал ххуллун. Бакьин бувансса, асфальт бутIинсса программардавун бувтун бухьурчагу, цимигу шин хьунни Дагавтодорданул хъуниминначIан занай. Цаннащал икьрал дувайхту га аххана увну, цаманащал икьрал дуллан багьай. Шанна километра дуванну тIисса чIумал на учав: «Циняв ряхра дуван тIий бакъахьурча бакъа мабайбишару», — куну. Циван учирча, га асфальт бавкьусса ххуллу, къабавкьумуния нанисса гьагълилгу, щамаралгу зия буллан тIий бухьувкун. Гьашину итабавкьунни 15 миллион арцул шяраваллавусса ххуллурду бакьин буван. Мукунма Къянияту Гъумучиял чулинмай нанисса ххуллу бакьин буван итабавкьунни ряхва миллион арцул. Дур мукунна дуллалисса цаймигу давурттив. Асфальтирал заводрачIату Ккуллал чулухунмай нанисса ххуллу буссар бакьин буллай. Гьай-гьай, вай тиву-шиву «мачIру» дизлазаврия аьмну ххуллурдал хIалкьазия ххуй хъанай бакъар.
Проектру духьурчагу, арцу итакъадакьлакьаврийн бувну, ххуллурду чарагьатну личIлай бур. КIира-шанна шин хьунни Хъюйннал лувсса Хъуннеххайхсса ламул суратру рирщуну, га ччимур чIумал лекьан тIий бушиврияту буслай Автодорданухь. Вихьуллал шяравун нанисса БакIух ратIнил ялттусса ламу бакьин бувансса арцу итадакьин пландалувун бутан бювхъунни. Утти цIусса Президентгу, ХIукуматгу хъанай дурхха, жулвами ххуллурдахгу къулагъас дуванссархха тIисса умуд бур.
— КIулсса куццуй, сентябрьданул 8-нний жулла райондалул хъунама увчIаврил бувчIавуртту хьун тIий дур. Ина, Сяид ХIасниевич, кIийла увчIунна райондалул инсантурал цала хъунаману. Ва политикалийн багьлагьисса иш бухьувкун, бувсун ччива вилвамур пик­ригу.
— Ттухь цIуххирча, кIийла райондалул хъунаману увчIаву гьасса ишну чIалай бур. Мунияту на бусав хъуниминнахь, ттущара дуван бювхъусса давурттив гихуннайгу дачин дуваншиврул, учиннуча приемственность дикIаншиврул щийн вихшала дишин бучIиссарив. Гания гихунмаймур бувчIавурттал бусанссар.
— Барчаллагь, Сяид ХIас­ниевич.
Ихтилат бувссар ХIажимурад ХIусайновлул