Зимбабвелия лакку ссаламращал

ottogИнсан Ватандалия, цалва нину-ппу, уссурссу, тухумдалул мархри лявхъусса аьрщарая ят увцукун, арх увцукун, ми гьарзатрах ххишала акъа мякь уккай. Ватандалий уни къулагъасралун къаласлай ивкIмур, гъурбатрай хьхьичI дацIлай, загьир дуллали шай. Уттигъанну Фейсбук социал сетьраву на кIул хьура НицIавкIуллал шяравасса, цIана Африканаву, Зимбабве тIисса хIукуматрай ялапар хъанахъисса Шиллаев Исмяил ХIажинал арснащал. Дунияллул зуманий зунгу, занангу кьисмат хьусса Исмяиллул лакку мазрахссагу, цала аьзизсса НицIавкIуллал щарнил тарихрахссагу дакIнийхтунусса къулагъас чIалай, ттунгу ччан бивкIунни Исмяиллул бувсмур зущалгу кIибачIин.

— Исмяил, Африканал Зимбабве хIукуматрай миналул хьун хьхьичI, буси виятува ва вилва кулпатрая цIубакIрай…
— Увну ва хъуна хьуну ура на Буйнакскалий, хъинну интеллигентсса, муницIунма цахъи кьянкьа-кьурчIисса, питналул, къавкъиншиврул кьанкь дусса публика яхъанай бивкIсса, амма цуппа ца шагьрулий луглай къалякъинтIисса тагьар диркIсса шагьрулий. На тIимур тасттикь бантIиссар вава шагьрулий бугу-бувну, хъунма хьусса Жанна Абуевалгу. Жу бикIайссияв жулва шагьру хъинну ххирасса патриотътал. Гьашину ттун хьунтIиссар оьрмулул 50 шин, амма увара ттигу ттунна миксса шинну хьуссар куну вих хьун.
Школа къуртал бувну махъ, 1985 шинал на дуклан увхссияв Ленинградуллал горный институтравун. Тикку дуклакисса ппурттуву на кIул хьуссияв ва дус хьуссияв жуна цинявннан дакIния къауккантIисса, аьпа биву, Надир Хачилаевлущалгу. Ленинградрай уни Надир ттучIа ацIайва, яла Москавлив лавгун махъ, жу чIа-чIаннин бакъа цаннан ца ххалкъашай хьунав.
КутIану бусан, институт къуртал бувну махъ на, МахIачкъалалив зана хьуну, зун ивкIссияв, Ккурккуллал шяравасса Магьдиев Бастаминнул каялувшиннаралусса, Дагъусттаннал геологоразведочный экспедициялуву. Замана баххана хъана­хъисса 90-ку шиннардий на хIалли-хIаллицIух МахIачкъалаливсса, Буйнакскалийсса ва Москавливсса коммерциялул структурардавун зун лавгссияв.
ТIайлану бусан, ттун ттуятуванияр ттулва нитти-буттая, тухумрая бусан ччай бур. Ттул ппу Шиллаев ХIажи Саэдлул арс увну ур 1925 шинал Лакрал райондалийсса НицIавкIуллал шяраву. ХIукуматрал хъуни къуллугъирттай зий къаивкIнугу, личIи-личIисса халкьуннал ккураннаву буттал сийгу, цIагу, хIурматгу лахъну бикIайва. Сайки кьунияксса шинну дурну дия ттул буттал Буйнакскаллал педагогикалул училищалул директорну зий. Жулла хIукуматрай ца яла сий дусса хьхьичIунсса дуккаврил идарая га таний ( халкьуннаву ганийн учайва яруссаннал куну). Пенсиялийн увккун махъгу буттайн оьвкуна зун Дагъусттаннал пединститутрал педагогикалул кафедралийн хъунама преподавательнал къуллугърайн. ЦIанарив уссар мяйжаннугу цала хIалал бувсса пенсиялий игьалаглай.
Буттал ппу МахIаммад-Саэд Шиллаев таний ивкIун ур хъинну махъ нанисса, Совет замана цIакь хъанахъийни Ислам дуручлачисса, хIакьсса динчи. Му ивкIун ур, кулакри тIий, репрессировать увну, халкьуннал душманни тIий, Ссибирнавун гьан увну. Муналгу ппу МахIаммад-ХIажи ивкIун ур цIадурксса жяматийсса ишккакку, уздантураясса хъус-кьинилул заллу (суратгума дуссар Ухссавнил Ккав­кказуллал ягу Дагъусттаннал съездрай Къоркьмасовлущал цачIу рирщусса). Ялагу ттун кIулли минналгу ппухълу: Оьмар-ХIажи, Саэд, ттун цIа дирзсса Малла-Исмяил, Шайхун ва жул тухумдалул гьану бивзсса Шиллал цIа. Жул ниттийхчIинсса тухумраясса Ибрагьим-ХIажи тIисса хъунмямма чIярусса шиннардий Маккаливсса мизитрал имамнурив ягу муфтийнуривгу ивтун ивкIун ур. НицIавкIуллал шяравасса цIадурксса Сайпуллагь-Кьади Башларовлулгу жущал гъаншиву диркIун дур.
Ттул нину Чанхиева ПатIимат Аьбдулманаплул душ бувну бур 1935 шинал Буйнакскалий. 50-ку шиннардий мунил ххуйсса кьиматирттащал къуртал бувну бур Москавуллал ХIукуматрал университет. Мугу къуртал бувну, зий бивкIун бур Буйнакскаллал медучилищалул дуккаврил ялув бавцIусса заведующийну. Чуврив ца хъуннасса батIаврий ттул ни­ттил махъ лавхъун махъ, му бувцуну бур зун Буйнакскаллал горком партиялул отделданул хъунаманал хъиривчуну. На мудан тикрал буллан икIара ттула ниттил дайдирхьушиву Горбачевлуяргу хьхьичI перестройка, цанчирча гай цукунчIавсса хьхьичIуннайшивуртту къадиркIсса «застойрал» шиннардий ттул нину цила хушрай бувкьун бур къуллугърая. Яла махъ ПатIимат Чанхиева, пенсиялийн букканнин, пединститутраву оьрус мазрал ва литературалул кафедралий зий бивкIссар.
Ттул ниттил ппу Аьбдул-Манап Чанхиев увну ур 1895 шинал Ххутрал шяраватусса уздантурал кулпатраву. Аьбдул-Манаплул жагьилшиву ларгун дур мунал буттал ду­ссукъатта бивкIсса Севастополлай. Аьбдул-Манап Чанхиев кIулссар Дагъусттаннай хьхьичIунсса революционер хIисаврай (Дагъусттаннал хьхьичIунсса ацIа революционертуравух ванал цIагу душиврул архивравасса чагъар бикIайва жул ужагърай).
«Звенел булат» тIисса лугума буссар жул ниттил хъинирву Мариян Ибрагьимовал муная чивчуну. Ххутрал шяраву цалчин сакин дур­сса колхозран дуссия ниттил буттал цIа дирзун.
Цащала архIал талай бивкI­минналгу, къарши бувккун бивкIминналгу дяниву Аьбдул-Манап Чанхиев кIулну ивкIун ур кьянкьасса, дугърисса, сий дусса, тIайлашиву ххирасса, зунттал уздантурал тухумраясса къучагъну. Шяраву муная ляхъан бувну бивкIун бур балайрдугума. Жул тухумрал щалва гъалатIгу бур ми балайрду учайсса бивкIсса хъаннихь дунияллий сагъ-саламатну буна цIухлай, ми чичин дакIнийн къабагьаву.
Ттул буттайхчIинсса ва ни­ттийхчIинсса ппухълу бивкIун бур цаннал ялун ца буххайсса, цаннащал ца хIалашиву дусса тухумру. Замана баххана хъанай, хIукуматрал бакIчитал баххана хъанахъисса шиннардий барулул тийгу-шийгу бавцIуну буна, Аьбдул-Манап Чанхиевлул ва Саэд Шиллаевлул цаннан ца кумаг байсса бивкIун бур, иш багьний куннал кув лабитайсса бивкIун бур. 1937 шинал Аьбдул-Манап репрессиярттал мугьалттухьхьунгума иривну ур. Му ивкIссар Ссибирнавун лагерьданийн тIайла увккун. Амма кьисмат хьуссар тичча Ватандалийн зана хьунгу.
Чанхиевхъал тухумрава ттун кIулли Абакар, ХIасан, МахIаммад, Пархху, Чанхху ппухълуннал цIарду.
Ттул ниттил нину Ляна Азапшева бивкIун бур ккабардиннал кIиниязнал Аьли Азапшевлул душ. МукьцIалунниха лирчусса шинну дурну дур мунил Буйнакскаллал Трикотажный фабрикалий цехрал хъунмурну зий. Мунилгу дурхIуссар кулпатрал, ласнал репрессияртту. Мунил циняв кьатI бувну, ца уссу ливчIун ивкIун ур сагъну. 1937 шинайннин революция хьуннин гимназияртту ва дуккаврил идарартту къуртал бувну, цIусса совет властьран мюнпатран инженерталну ва цайми-цаймигу шагьрулул къуллугъирттай зий бивкIсса мунил циняв мачча-гъан, ятIа-тIар бакъа, бирибат бувну бур. Ниттил ниттил уссу Кургоко Азапшев дунияллул цалчинмур дяъвилул гьурттучи ивкIун ур. Му, къирият дусса ккабардиннал кIиниязнал арс хIисаврай, 1914 шинал цува заллусса чай хушрай лавгун ивкIун ур дяъвилийнгу. ВахIшисса дивизиялуву чIивима хIаписарнал чиндалуву дяъви къуртал хьунцIа гьурттушиннагу дурну, ду-дакъацири наградарттацIун яла лайкьсса георгиевский ххачлингу лайкь хьуну, зана хьуну ивкIун ур.
Лянал буттал ппу Аьлимурза ва мунал уссу Кудаберд Азапшев жагьилний аьрали къуллугърай бивкIун бур Аьрасатнал хъунасса ПаччахIнал къаралдануву Санкт –Петербурграй. Муна му император яуллалисса гвардиялувун, хасъсса эскадрондалувун буцайсса бивкIун бур Ухссавнил Ккавкказраясса хьхьичIунсса тухумирттавасса арсру. КIиниязтурал Азапшевхъал тухумравусса циняв арамтурал, личIи-личIисса чиннавусса хIаписарталну, аьрали буржру лавхъун бур паччахIнал аьралуннаву. Буслан бикIайва генерал Джанхота Азапшевлуя, му цуксса гъансса ивкIссарив балжийну къакIулли. КIиниязтал Азапшевхъал гъаншиву диркIун дур Ухссавнил Ккавкказуллайсса, хаснува Ккабардиннавусса, АьсатIиннавусса ва Чачаннавусса хьхьичIунсса, сий дусса тухумир­ттащал.
Вай гьарзат ттунма оьрчIний бавмурда бусласисса.
Ттул нину-ппу бур мяйжаннугусса интеллигентътал, дур­ккусса, итххявхсса халкь. Вай бур зунттал халкьуннал этикет хъинну дурурччусса, аьдатру ядурсса ва хьхьичIуннай дуллалисса халкь. Ттущарив мукун къашай, арх увцун унуккара, чIалачIиссаксса.
— Исмяил, ихтилат бувансса даражалий кIуллив вин лакку маз?
— Цуксса хIайпнугу, лакку мазрай гъалгъа тIунсса гъира мудан бивкIнугу, ниттил маз ттун къакIулли. ОьрчIан маз лахьхьайсса ххай ура нину гъалгъа тIий духьурча. Ттулмур ниттил тIурча ппу лаккучу ивкIнугу, нину диркIун дур ккабардин миллатраясса. Жун кIивагу мазравасса ца-ца махъ бувчIирча бакъа, гъалгъа тIун ча лахьхьинссия. Цуппа жу яхъана­хъисса шагьругу бия личIи-личIисса миллатру яхъанахъисса, куннивух кув бувхсса. Мунияту вичIилун так оьрус махъ бакъа къабаяйва. Ппурив мудангу цалва жямат, лак бавтIний хIакьинусса кьинигу лакку мазрай акъа гъалгъа тIун къаикIайссар. Хъунмасса барчаллагьрай кIицI лагавияв хIакьинусса жул НицIавкIуллал жагьилтал лакку мазрай бакъа гъалгъа тIун къабикIайшиву, лях-карах личIи-личIисса миллатру цачIун хьусса кулпатирттаву личIаннин. Ниттил мазрай гъалгъа тIисса жагьилтал чансса бакъа къахьунабакьайшиву миннайсса аьй дакъар. Щалла хъунмур аьй миннал нитти-буттайри, хъунмур никирайри. Миннал буржри оьрчIан ниттил маз лахьхьин бан.
— Утти буси инава Африканавун цукун, ци сававну агьссарав. Мийх ссаха зий, цукун оьрму бутлай уссарав…
— На ялув кIицI лавгсса куццуй, 90-ку шиннардий на ишбажаранчишиврухун машхул хьуссияв. 1995 шинал ттун кIулсса жагьилсса ишбажаранчитурал ттухь тавакъю бувуна, арцу харж дан- дурив дакъарив ххал дан, цаппара проектру ххал дан Африканавун леххан. Коммерциягу щалла ттунна ччисса куццуй щуруй къадиркIхьукун, на рязи хьуссияв тихун леххан. Ттунмагу гъира бия хъунмасса, тIайлану бусан. Дустурал на Замбиянавун наниссара куна, амма, иширах бургарча, на левххун най ивкIун ура Зимбабве тIисса хIукуматрайн. Мукунсса «лихие времена» дия тай шинну.
КутIану бусан, увкIун мукьах кIул хьуна нава Зимбабвелий ушиву.
Таний жу цинявннал ва хIукуматрайн учайссия «Африканал Швейцария учин бучIир Зимбабвелийн» куну. Цанчирча ва дия мяйжаннугусса, гьарцагу чулуха лащу-щаллусса, ххуйсса ххуллурду бусса, хъунисса британнал чIалъаьрду бусса, щюллишиврувун дахьларгсса, азардахъул фермарду дусса, азардахъул гектарду аьрщарал аякьалулу дургьусса хIукумат. Зимбабве таний дия США-наяр ва Бразилиянал хъирив ца яла ххуй­сса ва ххирасса таммакулул сорт батIайсса шамилчинсса хIукумат. Ва дур лахъсса качествалул личIи-личIисса продукция ласайсса хIукумат. Европанал халкьуннал шикку сакин дурну дур ца яла цIа дансса инфраструктура. КутIану учин, цанма ва дунияллийсса алжан бувну бур тайннал. 1980 шинайннин ва диркIун дур кIялами халкь бакIчисса Кьиблалул Родезия тIисса хIукумат. Та цалчин лавгсса шинал на Зимбабвелий ряхва барз бувссия. Яла ххуй-ххуйми асардащал занагу хьуссияв.
1998 шинал ттухь ялагу тихун гьан багьлай бур куна, му ххуллухрив ттун кIула нава чун най ивкIссаравгу. Ца мукъуйну, вана укун ва хIукуматрал ясир увну ливчIра шийхва. На зузисса предприятие бур Аьрасатнал ва Зимбабвеллал цачIусса предприятие, цувгу Зимбабвеллал экономикалуву хъунисса проектру дирхьусса. ХIакьинусса кьини жул компания зий дуссар аьрщараву мюнпатсса затирттал мяъданну ххалбигьлагьавриха.
Ттулла давугу на шийх дайдирхьуссия инженерну зий ва инвестортуращал кIул хъанахъаврия. Цаппара ппурттуву зий уссияв компаниялул директорнал буржру чIумуйну биттур буллайгу, яла на увчIунав компаниялул Директортурал Советрал вакилнугу. ХIакьинусса кьинигу миккува зий ура.
На шихун увкIния шиннай ца­ппара дахханашивуртту къархьунугу къадиркIунни. Дахханашивуртту хьунни фермертурал сектордануву. Аьрщарал реформа дурсса ппурттуву кIяламинначIату аьрщи ларсун, ми тапшур дуруна кIанттул халкьуннайн. Амма щуркIал хьун­сса захIматшивуртту къархьунни хIукуматрай. Чил хIукуматирттал прессалух вичIи къадиширча, ши­ккун бувкIсса туристуран цикIуйрагу щуркIал къахьунтIиссар. Шикку чIявур кIялами заллухърусса отеллу ва ресторанну. Амма махъппур­ттуву, зимбабвеллал гьалмахтурал дачин дурсса политика сававну, европейцы чан-чанну тIий шичча лаглагиссагу хIисав хъанай бур. Шикку чансса бакъар Азиянава бувксса миллатру, хаснува Индиянава ва Пакисттаннава. Хъинну чIявусса халкь бур личIи-личIисса динну дуллалисса, хаснува хьуна бакьай ххачпарас цала Африканал, кIанттул аьдатругу дурурччусса. ХIукуматрай бур хъинну хъунмасса ва махъ нанисса Ухссавнил Индиянавасса, Пакисттаннавасса, Авгъанисттаннавасса халкь бухлахисса бусурманнал диаспорагу. Зимбабвеллал гьарцагу шагьрулий буссар мизитру. Шиккусса бусурманнал дяниву ур щала бусурманнал умматраву сий дусса, хIурмат лахъсса Щайх муфтий Исмяил Менк тIисса ттул хъинну гъансса дустурал уссу. Ва диаспоралущал ттуллагу дуссар хъуннасса дахIаву, ччя-ччяни хьунабакьару, личIи-личIисса диндалул байраннай цачIун шару.
Ттулла даву сававну ттун чIявусса кIани-кIанттурдайн иян багьай. Миккугу хьунабакьай щалла вихшала дакъасса, душманнах кунма буруглагиссагу. Амма ттул хъинну ххуйсса арарду дуссар на яхъанахъисса райондалул бакIчи (вождь) Мамбо Мутасащал. БакIчи Мутасал ва ванал кулпатрал на цала «Шумба» тIисса тайпалувунгума кьамул увунна. БакIчинал оьрчIал на хьунаавкьукун, ттущал аьла-ссалам буллай, «Шумба» учайссар (Шумба тIиссар тIар аслан-къаплан). Укунсса цIа дусса дур дирзун Мутасахъал тайпалийн. Ялагу ттуйн кIанттул халкьуннал учайссар «Шумба-Пенелонга» куну (Пенелонга- жул предприятие бусса кIанугур, районгури). Ттуйн дирзсса ялунцIардал хIат-хIисав дакъар. Масалдаран, ттул зузалтрал ттуйн учай «Мдара», му тIиссар хъунама. Цайминнал учай «Мамбо» куну. Оьрус миллатраясса дустурал учай ингилис мазрай «White Chief» (Белый Вождь) кунугу. Аьрасатнава бувкIсса гьалмахтал хъярч буллан бикIай утти вия африканал аксакал хьуну ур тIийча, нагу икIара ттуя аксакал хьуну акъарча, мархха оьнува тавтсса, куртIнийн лавгсса саксаул хьуну ура тIий. КутIану бусан, кинораву кунмасса иш хьуну ура.
Журналистурал даврил хIал­кьазиявагу къакIулну бивкIсса ттун, цаппара шиннардил хьхьичI ттухь тавакъю бувуна Зимбабвеллал экологиялул ялув зузисса журналистурал ца ассоциациялул цащала архIал зун. На рязи хьуссияв. Яла махъ ттуйн оьвкуна Попечительтурал советравугу гьурттушинна дан. Цаппара хIаллава му Попечительтурал советрал председательнугу увчIунав. Вана укун, ттунавагу къакIулну, журналистурал даврищалгу кIул хьуссара. Бизар хьунсса чIун дурарагу къадикIай. Ялагу ттуй буссар жяматийсса буржругу бивхьуну, на КIанттул советрал вакилгура.
На шийх махIаттал уллан икIара, Аьрасатнал ва Дагъусттаннал халкьуннах урувгун, вай халкьуннал жяматрайн багьайсса суаллаву дуллалисса чялишсса гьурттушиннарай. На яхъанахъисса шагьрулувусса марцIшиву Дагъусттаннайсса хъуни шагьрурдал халкьуннан макIрарагу ххал къашайхьунссар. Щияргу чIявусса масъаларттугу, диялдакъашивурттугу дусса Зимбабвелий Аьрасатнавунияргу цукссагу цIа данну зий дуссар кьамул дурсса циняргу законну. Шикку агьаммур ци бур учирча – халкьуннал дяниву цанначIан цаннал хIурмат хъунмасса бур учивияв. Ттул пикрилий, цанначIан ца хIурмат бакъасса обществалул ахир бакIуйн къаду­ккайссар. Хъунмасса хIурмат бур инсаннан.
Ттухь ца ттуна кIулсса аьрасатлувнал ца ппурттуву куна: «Виву цирив ца дурчIин къашайсса, аристократнал ва питначинал, къавкъиннал (ххуймур мяъналий) хасиятру хIала дурххун дур», — куну. На бигьанма ганан бувчIин бувссия: «На укунасса дагъусттанчура», — куну.
Оьрмулуву вайксса хавартту бувсун, чивчуну акъара. Лакку кказит бусса кIул хьувкун хъинну ччан бивкIунни дакIнивуцири салкьи хьумур бусан. Хъярч бакъа на ттула харж-хуржлий зуйн Зимбабвелийн хъамалу оьвтIий ура.
Ина ихтияр дулурча, ттула кулпатрая, хIакьину Дагъусттаннай ва жула лакрал миллатрал хIакъираву салкьи хьусса пикрирду цамур чIумалгу бусанна. Цалсса.
— Барчаллагь, Исмяил, хъинну ххагу-ххарину вичIи дишинну вих гихунмайгу.
Ихтилат бувссар Залму АьбдурахIмановал