Хъузалал къайгъурду

ХьхьичIра колхоз, совхозру тIисса цIардалу диркIсса, цIана СПК-рдайн кIура дарсса хозяйствардаву (анжагъ цIа да­ххана дурну) нажагьссарагу дакъар шяраваллил предприятиярттал давуртту багьайкун дачин дан бюхълахъисса, къажанжи дучIансса даражалийсса, ялун бучIантIимур бусса. Вари чинсса мюнпат ласлай бакъар цачIара дусса луртан-аьрщараягу.
ЦIанасса чIумал цин лархьхьуну хъит тIутIисса, заллухъру буний давугу шайшиву чIалачIисса шяраваллил хозяйствалул тIювардуну хъанай дур хъузалтрал-фермертурал хозяйстварду учин бучIир. Цан учирча, му журалул хозяйстварду зунттаву дачин дан ччими, шяраву бацIан ччими, мяйжаннугу шяраваллил хозяйствалуву зун ччими, захIматраву савсуми буну тIий.

Хъузалал хозяйстварду цIубутIуйра сакин дурминнаву, вайми шяраваллавунияр, Лаккуй чIявусса був­ккуна ЧIурттащиял жяматраву. Амма, кьянкьану бавцIуну, хьхьичIуннай ишан ларсун зузисса КФХ-рду шиккугу къалирчIунни. ХIакьинусса кьини щалва кулпат лагма лавгун, кутакну захIмат буллай дачин дурсса КФХ-рду дур Аьлишаев ХIажихъал кулпатраву. Яни оьрмулухун шяраваллил кIанттай захIмат буллай, кару кьурттал дурцIусса ХIажинал ва Загьидатлул кIия арснал Имряннул ва ХIусайннул цалла-цалла бакIрайн ларсун зузи дурну дур ризкьи ябуллалисса хъузалал хозяйстварду. ХIусайннул бувккуну бур Шяраваллил хозяйствалул техникум, кIиягу бур механизатортал.
Цала тIювардаха (КФХ) вай машхул хьуну бур 2003-ку шиная шихунмай. Вай бур ляличIину захIмат бан, цалла шяравалу ххирасса, кулпатраву бавкьу­сса захIматчитал. ХъунмурчIин багьну бур ятту ябаврихун, миннущала ябуллай бур гъаттарагу, дучригу, дугьлай бур 1 гектарданийсса хъугу.
— Ссаяту байбивхьуссияв цIубутIуй зура сакин дуллалисса хозяйстварду ччаннай дацIан даншиврул? — куну цIувххукун, Имрян буслай ур:
— Жул ппу колхозраву захIмат буллалисса, усттаршиву дусса ия, нину 10-хъул шиннардий дояркану бия. Шамагу уссин, ттунгу, ХIусайннунгу, ХIасаннунгу (кIинничалт), ххира хьуна шяраваллил ризкьи, лархьхьуна ми ябаврил кьюлтIшивуртту, ялапар хъанан ччай бия буттахъал миналий. Хъузалал хозяйстварду тIитIлан бивкIукун, бакьин барду колхозрал ца бачIвасса ппал. Миву ябуллан бивкIру ятту-гъаттара. Цаппара шиннардил хьхьичI гужсса мурчал ларсуна ппалнил магъи, лекьан бувна чIиртту. Сайки щалва ппал бакьин бан багьунни.
Яла чан-чанну тIий ризкьи чIяву буллай, цIанасса чIумал жул, кIиягу уссил, КФХ-рдаву бур 900-хъул ятту, 100-ваксса гъаттара, 10-нния ливчусса дучри. КIирагу хозяйствалуву зий ур 4-5 зузала. Гьай-гьай, миксса ризкьи ябаншиврул хIадур дан багьай диялсса лазунигу, 20-хъул тоннарду ярмалулгу, гьарца кьинисса захIматгу. Зий буру яттил жинс ххуй даврихагу. Ппалул багьа бакъахьувкун (къадарххунна ду­ссар), дикI гьарзану дучIайми чIяву буллай буру цIана…
ВайнначIа дур цин лархьхьу­сса техникагу: трактор, ххялаххи, нувщи бугьай, батIай техника, аьркинний, КАМаз автомашина ишла бансса кашигу дур. КIира шинал яттих дулайсса паччахIлугърал дотациягу ларсшиву буслай бур, амма шяраваллил хозяйствалул кредитру цукунчIавсса ларсун дакъар.
Гъинттул чIумал ризкьи ябан­сса лухччал илкиншиву дур, амма кIинттул ми куч бансса къутаннал аьрщи диркIссания гьаксса ччива тIий бур.
ХIасил, хIарачатран барачат шайшивугу хIакьсса масъала бур. Амма вайннал хъунмур буруккин ва хозяйство хъиннура гьарта дансса дайшишруну хъанай дур ризкьилунсса ппаллал ссуссукьушиву. Ппал бансса аьрщи дириярча мугьлат бакъа буллантIиссияв тIий бур.
Ца-цамур шикаятгу: паччахIлугърал КФХ-рдай хъуннасса налог (36 азараксса) дишаву. Мунияту хозяйстварду лакьин ччай бивкIун, утти му налограл лагру чIири дантIиссар тIий бавну, цал­сса къаларкьуну дур.
Ци бухьурчагу, дакIнийхтуну зий, цалва уздансса захIматрай хIалалсса ччатIуй ялапар хъанай бур ЧIурттахь бавкьусса Аьлишаевхъал кулпат.
Кабакьиннав зуцIун дуллалимуниву.
М. Мусалаев